Tomasz Sahaj. Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach

Tomasz Sahaj Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach

Tomasz Sahaj Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach Instytut Rozwoju Służb Społecznych Warszawa 2013

Publikacja z serii: Ex Libris Pracownika Socjalnego Copyright by Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. Publikacja powstała w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji, Działanie 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Program Operacyjny Kapitał Ludzki, współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Przedruk, powielanie, rozpowszechnianie w całości lub części możliwy jest wyłącznie za zgodą Autora i Wydawcy. Redakcja naukowa: dr Joanna Staręga-Piasek Redakcja: dr Agnieszka Skowrońska Korekta: Małgorzata Pośnik ISBN 987-83-89665-17-1 Wydanie I Skład, łamanie i druk: Wydawnictwo GARMOND 05-152 Czosnów, Kazuń Nowy, ul. Dolna 12 e-mail: wydawnictwo@garmond.pl www.garmond.pl

Spis treści Karta Praw Osób Niepełnosprawnych... 8 Wstęp Osoby niepełnosprawne w przestrzeni medialnej...9 Część 1.... 17 Cel badań... 17 Otwarcie telewizji na osoby niepełnosprawne...20 Niepełnosprawni jako niepokonani...23 Nieustraszeni i supersprawni...26 Obrazy niepełnosprawności w mediach...29 Język mediów a niepełnosprawność...30 Niepełnosprawność w serialach telewizyjnych... 31 Reklamy telewizyjne z osobami niepełnosprawnymi...33 Sport intelektualnie sprawnych inaczej ELIOS 2010...34 Podsumowanie...35 Część 2. Autystycy, genialni idioci, sawanci...36 Genialni idioci jako bohaterzy filmów fabularnych... 37 Upadki i wzloty genialnych idiotów...42 Intelektualnie sprawni inaczej jako ofiary...48 Podsumowanie...50 Część 3. Niepełnosprawni intelektualnie...52 Igranie z konwencjami i stereotypami dotyczącymi intelektualnej niepełnosprawności...53 Intelektualna niesprawność jako irracjonalny żywioł...56 Niepełnosprawność intelektualna w filmach dokumentalnych..58 Normy społeczne i tabu...59 Oswajanie niepełnosprawności... 61 Osoby z zespołem Downa...63 Podsumowanie...67 5

Część 4. Osoby z niesprawnym aparatem mowy, słuchu, wzroku:...72 6 Niewidomi i niedowidzący...74 Osoby głuche, głuchonieme i głuchoniewidome...78 Dostępność do przekazów medialnych osób z upośledzonym zmysłem wzroku i słuchu...83 Podsumowanie...84 Część 5. Karły osoby o skrajnie niskim wzroście...87 Karły jako bohaterowie negatywni... 88 Karły w baśniach...89 Prozaiczne życie karłów w filmach...90 Karły w przestrzeni medialnej...93 Podsumowanie...99 Część 6. Niepełnosprawni fizycznie: bezręcy i beznodzy oraz mający trudności z aparatem ruchowym... 101 Bezręcy...102 Osoby mające trudności z aparatem ruchowym...103 Amputanci... 107 Amputanci w wydarzeniach sportowych i medialnych... 110 Podsumowanie...116 Część 7. Poruszający się na wózkach inwalidzkich...120 Inwalidzi wojenni...120 Wózkowicze w świecie wirtualnym... 122 Wózkowicze w świecie uczuć... 123 Wózkowicze a aktywność sportowa... 127 Udawanie niepełnosprawnego na wózku... 128 Adolescencja a wózek inwalidzki... 129 Opieka nad osobą na wózku...130 Wózkowicze w thrillerach...130

Odchodzenie od stereotypu wózkowicza...131 Wózkowicze w serialach telewizyjnych... 133 Podsumowanie... 138 Część 8. Sparaliżowani czasowo lub trwale, w stanie śpiączki, uzależnieni od innych...144 Trud opieki nad ludźmi sparaliżowanymi... 144 Relacje opiekun podopieczny... 147 Nadużycie zaufania molestowanie seksualne... 150 Walka o prawo do śmierci... 152 Walka o normalne życie... 154 Podsumowanie... 159 Część 9. Wnioski końcowe...162 Część 10. Filmoteka... 174 Część 11. Seriale internetowe i telewizyjne, cykliczne programy dokumentalne, muzyczne i rozrywkowe... 179 Część 12. Bibliografia... 181 Część 13. Źródła internetowe...183 Część 14. Wybrane raporty i teksty dostępne w Internecie...184 7

Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, przyjęta uchwałą Sejmu dnia 1 sierpnia 1997 roku 8 1. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uznaje, że osoby niepełnosprawne, czyli osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji. Sejm stwierdza, iż oznacza to w szczególności prawo osób niepełnosprawnych do: 1) dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym, 2) dostępu do leczenia i opieki medycznej, wczesnej diagnostyki, rehabilitacji i edukacji leczniczej, a także do świadczeń zdrowotnych uwzględniających rodzaj i stopień niepełnosprawności, w tym do zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze, sprzęt rehabilitacyjny, 3) dostępu do wszechstronnej rehabilitacji mającej na celu adaptację społeczną, 4) nauki w szkołach wspólnie ze swymi pełnosprawnymi rówieśnikami, jak również do korzystania ze szkolnictwa specjalnego lub edukacji indywidualnej, 5) pomocy psychologicznej, pedagogicznej i innej pomocy specjalistycznej umożliwiającej rozwój, zdobycie lub podniesienie kwalifikacji ogólnych i zawodowych, 6) pracy na otwartym rynku pracy zgodnie z kwalifikacjami, wykształceniem i możliwościami oraz korzystania z doradztwa zawodowego i pośrednictwa, a gdy niepełnosprawność i stan zdrowia tego wymaga prawo do pracy w warunkach dostosowanych do potrzeb niepełnosprawnych, 7) zabezpieczenia społecznego uwzględniającego konieczność ponoszenia zwiększonych kosztów wynikających z niepełnosprawności, jak również uwzględnienia tych kosztów w systemie podatkowym, 8) życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, w tym: dostępu do urzędów, punktów wyborczych i obiektów użyteczności publicznej, swobodnego przemieszczania się i powszechnego korzystania ze środków transportu, dostępu do informacji, możliwości komunikacji międzyludzkiej, 9) posiadania samorządnej reprezentacji swego środowiska oraz do konsultowania z nim wszelkich projektów aktów prawnych dotyczących osób niepełnosprawnych, 10) pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym, kulturalnym, artystycznym, sportowym oraz rekreacji i turystyce odpowiednio do swych zainteresowań i potrzeb. 2. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej stwierdzając, iż powyższe prawa wynikają z Konstytucji, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Konwencji Praw Dziecka, Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, aktów prawa międzynarodowego i wewnętrznego, wzywa Rząd Rzeczypospolitej Polskiej i władze samorządowe do podjęcia działań ukierunkowanych na urzeczywistnienie tych praw.

Wstęp Osoby niepełnosprawne w przestrzeni medialnej Motto: [ ] telewizja nie powie ci, co masz myśleć [ ], ale powie ci, o czym myśleć powinieneś. A to już bardzo wiele. Wiesław Godzic Ze wzmiankami o chorobie i niepełnosprawności możemy, chcąc nie chcąc, zetknąć się codziennie już przy porannej lekturze prasy. Wertując najpopularniejsze dzienniki, zarówno o zasięgu lokalnym, jak i ogólnopolskim, z pewnością natkniemy się na bezpłatne anonse i ogłoszenia, w których znajdują się apele z prośbami o finansowe wsparcie ludzi chorych i mniej sprawnych intelektualnie bądź ruchowo; szczególnie dzieci. Wymagających kosztownych operacji, często przeprowadzanych jedynie w renomowanych lub unikatowych ze względu na specjalizację, klinikach zagranicznych. Zabiegów będących najlepszym lub jedynym możliwym antidotum na schorzenie lub ułomność, którą dotknięte są te osoby. Anonse takie umieszczają osoby prywatne, jak też różnego rodzaju fundacje wspierające działania niepełnosprawnych i opiekujących się nimi osób. Anonse te z reguły zawierają zdjęcia ludzi, na rzecz których zbierane są pieniądze (z wyraźnie widocznymi oznakami choroby lub kalectwa), krótkim opisem biografii danego człowieka, charakterystyką optymalnej pomocy, jakiej on potrzebuje i narzędzi, jakimi ma być to zrealizowane; także spodziewane efekty lecznicze i terapeutyczne. Do ogłoszenia dołączany jest numer konta bankowego. Z początkiem każdego nowego roku kalendarzowego, w okresie wypełniania formularzy PIT i rozliczania z Urzędem Skarbowym, wzrasta ilość kampanii prasowych, radiowych i telewizyjnych z udziałem chorych i niepełnosprawnych (a także umierających, rezydentów hospicjów), którzy swoim wizerunkiem uświadamiają innym ludziom możliwość przekazywania cennego 1% na cele charytatywne. Odbiorca takich komunikatów, będący świadkiem zmagań ludzi na wózkach z wrogą im przestrzenią i barierami architektonicznymi, może ulec przemożnemu wrażeniu, że jedyną, bądź też podstawową bolączką życiową osób chorych i niepełnosprawnych, są problemy natury finansowej i me- 9

Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach dycznej oraz w nie mniejszym stopniu architektonicznej. Wizerunek taki może być jeszcze bardziej utrwalany u tych, którzy nie mają bezpośredniego kontaktu z ludźmi upośledzonymi, a jedynie pośrednio, np. przez mass media, w szczególności filmy i seriale telewizyjne. Mateusz Halawa zauważa, że następuje samoutwierdzenie się w prawdziwości przekazu telewizyjnego (zwłaszcza serialu) wtedy, gdy choroby i niepełnosprawności moje i bliskich mi osób przypominają te, które są oglądane na ekranie telewizora. Mamy więc do czynienia ze sprzężeniem doświadczenia przeżytego i doświadczenia zapośredniczonego; realia własnego życia stają się podstawą oceny wiarygodności telewizji, a telewizja dostarcza kategorii pomocnych w uświadomieniu sobie tych realiów 1. Tym większa jest uświadamiająca i uwrażliwiająca rola mediów, mających sposobność pokazania autentycznych i prawdziwych, realnych problemów oraz możliwości i potrzeb osób niepełnosprawnych. Zwłaszcza mediów publicznych, mających do wypełnienia statutowe zadanie krzewienia oświaty 2. Telewizji też wierzymy i jest ona dla nas miarodajnym źródłem informacji. Filmoznawca, medioznawca i socjolog Wiesław Godzic informuje: [ ] widzowie, uznając telewizję publiczną za jedną z najbardziej wiarygodnych instytucji życia publicznego, formułują jednocześnie wobec niej szereg uwag krytycznych. Część z nich wynika z wielkich oczekiwań w stosunku do tego medium (szczególnie w konfrontacji ze stacjami komercyjnymi), inne zaś dotyczą odstępstw od na ogół nieartykułowanego wzorca tego, jak ma wyglądać telewizja w powszechnym odczuciu 3. W raporcie przygotowanym przez CBOS z 2007 roku, pt. Postawy wobec osób niepełnosprawnych, czytamy: Opinie i postawy społeczne kształtowane są częściowo przez kontakty interpersonalne. Ich ograniczenie lub brak sprawia, że ludzie formułują wobec siebie nietrafne sądy, założenia i oczekiwania, kształtują swoje postawy na podstawie obiegowych opinii i stereotypów, a nie własnych doświadczeń i wiedzy. [ ] Jedynie co piąty badany (21%) stwierdził, że nie stykał się z takimi osobami. Większość dostrzega w swoim otoczeniu ludzi niepełnosprawnych, choć zna ich słabo lub tylko z widzenia 4. Trudność w identyfikacji i ocenie poszczególnych kategorii osób może mieć również podłoże w tym, że przypadłościom towarzyszącym różnym chorobom psychicznym i dysfunkcjom intelektualnym towarzyszą 1 M. Halawa, Co widzowie robią z telewizją. Oglądanie jako zawłaszczanie i inne perspektywy interpretacji, [w:] M. Halawa, Życie codzienne z telewizorem. Z badań terenowych, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006, s. 106-107. 2 Więcej o publicznej i społecznej roli telewizji: W. Godzic, Telewizja i jej gatunki po Wielkim Bracie, Universitas, Kraków 2004, ss. 19-63 oraz Z. Kosiorowski, Dysjunkcje misji. Media publiczne pomiędzy służbą, rynkiem a polityką, Książnica Pomorska & Stowarzyszenie Radia Publicznego, Szczecin-Poznań 2008. 3 W. Godzic, Telewizja jako kultura, Wydawnictwo Rabid, Kraków 2002, s. 24. 4 Postawy wobec osób niepełnosprawnych, http://www.cbos.pl/spiskom.pol/2007/k_169_07.pdf, opracowała E. Chajda. Jest to komunikat z badań porównawczych, powtórzonych po siedmiu latach. Poprzedni raport, o tym samym tytule, przeprowadzono w 2000 roku. 10

Wstęp Osoby niepełnosprawne w przestrzeni medialnej podobne symptomy: nieskoordynowane ruchy, bełkotliwa mowa, niezrozumiałe zachowanie, ślinienie się itp. Interesujących danych dostarcza raport z 2002 r., przeprowadzony przez TNS OBOP, pt. Społeczna percepcja niepełnosprawności i niepełnosprawnych w Polsce 5. Praktycznie nie ma wśród nas osób, które nie nazywałyby jakoś ludzi, którzy w sposób widoczny dotknięci są nieuleczalną chorobą, kalectwem czy upośledzeniem. [ ] Zdecydowanie najczęściej skłonni jesteśmy mówić o takich osobach niepełnosprawni połowa Polaków (49%) przyznaje, że takie właśnie określenie przychodzi im na myśl, kiedy je widzą. Trzykrotnie rzadziej pojawia się w myśleniu badanych o widocznej niepełnosprawności określenie inwalida (16%). Ponad jedna dziesiąta społeczeństwa używa słowa kaleka (13%), zaś równo jedna dziesiąta mówi, że używa sformułowania sprawny inaczej (10%). Bardzo nieliczna część respondentów odpowiada, że widząc osoby niepełnosprawne myśli o nich jako o ludziach nieszczęśliwych (4%) bądź określa słowem biedak, nieborak (3%). [ ] Blisko dwie trzecie społeczeństwa (63%) jest zdania, że w Polsce osoby niepełnosprawne mogą czuć się ludźmi gorszej kategorii 6. Takiemu ujęciu towarzyszy również wiele stereotypów utrwalanych w kinematografii. Colin Barnes w raporcie na temat występujących wizerunków niepełnosprawności w mediach, wyróżnił kilka najczęstszych stereotypów pojawiających się w środkach masowego przekazu. Według tego autora, niepełnosprawni przedstawiani są przeważnie jako: godni pożałowania, dotknięci przemocą, przerażający i źli, dziwolągi i osobliwości, superbohaterzy, obiekty drwin, wrodzy samym sobie, ciężar dla społeczeństwa, nienormalni seksualnie, niezdolni do pełnego udziału w życiu społecznym, a wreszcie, ale i najrzadziej: jako normalni ludzie 7. Wyjątkową rolę we współczesnych masowych mediach odgrywają seriale (w tym dokumentalne) i telenowele. To jeden z najważniejszych gatunków TV, obejmujący mydlane opery (soap opera), telenowele i telenowele dokumentalne (docu drama, docu soap) oraz fabularne seriale i miniseriale (nadawane przeważnie w telewizjach publicznych i stacjach tematycznych). Serial jest narracyjną formą telewizyjną, która prezentuje w sposób regularny epizody, zawierające symultanicznie rozgrywające się historie z udziałem stałej grupy bohaterów. Serial odróżnia się od niektórych serii oraz komedii sytuacyjnych tym, że epizody łączą się na ogół związkiem przyczynowo-skutkowym i rozwijają się fabularnie (tym samym poszczególne epizody nie mogą być oglądane w dowolnym porządku). Odcinki serialu zwykle nie mają wyrazistego zakończenia, w ramach pojedynczego epizodu zawierają na samym końcu zaskakujący element zawiesze- 5 Społeczna percepcja niepełnosprawności i niepełnosprawnych w Polsce, http://www.tnsglobal.pl/ archive-report/id/1293 6 Ibidem, s. 2-3. 7 C. Barnes, Wizerunki niepełnosprawności i media badanie sposobów przedstawiania osób niepełnosprawnych w środkach przekazu, tłum. M. Dastych, Ogólnopolski Sejmik Osób Niepełnosprawnych, Warszawa 1997, s. 19. 11

Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach nia uwagi. Odcinki serialu początkowo trwały 15 minut, potem 30 obecnie standardem jest odcinek pięćdziesięciominutowy 8. Katarzyna Citko zauważa: Fenomen popularności seriali telewizyjnych skłania badaczy do postawienia pytania o źródła fascynacji i niesłabnącej oglądalności tego typu produkcji. Serial zdaje się być mikrokosmosem całej telewizji, kwintesencją wszystkich programów, zwierciadłem, w którym przygląda się duch szklanego ekranu. Telenowele biją rekordy popularności, gdyż wychodzą naprzeciw gustom i preferencjom szerokiej publiczności, zaspokajając jej różnorodne potrzeby natury społecznej i kulturowej (w tym mitotwórczej), psychologicznej (głównie emocjonalnej), a nawet intelektualnej (a przynajmniej poznawczej) 9. Alicja Kisielewska dopełnia obrazu: [ ] serial, który poprzez repetycję telewizyjnie przetworzonych i ułożonych w ciąg narracyjny społecznych wyobrażeń, zaspokaja głód opowieści mówiących o codziennym życiu, a jednocześnie stanowiących wzory uporządkowania otaczającej rzeczywistości, a tym samym uprawniających świat życia codziennego. Seriale są więc ważnym elementem jednoczącej wyobraźnię mitologii popularnej czy też naiwnej, która stanowi źródło stereotypów wyobrażeniowych zbiorowości i współtworzy jej symboliczne uniwersum 10. Pytanie o to, czy seriale odzwierciedlają rzeczywistość, czy też na odwrót projektują ją pozostawiamy na razie pytaniem otwartym. Szczególnie ważne wydaje się to, dlaczego chorzy i niepełnosprawni pojawiają się w filmach dokumentalnych, fabularnych i w serialach telewizyjnych oraz jakie pełnią role. Organizacje osób niepełnosprawnych, a także socjolodzy musieli przejść długi proces, zanim doszli do wniosku, że najlepszym sposobem na poprawę wizerunku tych ludzi (i integrację społeczną) jest pokazywanie ich w tych samych rolach, w jakich występują sprawni obywatele. Nie jako bohaterów akcji charytatywnych i niezwykłych ludzi zdobywających góry i bieguny, albo malujących obrazy stopami, lecz jako zwyczajne osoby (choć wyjątkowe w tym, co robią), które uczą się, studiują, pracują, zakładają rodziny, wyjeżdżają na wakacje, mają swoje hobby, problemy i plany 11. Faktem jest, że w serialach poruszane są wątki bliskie prozaicznym niekiedy przejawom życia. Ale dotykają też kwestii choroby i zdrowia, miłości i szczęścia, budowania rodziny i jej rozpadowi, niepełnosprawności i sensu życia; poruszają tym samym bardzo ważne kwestie natury egzystencjalnej i społecznej. Do popularnych polskich seriali telewizyjnych bohaterzy niepełnosprawni zawitali dopiero z czasem, z pewnym opóźnieniem w stosunku do głównych postaci. Początkowo jako autorzy grający rolę niepełnosprawnych, a następ- 8 W. Godzic, Telewizja i jej gatunki po Wielkim Bracie, op. cit., s. 37-38. 9 K. Citko, M jak miłość, czyli o negocjacjach związanych z procesami produkcji i odbioru serialu, [w:] Między powtórzeniem a innowacyjnością. Seryjność w kulturze, A. Kisielewska (red.), Wydawnictwo Rabid, Kraków 2004, s. 253. 10 A. Kisielewska, Serial telewizyjny jako forma mitologizacji kultury, [w:] Między powtórzeniem a innowacyjnością, op. cit., s. 205. 11 P. Stanisławski, Bohaterowie tylko jednego tematu, http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/20977 12

Wstęp Osoby niepełnosprawne w przestrzeni medialnej nie ludzie autentycznie dotknięci dysfunkcjami ruchowymi oraz intelektualnie sprawni inaczej. Beata Łaciak zauważa: [ ] popularyzacji tych postaw w społeczeństwie, czego chyba najlepszym dowodem mógł być wzrost liczby kobiet poddających się badaniom mammograficznym po wprowadzeniu do serialu Klan wątku nowotworu piersi. Także w badaniach ankietowych widzowie przyznają, że seriale są dla nich ważnym źródłem wiedzy medycznej, prawniczej, psychologicznej, dostarczają informacji o sposobach układania relacji rodzinnych czy rozwiązywania problemów wychowawczych 12. W intencji producentów seriali mają one zbliżać się realizmem do problemów życiowych w jak największym stopniu. Jest to dobrze widoczne np. w przypadku Barw szczęścia. W setkach odcinków tego serialu występują ludzie będący (bądź grający role) fizycznie niepełnosprawnymi: głusi, jeżdżący na wózkach itp. Są w stanie sprawnie funkcjonować nie tylko dzięki swojej sile, ale także dzięki wsparciu bliskich osób, przede wszystkim przyjaciół i rodziny co zwykle jest bardzo mocno podkreślanym akcentem w serialach telewizyjnych. Alicja Kisielewska zauważa: [ ] serial telewizyjny stanowi jedno ze źródeł współczesnych wyobrażeń zmityzowanych, ponieważ dostarcza odbiorcom prawd niezmiennych w postaci ciągle powtarzanych tych samych historii: o miłości, rodzinie, szczęściu, dających proste odpowiedzi na fundamentalne pytania, zazwyczaj w postaci stereotypów wyobrażeniowych, zrozumiałych i łatwo przyswajalnych, często krążących w różnych formach w społecznym obiegu. Powtarzalność wątków, motywów, postaci stanowi przy tym zasadę formalną serialu, podstawową cechę gatunku 13. Polskie seriale telewizyjne, takie jak Barwy szczęścia, Klan, M jak miłość, Na dobre i na złe, Plebania Złotopolscy itp. to w gruncie rzeczy sagi rodzinne, stanowiące kolektywne wyobrażenie stereotypowego staropolskiego domu klasy średniej, trzypokoleniowej rodziny, w której każdy członek znajdzie oparcie w pozostałych. To także sentymentalny wzór wyidealizowanych relacji międzyludzkich, stanowiących polisę ubezpieczeniową dla tych, którym powiodło się w życiu gorzej: zachorowali, stali się mniej sprawni; popadli w kłopoty przezwyciężalne dzięki wspólnym wysiłkom. Świadectwem otwarcia się na szeroko rozumiane problemy (nie tylko w sensie medycznym) osób niepełnosprawnych jest pojawienie się seriali, których głównymi bohaterami są ludzie upośledzeni. Szczególnym przykładem tego jest wyemitowany w 2009 roku przez TVP 1 polski serial Dorę- 12 B. Łaciak, W medialnej pułapce wizerunek osób niepełnosprawnych, przekłamania, niedopowiedzenia, idealizacja, www.bardziejkochani.pl/konf/prog/konf_318.doc. Autorka tego raportu dodaje: Prawie 5% badanych, mówiąc o tym, czego mogli dowiedzieć się czy nauczyć z serialu Klan, wspominało o zwróceniu uwagi na problem niepełnosprawnych umysłowo dzieci, dzięki obecności takiego dziecka w tym filmie. Wynika to pewnie z faktu, że bohater z zespołem Downa był pierwszą serialową postacią niepełnosprawną umysłowo, ibidem. 13 A. Kisielewska, Serial telewizyjny jako forma mitologizacji kultury, op. cit., s. 206-207. 13

Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach czyciel, opowiadający o perypetiach 40-letniego mężczyzny o obniżonych parametrach intelektualnych, który po śmierci opiekującej się nim matki musiał odnaleźć się w nowej dla niego rzeczywistości. Poszczególne odcinki, w których w rolę głównego bohatera wcielił się Artur Barciś, spotkały się z ciepłym przyjęciem ze strony widzów i zyskały znaczną, jak na polskie realia, oglądalność. Nadawany w TVP 1 w niedzielne popołudnia serial obyczajowy Doręczyciel miał znacznie więcej widzów niż emitowane w tym samym czasie propozycje głównych konkurentów Jedynki. [ ] Średnia oglądalność serialu (emisja w niedziele o 17.20) wyniosła 3,91 mln osób, co dało TVP 1 35,37 proc. udziału w grupie 4+ i 28,10 proc. w komercyjnej grupie 16-49 wynika z danych AGB Nielsen Media Research dla Wirtualnemedia.pl. Była to zatem minimalnie większa widownia niż tym samym paśmie, ale w analogicznym okresie ubiegłego roku, bowiem wtedy Jedynkę śledziło 3,87 mln widzów przy nieco niższym udziale w całej populacji (34,84 proc.), ale nieco wyższym w grupie komercyjnej (29,06 proc.) 14. Cytowany już Wiesław Godzic przypomina, żebyśmy doceniając znaczącą rolę telewizji nie podchodzili nazbyt bałwochwalczo do jej możliwości i potencjalnego oddziaływania: Z oglądania telewizji zwykle po kilka godzin dziennie czerpiemy większość informacji o świecie oraz wzory zachowań; to za jej pomocą kształtujemy naszą tożsamość i poglądy. Natomiast o publiczności telewizyjnej wiemy niewiele. Zauroczeni precyzją danych telemetrycznych powinniśmy pamiętać, że dostarczają one wiedzy niedoskonałej, a niekiedy mylącej. Dla humanisty zaś wiedza ta ma zasadniczą lukę nie mówi, co ludzie myślą w trakcie czynności oglądania, ani co może z tego wynikać. [ ] Dane telemetryczne niezbyt też wzbogacają naszą wiedzę o tym, jak telewizja wpływa na życie rodzinne, które cechy wzmacnia, a które z nich osłabia? 15. Krytyczny do telemetrycznego pomiaru oglądalności telewizyjnej widowni i traktowania tego narzędzia jako ostatecznego kryterium oceny, był klasyk francuskiej socjologii Pierre a Bourdieu, pisząc: [ ] myślę, że telewizja za pośrednictwem rozmaitych mechanizmów [ ] zagraża różnym sferom produkcji kulturowej: sztuce, literaturze, nauce, filozofii czy prawu 16. Jeszcze bardziej sceptyczny w stosunku do kulturotwórczej roli telewizji był filozof niemiecki Jürgen Habrmas 17. Był on zdania, że widzowie telewizyjni są dziś przez media zdekomponowani w tym sensie, że stanowią zbiór atomów społecznych, podmiotów wyizolowanych z całości kontekstu społecznego, funkcjonują- 14 Podaję za: portalem internetowym www.filmweb.pl, który jest w tym raporcie głównym źródłem informacji o omawianych filmach: http://www.filmweb.pl/news/przegl%c4%85d+%22dor%c4%99czyciel%22+nie+dostarczy+drugiego+sezonu-52240. 15 W. Godzic, O telewizorze i innych ważnych sprawach popkultury, [w:] M. Halawa, Życie codzienne z telewizorem. Z badań terenowych, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006, s. 8. 16 P. Bourdieu, O telewizji. Panowanie dziennikarstwa, przeł. K. Sztandar-Sztanderska i A. Ziółkowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 33. 17 J. Habermas, Institutions of the public sphere, (in:) Approaches to Media: a Reader, Oliver Boyd-Berrett, Chris Newbold (eds.), Arnold Publishing, London 1985, s. 235-244. 14

Wstęp Osoby niepełnosprawne w przestrzeni medialnej cych obok sceny (a nie na niej); niezdolnych do krytyki i realnego wpływu na medialną rzeczywistość. Media (jako twór rynkowy) w mniejszym stopniu realizują misję, w większym zaś dostarczają w porcjach przyjemności biernym odbiorcom, bezrefleksyjnie pochłaniającym dostarczane im kolejne dania. Im bardziej rozrobiony niezliczonymi ofertami telewizyjnymi odbiorca, tym łatwiej nim manipulować jako uzależnionym od spreparowanego specjalnie dla niego menu konsumentem. O szczególnym charakterze seriali telewizyjnych i ich ogromnym wpływie na współczesną kulturę audiowizualną, świadczy fenomen amerykańskiego serialu medycznego Dr House 18 (z tytułowym, ze wszech miar upośledzonym, bohaterem), który stał się już ikoną popkultury, ze wszystkimi tego konsekwencjami (np. stylizowaniem się ma jego modłę reklam koncernów farmaceutycznych, emitowanych tuż przed projekcją kolejnego odcinka serialu zarówno w telewizji publicznej, jak i w prywatnych). Innym, jak sądzę nie mniej interesującym przykładem, jest wchodzący z początkiem 2011 roku na polskie ekrany telewizyjne musicalowy serial amerykański Glee 19. Długość jego rodowodu jest odwrotnie proporcjonalna do stopnia popularności. Powstał zaledwie w 2009 roku, a w momencie pisania niniejszego tekstu był w trakcie powstawania trzeciego sezonu (w USA) i najwyraźniej zapowiadała się możliwość stworzenia kolejnych. W rodzimych Stanach Zjednoczonych bijący rekordy popularności, Glee porównywalny jest z oglądalnością najważniejszych widowisk sportowych. Odcinki premierowej serii oglądało średnio grubo ponad milionów widzów, co dało wtedy Glee pierwsze miejsce wśród nowych tytułów. Druga seria ma się jeszcze lepiej. Kolejne odcinki przyciągają po blisko 12 milionów ludzi, a specjalny, wyemitowany tuż po Superbowl finale rozgrywek futbolu amerykańskiego aż 26 milionów 20. Glee został wprost obsypany renomowanymi nagrodami filmowymi: 5 nominacji i 4 wygrane Złote Globy, 16 nominacji i 4 nagrody Emmy, 1 nominacja do Grammy i wiele innych, pomniejszych, lecz równie ważnych 21. Serial ten pokazuje, że nawet w komediowej, popkulturowej wersji, można pokazywać w dobrym świetle osoby sprawne inaczej nie tylko w sensie medycznym, ale i społecznym. I że przełamywanie barier jest nie tylko możliwe, ale łatwiejsze dzięki przyjaznym i życzliwym osobom skorym do niesienia pomocy. Tematyka serialu Glee, choć podana w konwencji komediowo-muzycznej, dotyczy jednak rzeczy bardzo istotnych ze społecznego punktu widzenia. Dotyka kwestii nierówności i stereotypów społecznych, homofobii 18 Dr House, serial telewizyjny emitowany od 2004 roku, reżyseria Keith Gordon, Deran Sarafian i inni. 19 Glee, serial telewizyjny emitowany od 2009 roku, reżyseria John Scott, Bill D Elia i inni. 20 R. Sankowski, Glee, czyli jak hartują się idole, Gazeta Wyborcza, 17 lutego 2011, s. 15. 21 Zobacz więcej: http://www.filmweb.pl/serial/glee-2009-494916 15

Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach i braku tolerancji dla inności (w tym także niepełnosprawności). Głównymi bohaterami Glee są m.in. tacy inni, jak: Afroamerykanka z pokaźną nadwagą, chorobliwie nieśmiała jąkająca się Euroazjatka, nieakceptowana w szkole dziewczyna o bardzo niskim wzroście, mało rozgarnięty (choć wrażliwy) sportowiec o wzroście ponadprzeciętnym, młodzieniec o skłonnościach homoseksualnych oraz zgodnie z lansowaną w USA polityczną poprawnością chłopiec poruszający się na wózku inwalidzkim. W tle filmu występują i okolicznościowo wydobywani są przez światła jupiterów takie postaci, jak osoby z zespołem Downa (dorośli i dzieci), sfrustrowani ludzie o niskim poczuciu wartości (bardzo otyły nauczyciel wychowania fizycznego trener drużyny futbolowej), chimeryczny gej, pełna fobii psycholog szkolna z nerwicą natręctw. Lisa Taylor i Andrew Wills zwracają uwagę na rolę stereotypów, wykorzystywanych jako pewna konwencja w niektórych produkcjach telewizyjnych, w tym także w serialach. Stereotypy pojawiają się często w rozmaitych tekstach medialnych. Można na przykład bronić tezy, ze należą one do konwencji gatunkowych telewizyjnej komedii sytuacyjnej. Ponieważ gatunek opiera się na elementach znanych, wpisane w stereotypy przeświadczenia stanowią poręczny skrót używany przez twórców programów w celu dokonania charakterystyki postaci. Z pojęciem władzy wiąże się także wykorzystywanie komedii do wyśmiewania typowych cech innych grup społecznych 22. 22 L. Taylor, A. Wills, Medioznawstwo. Teksty, instytucje i odbiorcy, przeł. M. Król, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 43-44. 16

Część 1. Cel badań Celem niniejszego opracowania jest prezentacja wyników badań poświęconych obrazom osób niepełnosprawnych (fizycznie i intelektualnie) kreowanych w przestrzeni publicznej przez współczesne mass media. Analiza skupiona jest w szczególności na filmach (dokumentalnych i fabularnych) oraz serialach telewizyjnych (animowanych i fabularnych). Pod uwagę wzięte zostały zmiany zachodzące w samej telewizji: programy prowadzone przez osoby niepełnosprawne, kanały telewizyjne poświęcone tematyce niepełnosprawności, wiadomości sportowe informujące o osiągnięciach niepełnosprawnych zawodników. Zanalizowane zostały niektóre programy festiwali filmowych prezentujących filmy związane z kalectwem i sposoby oceny i wyróżniania tych filmów. Wykorzystano zawartość portali internetowych, na których umieszczane są materiały filmowe zawierające treści połączone z problematyką niepełnosprawności. Seriale filmowe, jako specyficzna forma prezentacji, przeznaczona dla różnego rodzaju odbiorców (starannie wyselekcjonowanych i dozorowanych telemetrycznie), są omówione wraz z filmami dotyczącymi konkretnych rodzajów niepełnosprawności (jako dopełnienie problematyki w nich poruszanej). W części zasadniczej opracowanie koncentruje się na dwojakiego rodzaju kategoriach niepełnosprawności: fizycznej i intelektualnej. Pewne problemy związane z niepełnosprawnością, np. dysfunkcje ruchowe, są wspólne dla różnych kategorii osób, zarówno niepełnosprawnych cieleśnie, jak i umysłowo. Wśród fizycznie niepełnosprawnych uwaga została poświęcona: amputantom, ludziom od urodzenia pozbawionym kończyn górnych i dolnych, ludziom z uszkodzonym rdzeniem kręgowym na różnym odcinku (lędźwiowym i szyjnym; paraplegików i tetralegików), częściowo i całkowicie sparaliżowanych (po udarach, zawałach, wylewach, wypadkach komunikacyjnych i wojennych), poruszających się za pomocą kul, balkoników, wózków (napędzanych ręcznie, elektrycznych i spalinowych), a w przypadku sportowców: wózków przeznaczonych do aktywnej rehabilitacji, sledgów, hanbike ów 23 itp., 23 Sledge rodzaj sanek, platforma na płozach umożliwiająca amputantom i osobom z niewładnymi nogami na grę w hokeja na lodzie w pozycji siedzącej; handbike rower ręczny, wózek do aktywnej rekreacji napędzany rękami, przez mechanizm korbowy analogicznie jak w rowerze. 17

Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach ludziom o skrajnie niskim wzroście (karły), licznej w Polsce kategorii osób niedowidzących i niewidomych, niedosłyszących i głuchych, głuchoniewidomych oraz głuchoniemych, posługujących się językiem migowym lub czytających z ruchu ust, ludziom dotkniętym mózgowym porażeniem dziecięcym (MPD), dystrofią mięśniową Duchenne a, stwardnieniem zanikowym bocznym (ALS). Drugą kategorią osób, której poświęcone zostało niniejsze opracowanie, są osoby o odmiennych w stosunku od standardowej populacji parametrach intelektualnych, wynikających z przebytych chorób neurologicznych, dotkniętych wadami wrodzonymi lub anomaliami genetycznymi: autyzmem, zespołem Downa, zespołem Aspergera, Alzheimerem, Parkinsonem; będących efektem zaawansowanego wieku, demencji starczej oraz schizofrenii będącej chorobą wieloczynnikową, na której powstanie wpływ ma również środowisko społeczne. Choroby psychiczne i niepełnosprawność intelektualna są często mylone ze sobą. Wraz za tym podąża obawa i silna niechęć w stosunku do osób o obniżonych parametrach intelektualnych. W Polsce zwroty odnoszące się do intelektualnego lub umysłowego upośledzenia, np. Ty Downie, zwłaszcza używane przez dzieci i młodzież, mają charakter obelżywy, nierzadko wulgarny, uwłaczający osobie, w stosunku do której z taką intencją są skierowane. Przyjętym narzędziem badań jest metoda jakościowa, polegająca na obserwacji uczestniczącej w tym sensie, że gruntownej analizie poddano treść wielu dostępnych filmów i seriali telewizyjnych (polskich i zagranicznych), w których występują aktorzy grający role fizycznie i intelektualnie niepełnosprawnych oraz tych, w których niepełnosprawni są nimi rzeczywiście. Zastosowanie analizy zawartości/treści pozwoliło na wychwycenie w badanym materiale poszukiwanych cech, postaw i wartości związanych z niepełnosprawnością i określenie częstotliwości ich występowania oraz stopnia nasilenia. Analiza jakościowa pozwoliła na dotarcie do głębszych treści przekazu oraz ujawnienie intencji autorów (producentów, reżyserów, scenarzystów). Zakres analizy jest celowo zawężony do wybranych środków masowego przekazu, obejmując filmy i seriale, natomiast pomijając prasę, powieści i radio, w umiarkowanych stopniu wykorzystując Internet. Filmy fabularne są specyficznym rodzajem otwartego tekstu, różniące się sposobem przekazu od seriali i wiadomości telewizyjnych. Subiektywny dobór filmów oraz równie subiektywna, obiektywizowana jednak przez wyniki raportów innych autorów, analiza treści, zaowocowała czymś w rodzaju fabularyzowanego dokumentu lub też dokumentalizowanej fabuły. Innym rodzajem podejścia do oceny sposobów przedstawiania grup społecznych jest analiza treści. Ta wywodząca się z socjologii metoda koncentruje się na zestawia- 18

Część 1. Cel badań niu i pomiarze jawnej treści dużej liczby produktów medialnych w danym okresie. Skupienie uwagi na jawnej treści odróżnia to ujęcie od semiotycznego, koncentrującego się na analizie treści ukrytej tekstów medialnych. Analiza treści ma zatem przede wszystkim charakter opisowy i cechuje się rzekomo naukową systematycznością i obiektywizmem 24. Opis fabuły filmów stanowi podstawową część prezentowanej pracy. W przekazie medialnym brana była pod uwagę następująca kwestia, uznawana za newralgiczną: jaki jest wizerunek osób niepełnosprawnych w mediach? Przede wszystkim zaś: w jaki sposób są one w mediach przedstawiane? Czy tendencyjnie i w stereotypowy sposób: jako osoby cierpiące, pokrzywdzone, niesamodzielne, bezradne lub jako niezaradne wymagające ciągłej pomocy i stałego wsparcia innych ludzi (rodziny, przyjaciół i znajomych, pracowników socjalnych, instytucji publicznych, społeczeństwa)? Czy jako osoby o wyjątkowych zdolnościach, herosi mężnie zmagającymi się z własnymi ułomnościami, dzielnie dążący do samodzielnego rozwiązywania swoich problemów i pomimo ułomności oraz mniejszych szans społecznych, starający się prowadzić samodzielną egzystencję? Chodzący do pracy, uczący się lub studiujący, mający hobby i pasje, podróżujący, uprawiający sport? Za ważne uznano postawienie kwestii: w jakich proporcjach te dwie podstawowe wersje wizerunkowe osób niepełnosprawnych są prezentowane w filmach i serialach oraz jakie czynniki społeczne mają na to wpływ? Nie mniej ważnym zadaniem było sprawdzenie, jaki rezonans społeczny wywołują tego typu obrazy filmowe, jakie lansowane są w mediach. Jaka jest ich recepcja społeczna? Czy media podtrzymują stereotypy społeczne związane z chorobą i kalectwem, czy też przyczyniają się do uwalniania od nich? W jakim świetle pokazują rodziców, opiekunów, fizjoterapeutów, pracodawców oraz inne osoby mające sporadyczny kontakt ze sprawnymi inaczej. Czy to prawdziwy, lustrzany obraz społeczeństwa, w którym żyją niepełnosprawni? Czy filmy i seriale mają szanse na zmiany postaw społecznych w stosunku do osób niepełnosprawnych? Czy są w stanie przyczynić się do wzrostu wrażliwości społecznej? Spowodować zwiększone zainteresowanie profilaktyką skoncentrowaną na własnym zdrowiu i sprawności fizycznej odbiorców filmów kinowych i telewizyjnych oraz seriali? Przy konstruowaniu niniejszego opracowania, zwłaszcza prób znalezienia odpowiedzi na hipotezy i pytania o proweniencji społecznej, wykorzystano narzędzia obiektywizujące, w postaci wyników badań przeprowadzonych przez renomowane instytucje monitorujące opinię publiczną: CBOS, OBOP, SMG/KRC itp. Za wszystkie niedociągnięcia i usterki odpowiada jednak wyłącznie sam autor. 24 L. Taylor, A. Wills, Medioznawstwo. Teksty, instytucje i odbiorcy, op. cit., s. 47. 19

Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach Otwarcie telewizji na osoby niepełnosprawne W przeciągu zaledwie kilku ostatnich lat mass media zwłaszcza telewizja szerzej otworzyły swoje podwoje na obecność osób niepełnosprawnych i użyczyły im swojej przestrzeni antenowej. Przeciętnego odbiorcę telewizyjnego zdziwić może widok człowieka dotkniętego chorobą lub kalectwem na ekranie telewizyjnym szczególnie jako prowadzącego program a już zwłaszcza wtedy, gdy dysfunkcje ruchowe lub zmiany cielesne są dostrzegalne i wyraźnie widoczne. Dlatego też początkowo nie epatowano wizerunkiem pierwszych i nielicznych jeszcze prezenterów telewizyjnych. W 2003 roku Roku Osób Niepełnosprawnych TVP zorganizowała casting na niepełnosprawnego prezentera. Wybrano sześć osób, wśród nich Paulinę Malinowską-Kowalczyk [ ] i Macieja Winiarskiego, który prowadził później Panoramę, a obecnie jest autorem i prezenterem cotygodniowego programu Echa Panoramy. Mało osób jednak wie, że Maciej porusza się na wózku. Już na początku jego pracy w Panoramie uznano, że wózka widać nie będzie. Prezenter przesiada się więc na krzesło [ ]. Może jednak niepełnosprawny na wizji w pełnosprawnym programie był nie do zaakceptowania dla władz telewizji? Jeśli jednak osoba niepełnosprawna miałaby zaistnieć na ekranie poza programami dla swojego środowiska, to właśnie w taki sposób w studiu. O wiele trudniej wyobrazić sobie, by ktoś z problemami m.in. ruchowymi biegał z kamerą za politykami 25. Sytuacja ta uległa już dalszej ewolucji i kolejnym zmianom. Dobrym przykładem na to, że telewizja wychodzi naprzeciw niektórym przynajmniej potrzebom osób sprawnych inaczej, był program telewizyjny Integracja, emitowany w Telewizji Polskiej. Tworzony był zarówno przez osoby w pełni, jak i nie w pełni sprawne. Prezentował ludzi znanych (aktorów, gwiazdy telewizyjne, polityków) oraz zwykłych ludzi z ograniczonymi możliwościami intelektualnymi i ruchowymi. Program Integracja w TVP 3 przede wszystkim dostarcza dobrej, rzetelnej informacji niezbędnej do codziennego funkcjonowania osoby niepełnosprawnej, przełamuje dotychczasowe stereotypy postrzegania niepełnosprawności tylko przez pryzmat cierpienia, bólu i lęku, oferując pogodne i optymistyczne, a nawet humorystyczne podejście do tematu. Wykraczamy poza regionalność, prezentując uniwersalną tematykę dotyczącą zarówno mieszkańców dużych miast, jak i wsi, łamiemy mity i przełamujemy podział na MY i ONI, czyli sprawni i niepełnosprawni 26. Program prezentował bardzo różne formy rozrywki i liczne oferty aktywnego spędzania czasu wolnego. Po 12 latach nadawania Integracji, ze względu na ograniczenia finansowe i cięcia budżetowe w publicznej telewizji, program został przechwycony przez prywatną telewizję Polsat, o czym będzie jeszcze mowa poniżej. 25 T. Przybyszewski, Misja na wizji, Integracja 2008, nr 1, s. 23. 26 Fragment reklamy programu Integracja na antenie TVP 3, zamieszczanej wielokrotnie w kolejnych numerach magazynu Integracja, np. w 2004 roku. 20