EDUKACJA DLA BEZPIECZEŃSTWA studia podyplomowe dla czynnych zawodowo nauczycieli szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Priorytet IX Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach Działanie 9.4 Wysoko wykwalifikowane kadry systemu oświaty
Psychologiczne uwarunkowania człowieka w sytuacji zagrożeń Prowadzący mgr Marzena Glinka
Wydarzenia krytyczne takie jak trzęsienie ziemi, powódź, wybuch, tajfun, wojna i udział w walce, zamachy terrorystyczne, masowe gwałty, obozy koncentracyjne, wypadki komunikacyjne mają długotrwały i głęboko upośledzający wpływ na funkcjonowanie psychiczne wielu tysięcy ludzi. Stanowią potencjalny czynnik wystąpienia różnorodnych objawów psychopatologicznych wykraczających daleko poza zakres zwyczajnego ludzkiego cierpienia. Im większe spustoszenie czyni katastrofa w życiu człowieka, tym poważniejsze są jego reakcje emocjonalne i fizjologiczne. Katastrofa jest to zatem każde nagłe, dramatyczne wydarzenie zagrażające podstawowym wartościom człowieka, takim jak życie, zdrowie, schronienie, dobytek, któremu nie można sprostać posługując się już istniejącymi zasobami i strategiami działania. Często przychodzi niespodziewanie i dotyczy dużych grup ludzi. Dla biorących w nim udział osób ma charakter zdarzenia traumatycznego. J. Strelau red. Psychologia. Podręcznik akademicki, tom 3, Wyd. GWP 2002
PTSD Post Traumatic Stress Disorder Zaburzenia po stresie traumatycznym
B. Dudek, Zaburzenie po stresie traumatycznym Wydawnictwo GWP 2003 Rys historyczny Doświadczanie traumatycznych zdarzeń powodujących u uczestników przerażenie i paniczny lęk, jest tym rodzajem przeżyć, które towarzyszą ludzkości od początków jej istnienia. Starożytność Już w starożytności można spotkać opisy odczuć, emocji i zachowań osób, które przeżyły zdarzenia traumatyczne. Henryk IV Szekspira autor opisuje stan psychiczny bohatera po powrocie z wojny. Charakteryzuje go i skłonność do poszukiwania samotności, zanik dawnych zainteresowań, nadmierne pobudzenie oraz przeżywanie we śnie i na jawie obrazów z minionej walki są to objawy, które współczesnemu psychiatrze pozwoliłyby postawić diagnozę zaburzenia po stresie traumatycznym. B. Dudek, Zaburzenie po stresie traumatycznym, Wyd. GWP, Gdańsk 2003, s. 11
Rys historyczny XIX wiek Transport (kolejnictwo) stał się przyczyną licznych katastrof oraz wprowadzenia uregulowań, w wyniku których zaszła konieczność płacenia odszkodowań ofiarom wypadków. Część ofiar uskarżała się tylko na dolegliwości psychiczne, potrzeba więc było uzasadnić, że są one konsekwencją wypadku. Powstał termin (nerwica transportowa) określający zespół dolegliwości psychicznych wywołanych wypadkiem. XX wiek Wzrost zainteresowania psychicznymi zaburzeniami spowodowanymi przeżyciami traumatycznymi. Nasilenie objawów wśród żołnierzy (dot. I wojny światowej). Na podstawie diagnoz psychiatrycznych 200 000 żołnierzy zostało wyłączonych ze służby wojskowej. Generałowie zwrócili się o pomoc w rozwiązaniu problemu do personelu medycznego. I hipoteza histeria rozwiązanie problemu to: zignorowanie problemu; efekt: utrwalenie się symptomów B. Dudek, Zaburzenie po stresie traumatycznym, Wyd. GWP, Gdańsk 2003, s. 12
Rys historyczny II hipoteza mikro urazy mózgu, spowodowane gwałtowną zmianą ciśnienia podczas wybuchu pocisków. Stąd nazwa zespołu zaburzeń - szok artyleryjski. Niestety wśród żołnierzy cierpiących na szok artyleryjski byli również tacy którzy nigdy w czasie walki nie znajdowali się w strefie wybuchów. Rozwiązanie problemu: utworzenie w pobliżu frontu specjalnych zespołów medycznych, do których odsyłano żołnierzy w celu podjęcia natychmiastowego leczenia. Zastosowano metodę, w której umożliwiono pacjentom ponowne przeżywanie bolesnych i wypartych ze świadomości doświadczeń i emocji związanych z walką. Efekt: umożliwiono pacjentom powrót do równowagi emocjonalnej. Problemy psychologiczne były przyczyną wielu zwolnień z czynnej służby wojskowej również żołnierzy walczących podczas II wojny światowej jak i w Wietnamie. Jednocześnie stały się dowodem na to, że stres wojenny jest przyczyną wielu zaburzeń psychicznych, somatycznych, behawioralnych (nerwowość, drażliwość, zachowania agresywne, zmęczenie po obudzeniu się, lęk, depresja. B. Dudek, Zaburzenie po stresie traumatycznym, Wyd. GWP, Gdańsk 2003, s. 11
Rys historyczny Badania ofiar holocaustu, udowodniły, że pomimo upływu dziesiątków lat od traumatycznych doświadczeń i przeżyć związanych z II wojną światową wielu ludzi przejawiało zaburzenia psychosomatyczne i cierpiało z powodu utrzymywania się silnego lęku, koszmarnych snów oraz ujawniało tendencję do zmiany poczucia tożsamości, zmiany charakteru, niechęci do rozmawiania z innymi o swoich przeżyciach. Wszystkie wymienione objawy charakteryzują nie tylko zachowania ofiar wojny czy obozów koncentracyjnych ale występują również u ofiar innych zdarzeń traumatycznych: wypadków, aktów przemocy, kataklizmów przyrodniczych Powstało też wiele terminów opisujących emocjonalne reakcje na traumatyczne sytuacje.
Rys historyczny Powstało też wiele terminów opisujących emocjonalne reakcje na traumatyczne sytuacje. syndrom bitej kobiety, przemoc seksualna, syndrom wojny w Wietnamie, nerwica traumatyczna, syndrom po gwałcie, syndrom sztokholmski, syndrom ocalałego. E. Marynowicz-Hetka red., Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Poradnik dla pracowników socjalnych, Wyd. Biblioteka Pracownika Socjalnego 1999, s. 145
Rok 1980 był przełomowy w leczeniu i badaniach nad stresem traumatycznym. Do Podręcznika diagnostycznego i statystycznego - DSM III (obowiązującego w Stanach Zjednoczonych systemu klasyfikacji zaburzeń psychicznych, wprowadzono nową jednostkę chorobową określoną jako: ZABURZENIE PO STRESIE TRAUMATYCZNYM Post Traumatic Stress Disorder PTSD B. Dudek, Zaburzenie po stresie traumatycznym, Wyd. GWP, Gdańsk 2003, s. 14 W międzynarodowym systemie klasyfikacji chorób ICD -10, stosowanej w Polsce używa się terminów ostra reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne. E. Marynowicz-Hetka red., Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Poradnik dla pracowników socjalnych, Wyd. Biblioteka Pracownika Socjalnego 1999, s. 147
Ustalenie zespołu stresu pourazowego (PTSD) jako jednostki diagnostycznej stwarza zorganizowany schemat dla zrozumienia, w jaki sposób funkcjonowanie biologiczne ludzi, ich sposób widzenia świata i osobowość są nierozerwalnie splecione i kształtowane przez doświadczenie. Diagnoza PTSD ponownie przywołała pogląd, że wiele neurotycznych objawów nie jest rezultatem jakiejś tajemniczej, niemal niemożliwej do wyjaśnienia, opartej na genetycznym podłożu irracjonalności, ale niemożliwości ludzi do dania sobie rady z rzeczywistymi przeżyciami, które obezwładniły ich zdolność do radzenia sobie. M. Lis Turlejska, Nowiny Psychologiczne NR 2, 2000, s. 4
Kryteria diagnostyczne PTSD według DSM-IV (1984) A. Charakterystyka stresora B., C., D., Opis grup objawów E. Czas trwania objawów F. Warunek dodatkowy
Kryteria diagnostyczne PTSD według DSM-IV Charakterystyka stresora A. Osoba była narażona na zdarzenie traumatyczne, przy czym spełnione są dwa kryteria: Osoba doświadczyła, była świadkiem lub została skonfrontowana ze zdarzeniem lub zdarzeniami, w których ktoś poniósł śmierć, doznał poważnych obrażeń lub istniała groźba śmierci, poważnych obrażeń albo utraty fizycznej integralności (własnej i innych). Reakcję osoby na to zdarzenie charakteryzuje intensywny strach, bezradność lub zgroza. UWAGA!!! U dzieci objawy te mogą być zastąpione dezorganizacją zachowania, niepokojem ujawniającym się w zachowaniu.
Kryteria diagnostyczne PTSD według DSM-IV Opis grup objawów B. Traumatyczne zdarzenie uporczywie powraca i jest ponownie przeżywane w jeden (lub więcej) z podanych sposobów: Powtarzające się i intruzywne stresogenne przypomnienia zdarzenia: obrazy, myśli lub wrażenia percepcyjne. UWAGA! U dzieci młodszych mogą pojawiać się powtarzające się zabawy, w których wyrażane są tematy lub aspekty traumy. Powracające przykre sny na temat zdarzenia. UWAGA! U dzieci mogą występować przerażające sny bez dającej się rozpoznać treści,
Kryteria diagnostyczne PTSD według DSM-IV Opis grup objawów Działanie lub czucie się tak, jak gdyby traumatyczne zdarzenie miało miejsce ponownie (obejmuje poczucie ponownego przeżywania zdarzenia, złudzenia, halucynacje i dysocjacyjne epizody hipermnezji napadowej flashbacks włącznie z tymi, które mają miejsce podczas budzenia się w lub w stanach intoksykacji). Intensywny stres psychologiczny przy ekspozycji na wewnętrzne lub zewnętrzne sygnały (bodźce), które symbolizują lub przypominają jakiś aspekt traumatycznego zdarzenia. Fizjologiczne reakcje przy ekspozycji na wewnętrzne lub zewnętrzne sygnały symbolizujące lub przypominające jakiś aspekt traumatycznego zdarzenia.
Kryteria diagnostyczne PTSD według DSM-IV Opis grup objawów C. Utrzymujące się uporczywe unikanie bodźców skojarzonych z traumą i ogólne odrętwienie psychiczne (nieobecne przed traumą) na trzy (lub więcej) z poniższych sposobów. Usiłowania uniknięcia myśli, uczuć lub rozmów skojarzonych z traumą. Wysiłki w celu uniknięcia aktywności, miejsc lub ludzi powodujących przypomnienie traumy. Niemożność przypomnienia sobie ważnego aspektu traumy. Wyraźne zmniejszone zainteresowanie i uczestniczenie w ważnych rodzajach działań.
Kryteria diagnostyczne PTSD według DSM-IV Opis grup objawów Uczucie obojętności lub chłodu wobec innych (poczucie wyobcowania). Ograniczony zakres afektu (np. niezdolność do przeżywania serdecznych uczuć). Pesymistyczna ocena przyszłości i perspektyw życiowych (np. nie oczekuje, że będzie miał(a) sukcesy zawodowe, małżeństwo, dzieci, normalny czas trwania życia).
Kryteria diagnostyczne PTSD według DSM-IV Opis grup objawów D. Utrzymujące się objawy zwiększonego pobudzenia (nieobecne przed traumą), występujące w postaci dwóch (lub większej liczby) spośród następujących Trudności z zasypianiem lub snem (sen pytki częste przebudzanie). Drażliwość, irytacja lub częste wybuchy gniewu. Trudności z koncentracją. Nadmierna czujność. Nasilona (wyolbrzymiona) reakcja (przestrachu) na bodziec.
Kryteria diagnostyczne PTSD według DSM-IV Czas trwania objawów E. Czas trwania objawów (symptomy z kryteriów B, C i D) jest dłuższy niż 1 miesiąc.
Kryteria diagnostyczne PTSD według DSM-IV Warunek dodatkowy F. Zaburzenie powoduje znaczący dystres lub załamanie w zakresie społecznym, zawodowym lub innych ważnych obszarów funkcjonowania B. Dudek, Zaburzenie po stresie traumatycznym, Wyd. GWP, Gdańsk 2003, s. 17-18
Wyróżnia się stan: Ostry: Chroniczny: Kryteria diagnostyczne PTSD według DSM-IV jeżeli objawy trwają krócej niż 3 miesiące jeżeli objawy trwają 3 miesiące lub dłużej Z odroczonym początkiem: jeżeli objawy wystąpią przynajmniej 6 miesięcy po wystąpieniu zdarzenia B. Dudek, Zaburzenie po stresie traumatycznym, Wyd. GWP, Gdańsk 2003, s. 17-18
Zastrzeżenia do definicji Nie zawiera obiektywnych wskaźników, na których można by oprzeć diagnozę, przez co ułatwia możliwość symulowania zaburzenia. Ustalone w definicji kryteria mają charakter arbitralny (czas trwania symptomów, liczba symptomów). Charakteryzuje PTSD jako zjawisko statyczne, które występuje lub nie.
PTSD jako zjawisko dynamiczne Przejściowe fazy dekompensacji i rekompensacji w przypadku ostrego PTSD związanego z walką (wg Wanga i in.,1996. ) Osoby z PTSD przeżywają okresy zrównoważenia, dobrego funkcjonowania, które pozwalają sądzić, że jednostka skompensowała zaistniałe trudności emocjonalne (pozbyła się zaburzeń). Niestety, często jest to błędna ocena, gdyż po kresie uspokojenia symptomy PTSD nagle wracają i jednostka zaczyna się zachowywać destrukcyjnie, przejawia agresję, nadużywa alkoholu i narkotyków, co świadczy o dekompensacji, ponownym zaburzeniu funkcjonowania w pracy i środowisku rodzinnym.
PTSD jako zjawisko dynamiczne W modelu opisane są cztery fazy procesu, przez który przechodzi duża część osób cierpiących na PTSD. Faza I adaptacja (dobry poziom funkcjonowania) Pacjent wydaje się całkowicie normalny. Nawiązuje odpowiednie kontakty z innymi osobami, rozwiązuje swoje problemy, potrafi wyrażać swoje uczucia. W minimalnym stopniu występują u niego intruzje, tendencje do unikania, nadmierne poburzenia, zaburzenia snu, nadużywanie środków odurzających, itp. Pacjent wchodzi w następną fazę na skutek bodźców wyzwalających (np.: rocznica zdarzenia traumatycznego, interpersonalny konflikt, nadmiernie koszmarne sny).
PTSD jako zjawisko dynamiczne Faza II przetrwanie (pogorszenie się funkcjonowania) Obronna orientacja pacjenta. Wracają wspomnienia traumy. Nasilają się tendencje unikowe. Wzrasta odrętwienie i pobudzenie (pojawiają się zaburzenia snu). Obronne interakcje z otoczeniem (ekspresje emocjonalne, humor stają się coraz słabsze). Wzrasta chęć do sięgania po substancje psychoaktywne. Angażowanie się w ryzykowne sytuacje. Wszystkie objawy wzmacniane są przez brak snu. Projekt jest współfinansowany ze
Celem rehabilitacji jest utrzymanie pacjentów w stanie równowagi między fazą I i wczesną fazą II Warunki konieczne, aby pacjent powrócił do fazy I: Wystarczająca ilość snu Wsparcie społeczne
PTSD jako zjawisko dynamiczne Faza III Dekompensacja załamanie funkcjonowania) Utrata kontaktu z rzeczywistością. Odczuwanie obezwładniającego lęku (nieumiejętność poradzenia sobie z emocjami). Zawężone zainteresowania. Brak planów na przyszłość. Nie zważanie na konsekwencje swoich działań. Ryzykowne zachowania (robienie wszystkiego co zapewni adrenalinowego kopa ) lub całkowite zamknięcie się poprzez zerwanie kontaktów z ludźmi (izolacja od otoczenia zewnętrznego).
PTSD jako zjawisko dynamiczne Faza IV Depresja/bezradność (bardzo złe funkcjonowanie) Chory dostrzega do jakiej dewastacji doprowadził. Odczuwa do siebie nienawiść (największe prawdopodobieństwo popełnienia próby samobójczej). Odczuwa bezradność i upokorzenie. Pojawia się osłabienie sprawności psychomotorycznej (np.: trudności z koncentracją uwagi, pamięcią). Utrata apetytu. Poczucie winy.
PTSD jako zjawisko dynamiczne W fazie IV pacjent może podjąć jedną z dwóch dróg: 1) Przewartościowanie (wtedy kiedy ma możliwość leczenia i uzyskania wsparcia, zaczyna szukać sensu życia, akceptuje różne ograniczenia, akceptuje wsparcie). 2) Poddanie się (wtedy kiedy nie ma dostępu do leczenia i pozostaje w stanie bezradności i rozgoryczenia, ponownie zaczyna lekceważyć wszystko i wraca do fazy III lub podejmuje próbę samobójczą).
Rysunek 5. Przejściowe fazy dekompensacji i rekompensacji w przypadku ostrego PTSD związanego z walką. B. Dudek, Zaburzenie po stresie traumatycznym, Wyd. GWP, Gdańsk 2003
Statystyka PTSD występuje u około 8 9 % populacji ogólnej, w tym: 61 % mężczyzn i 51 % kobiet potwierdza obecność przynajmniej jednego wydarzenia traumatycznego w swoim życiu, z czego 25 % - 50 % osób potwierdza, że przeżyło 2 i więcej wydarzeń traumatycznych. Wskaźnik osób z PTSD wśród pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej może sięgnąć nawet 12 39 % A. Holiczer, M. Gałuszko, W.J. Cubała, Zaburzenia stresowe pourazowe opis ewolucji koncepcji zaburzenia i podejść terapeutycznych, Psychiatria, tom 4, nr 1, Wyd. Via Medica 2007, s. 27-28
Wśród 88 % mężczyzn i 79 % kobiet z diagnozowanym PTSD występują również inne rozpoznania psychiatryczne: u ponad 50 % - duża depresja, u ponad 20 % - dystymia, u ponad 25 % - zaburzenia lękowe, fobie izolowane, fobie społeczne, u 43 % mężczyzn 15 % kobiet zaburzenia zachowania, u 30 % - 40 % osób objawy psychotyczne, u 52 % mężczyzn, 29 % kobiet uzależnienie od alkoholu, u 35 % mężczyzn, 27 % kobiet uzależnienia od innych substancji psychoaktywnych (ryzyko samobójstwa w tej grupie wynosi 20 % A. Holiczer, M. Gałuszko, W.J. Cubała, Zaburzenia stresowe pourazowe opis ewolucji koncepcji zaburzenia i podejść terapeutycznych, Psychiatria, tom 4, nr 1, Wyd. Via Medica 2007, s. 27-28
Współwystępowanie zaburzeń: komplikuje diagnozę, utrudnia powrót pacjenta do zdrowia
Zdarzenie traumatyczne jest nagle pojawiającą się sytuacją wywołującą przerażenie i poczucie paniki wśród osób uczestniczących w tej sytuacji. Czasami już po jednorazowym doświadczeniu takiego zdarzenia występują u uczestników głębokie zaburzenie psychiczne i zakłócenia w codziennym zachowaniu B.Dudek, Stres traumatyczny związany z pracą skutki, czynniki ryzyka, zapobieganie, Bezpieczeństwo Pracy 11/2002, s. 2
Typologia zdarzeń traumatycznych Rysunek 6. Typologia zdarzeń traumatycznych. B. Dudek, Zaburzenie po stresie traumatycznym, Wyd. GWP, Gdańsk 2003
Typologia zdarzeń traumatycznych Zdarzeń traumatycznych ludzie doznają również w życiu zawodowym Zawody, w których możliwość doznania zdarzenia traumatycznego jest wpisane w rolę zawodową to: zawód policjanta, zawód strażaka, pracownicy pogotowia ratunkowego, członkowie innych zespołów ratowniczych, zakłady (chemiczne, produkujące materiały wybuchowe). B.Dudek, Stres traumatyczny związany z pracą skutki, czynniki ryzyka, zapobieganie, Bezpieczeństwo Pracy 11/2002, s. 1
Czynniki warunkujące PTSD przedtraumatyczne, okołotraumatyczne i potraumatyczne Czynniki przedtraumatyczne to cechy, stan jednostki z okresu przedtraumatycznego, czyli: zmienne społeczno-demograficzne (płeć, wiek, stan cywilny), cechy osobowości, temperament, specyficzne doświadczenia jednostki z okresu młodości, stan fizyczny i psychiczny, w jakim jednostka doświadczyła traumy, występowanie wcześniejszych traum, istniejące zaburzenia psychiczne u ofiary i członków jej rodziny Czynniki okołotraumatyczne siła oddziaływania traumy na jednostkę, rodzaj traumy (treść zdarzenia), postrzegane zagrożenie życia ofiary i innych osób (członków rodziny), doznane urazy ciała, silne emocje negatywne towarzyszące zdarzeniu oraz wystąpienie około traumatycznych objawów dysocjacyjnych Czynniki potraumatyczne konkretne zaburzenia psychiczne, niespecyficzne poczucie dystresu, problemy i dolegliwości zdrowotne, chroniczne trudności życiowe, straty w zasobach psychospołecznych, problemy specyficzne dzieci i młodzieży (dzieci w porównaniu z dorosłymi mają mniejsze możliwości radzenia sobie z traumatyczną sytuacją, mają większe trudności z późniejszą adaptacją, są bardziej zależne od otoczenia społecznego) K. Popiołek, A. Bańka red., Kryzysy, katastrofy, kataklizmy w perspektywie psychologicznej, Wyd. Stowarzyszenie Psychologia i Architektura 2010, s. 204-205
Celami terapii są: - redukcja ciężkości głównych objawów - wzmocnienie elastyczności - redukcja współzapadalności - poprawa jakości życia - wczesna interwencja d e b r i e f i n g - farmakoterapia - psychoterapia Terapia PTSD Formy terapii - leczenie skojarzone psychoterapia i farmakoterapia A. Holiczer, M. Gałuszko, W.J. Cubała, Zaburzenia stresowe pourazowe opis ewolucji koncepcji zaburzenia i podejść terapeutycznych, Psychiatria, tom 4, nr 1, Wyd. Via Medica 2007, s. 28-29
Dziękuję za uwagę