3. Gospodarka 3.1. Ogólna charakterystyka sytuacji gospodarczej Licząca ponad 5 milionów obywateli jest jednym z najbiedniejszych państw na świecie. Kraj plasuje się na 177 pozycji spośród 187 krajów ujętych w Human Development Report 2011 przygotowanym przez UNDP. Pierwsze lata po uzyskaniu niepodległości (1993-1997) charakteryzowały się imponującym postępem w przywracaniu podstaw makroekonomicznych oraz poprawą wskaźników socjalnych. W tym okresie gospodarka rosła w tempie około 10% rocznie. Jednakże, w wyniku konfliktu granicznego z Etiopią, państwo zostało w sposób znaczący pozbawione zasobów finansowych, co przyczyniło się do zatrzymania dalszego rozwoju. Ucierpiała infrastruktura transportowa, energetyczna, telekomunikacyjna, sanitarna (problem z dostępem do wody), szkoły i szpitale. Mobilizacja wojskowa 250 000 mężczyzn i kobiet oraz gwałtowny wzrost wydatków na cele wojskowe także przyczyniły się do osłabienia gospodarki. Po zakończeniu konfliktu granicznego w 2000 r. rząd Erytrei zmuszony był zmierzyć się z ujemnym wzrostem, wysoką inflacją, olbrzymim deficytem budżetowym oraz bardzo niewielkimi zasobami rezerw walutowych, które były efektem wydatków na cele wojskowe. W rankingu łatwości prowadzenia działalności gospodarczej przygotowanym przez Bank Światowy, sklasyfikowana została na 180 pozycji na 183 analizowane kraje. Dane Zaznaczyć należy, iż rząd Erytrei praktycznie nie udostępnia informacji gospodarczych. Dane wykorzystane w poniższym opracowaniu są szacunkami i prognozami prezentowanymi przez instytucje międzynarodowe. PKB Pomimo stałego podporządkowania zasobów oraz siły roboczej celom militarnym, praktycznie znikomych inwestycji zagranicznych oraz spadających przepływów środków pomocowych, szacuje się, iż PKB Erytrei wzrosło o 8,7% w 2011 r. (wg EIU dynamika osiągnęła nawet 17%). Jest to wynik uruchomienia wydobycia złota i srebra w kopalni Bisha oraz produkcji cementu w chińskiej fabryce, niedaleko miasta Massawa. PKB w 2012 r. nadal będzie rosło, jednak mniej dynamicznie, gdyż produkcja w Bisha ma spaść do połowy wyniku z 2011 r. Wskaźnik PKB per capita w 2011 r. wyniósł 475 USD, co lokuje Erytreę w gronie najbiedniejszych państw na świecie. Polityka fiskalna Ocenę polityki fiskalnej rządu Erytrei w dużej mierze obrazuje fakt wydania przez władzę centralną zakazu publikowania danych budżetowych. Od momentu uzyskania niepodległości, boryka się z problemem długu publicznego. Przez ostatnią dekadę deficyt utrzymywał się na średnim poziomie około 20%. Kraj uzależniony jest od importu, co sprawia, iż gospodarka czuła jest na wahania światowych cen produktów. W 2008 r., celem zamortyzowania wpływu wysokich cen produktów żywnościowych na rynkach międzynarodowych na społeczeństwo, władze zwiększyły transfery socjalne oraz wprowadziły subsydia, co skutkowało znacznym wzrostem wydatków budżetowych oraz 1
powiększyło deficyt. W 2010 r. deficyt budżetowy szacuje się na poziomie 15,5% PKB. Problem ten skutkuje wysokim wskaźnikiem długu publicznego do PKB na poziomie ponad 130%. W latach 2011-13 prognozuje się spadek deficytu budżetowego do średniego poziomu 10%. Wpływ na to ma mieć uruchomienie eksploatacji kopalni Bisha (przychody z podatków oraz 40% udział państwa w kopalni) oraz otwarcie 2 nowych cementowni w Massawa. Prognozowane zmiany w przychodach do budżetu stanowią znacząca zmianę w stosunku do danych historycznych. Centralny Bank Erytrei Bank Erytrei jest ciałem nadzorującym wszystkie instytucje finansowe w Erytrei. Monitoruje zasoby pieniężne i zarządza polityką monetarną. Kursy wymiany walut i stopy procentowe są kontrolowane przez państwo. Kurs waluty Oficjalny kursu nakfa (ERN) do USD wynosił 15,38. W związku z usztywnieniem kursu ERN do USD w 2005 r., nakfa w minionych latach uległ znacznemu przewartościowaniu. Polityka utrzymywania sztywnego kursu wymiany waluty skutkuje rozwojem czarnego rynku, co przy ograniczonej podaży twardej waluty winduje kurs czarnorynkowy nawet do kilkukrotności oficjalnej ceny USD. W najbliższych latach nie przewiduje się zmiany w polityce walutowej rządu. Handel zagraniczny Informacje na temat handlu zagranicznego Erytrei są bardzo rozbieżne. Wg danych WTO całkowite obroty Erytrei w 2009 r. wyniosły 555 mln USD. Eksport z Erytrei w 2009 r. osiągnął 15 mln USD (bez zmian w stosunku do 2008 r.) Produkty rolne były największą pozycją eksportową stanowiącą 65% całości eksportu. W dalszej kolejności znalazły się: produkcja przemysłowa (32,5%) oraz produkty mineralne (2,5%). Podstawowymi odbiorcami produktów z Erytrei była UE (36,1%), Sudan (19,4%), Singapur (12,4%), Indie (7,2%), Rosja (2,9%). Wartość importu do Erytrei wyniosła 540 mln USD (wzrost o 2% w stosunku do 2008 r.) importowała produkty spożywcze (46,5%) oraz produkty przemysłowe (51,7%). Głównymi dostawcami towarów do Erytrei są: UE (25,9%), USA (15,9%), ZEA (12,2%), Arabia Saudyjska (10,5%), Indie (6,3%). W związku z rozpoczęciem wydobycia złota i srebra w kopalni Bisha, szacuje się znaczny wzrost eksportu w 2011 r. do poziomu 415 mln USD. W konsekwencji braku przesłanek świadczących o możliwości otwarcia dalszych projektów wydobywczych oraz wstępnych informacjach o obniżeniu wartości produkcji w Bisha o połowę, eksport najprawdopodobniej ulegnie obniżeniu w 2012 r. Rozpoczęcie wydobycia w Bisha, plany budowy kopalni w Zara oraz dopływ waluty ze sprzedaży złota oraz srebra, pozwala prognozować, iż import będzie konsekwentnie wzrastał (900 mln USD w 2011 r.) Powyższe bodźce zostaną zamortyzowane częściowo przez nałożone na Erytreę sankcje Narodów Zjednoczonych. 2
W handlu zagranicznym dominuje spółka Red Sea Trading Co., która faworyzowana jest przez partię PFDJ (właściciela spółki). W wyniku wprowadzonych sankcji nadal zacieśniała będzie więzi handlowe z Sudanem (nielegalny przemyt). W 2010 r. prezydenci Sudanu i Erytrei otwarli nowy 26 km odcinek drogi Kassala-al.-Lafa łączący oba państwa. Trakt sfinansowany został przez katarski kapitał. Połączenie pobudzić ma handel pomiędzy krajami. Rozpoczęła się również budowa nowej drogi łączącej sudański Port Sudan z miastem granicznym Karora w Erytrei. Transfery z zagranicy Pomimo spadku w ostatnich latach wartości transferów od obywateli przebywających za granicą, fundusze te pozostają wciąż największym źródłem waluty twardej w Erytrei. MFW szacuje, iż wpływy od diaspory spadły z 41% w 2005 r. do 23% PKB w 2007 r. Analitycy EIU wskazują, iż w wyniku sankcji nałożonych przez ONZ na Erytreę, wartość wskaźnika obecnie spaść może poniżej 10% PKB. Obniżenie może być również efektem prób ominięcia niekorzystnego oficjalnego kursu walutowego poprzez wprowadzanie środków walutowych do obrotu na czarnym rynku. Inflacja Inflacja w Erytrei od dekady utrzymuje się na dwucyfrowym poziomie, co jest skutkiem polityki dodrukowywania pieniędzy przez rząd, celem finansowania deficytu fiskalnego. W 2008 r. i 2009 r. potrzeba sfinansowania deficytu spowodowała dodruk pieniędzy, który doprowadził do wzrostu podaży pieniądza i w rezultacie wywołał presję inflacyjną na poziomie 19,9% i 33% odpowiednio. Istnieje oczekiwanie, iż produkcja złota pozwoli na zmniejszenie deficytu publicznego, co obniży presję na drukowanie lokalnego pieniądza i doprowadzi do obniżenia inflacji. Zwrócić jednak należy uwagę, iż finalna wartość wskaźnika zależeć będzie również od międzynarodowych cen importowanych produktów, które w obliczu znikomej produkcji krajowej, stanowią zasadniczą część koszyka zakupów. Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne UNCTAD wskazuje, iż łączna wartość inwestycji zagranicznych, które napłynęły do Erytrei inward do 2010 r. wynosi 438 mln USD, z czego 56 mln USD zainwestowano w 2010 r. 3
3.2. Tabela głównych wskaźników makroekonomicznych Wskaźnik 2008 2009 2010 2011 PKB [mld USD] 1 1,38 1,87 2,12 2,61 PKB per capita [USD] 1 275 362 397 475 Tempo wzrostu PKB [%] 1-9,78 3,60 2,20 8,72 Relacja deficytu finansów publicznych do PKB [%] 1-25,4-15,5 15,5% - Relacja długu do PKB [%] 1 165,23 134,97 144,76 133,82 Relacja długu zewnętrznego do PKB [%] 1 61,90 47,80 - - Stopa inflacji (CPI) [%] 1 19,9 33,0 12,7 13,3 Wartość obrotów handlu zagranicznego 4 [mln USD] 639,2 616,2 718,5 1315,4 Wartość eksportu [mln USD] 4 23,4 26,2 29,0 415,4 Wartość importu [mln USD] 4 615,8 590,0 689,5 900,0 Relacja deficytu na rachunku obrotów bieżących bilansu płatniczego do PKB [%] 1 5,5 7,6 5,6-0,6 Skumulowana wartość zagranicznych inwestycji bezpośrednich (inward) [mln USD] 3 383,0 383,0 383,0 438,0 1 MFW 2 WTO 3 UNCTAD 4 EIU 4
3.3. Główne sektory gospodarki Rolnictwo Podstawą gospodarki Erytrei jest rolnictwo. Mimo, iż jest najważniejszym sektorem pod względem liczby zatrudnienia (około 70% zatrudnionych pracuje w rolnictwie, hodowli, leśnictwie, rybołówstwie tradycyjnym), jego udział w PKB jest relatywnie niski i szacowany w 2005 r. przez FAO na około 20%, a w 2007 r. przez EIU na 24%. Zaznaczyć należy, iż produkcja rolna w Erytrei charakteryzuje się brakiem stabilności, a nawet w okresie sprzyjających deszczy zaspokaja ona szacunkowo jedynie 60 do 70% zapotrzebowania kraju na żywność. Rząd Erytrei w oficjalnych wypowiedziach konsekwentnie zaprzecza wewnętrznym problemom żywnościowym, jednak kraj pozostaje klasyfikowany w Global Information and Early Warning System 2010 (GIEWS) prowadzonym przez FAO, jako znajdujący się w sytuacji kryzysowej i wymagający zewnętrznej pomocy żywnościowej. Analizy organizacji międzynarodowych wskazują na brak pewności, co do obfitości zbiorów w 2011 r., co prowadzić będzie do konieczności udzielenia pomocy żywnościowej mieszkańcom Erytrei. FAO szacuje, iż w 2005 r. około 66% ludności Erytrei było niedożywione oraz 17% dzieci w dotykanym suszą rejonie Gash-Barka oraz Anseba cierpiało na silne niedożywienie. Społeczności międzynarodowe mogą opierać się jedynie na własnych szacunkach, gdyż dane o produkcji, w tym rolnej nie są dostępne. Wydobycie W najbliższych latach wydobycie złota w kopalni Bisha przez Nevsun Resources, spółkę z kapitałem kanadyjskim, będzie jedyną siłą napędzającą gospodarkę Erytrei. Rząd posiada 30% udziałów w kopalni Bisha. Co do zasady, w sektorze wydobywczym władze otrzymują automatycznie 10% udziałów w przedsięwzięciach bez wkładu własnego w majątek spółki - z możliwością wykupu dodatkowych 20%. Taka polityka wydaje się obowiązywać w nadchodzących latach. Kopalnia złota Bisha jest pierwszym komercyjnym przedsięwzięciem wydobywczym w Erytrei. Roczna produkcja w 2011 wyniosła 400 000 troy oz, przy kosztach operacyjnych wydobycia poniżej 250 USD per troy oz of gold. Z wypowiedzi przedstawicieli Neysun prognozować należy, iż wydobycie w 2012 r. osiągnie około 200 000 troy oz. Inwestorzy zagraniczni wykazują zainteresowanie rozwojem sektora wydobywczego w Erytrei. W 2010 r. jedno przedsiębiorstwo wydobywcze oraz 16 firm poszukiwawczych posiadało licencje na działalność, które łącznie obejmowały 12,5% terytorium kraju. Od udzielenia pierwszych licencji w 1990 r., na terenie Erytrei zidentyfikowano następujące zasoby minerałów: złoto - ponad 3 mln troy oz; srebro - ponad 31 mln troy oz; miedź -2,2 mld lb; cynk - 4,1 mld lb. 5
Jedyne eksploatowane złoże to Bisha (złoto, srebro, miedź, cynk). Poszukuje się zasobów w: Koka (złoto), Debarwa (złoto, srebro, miedź, cynk), AdiNefas (złoto, srebro, miedź, cynk), Gupo gold (złoto), Embaderho (złoto, miedź, cynk), Hambok (złoto, miedź, cynk). 3.4. Uczestnictwo w wielostronnych organizacjach i porozumieniach o charakterze ekonomicznym Afrykański Bank Rozwoju African Development Bank - AFDB www.afdb.org Unia Afrykańska African Union AU www.africa-union.org G-77 www.g77.org Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej International Atomic Energy Agency - IAEA www.iaea.org Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju International Bank for Reconstruction and Development - IBRD www.worldbank.org/ibrd Międzynarodowa Organizacja Pracy International Labor Organization - ILO www.ilo.org Międzynarodowy Fundusz Walutowy International Monetary Found www.imf.org Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju United Nations Conference on Trade and Development - UNCTAD www.unctad.org Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego United National Industrial Development Organization - UNIDO www.unido.org Światowa Organizacja Celna World Customs Organization WCO www.wcoomd.org Światowa Organizacja Własności Intelektualnej 6
World Intellectual Property Organization - WIPO www.wipo.int 3.5. Relacje gospodarcze z UE Zgodnie ze statystykami UE obroty towarowe z Erytreą w 2011 r. wyniosły około 74 mln EUR. Eksport krajów EU do Erytrei w 2011 r. wyniósł około 70 mln EUR. Podstawową grupą produktów eksportowanych są maszyny i środki transportu (31% całkowitego eksportu), produkty rolne (25%), półprodukty przemysłu mechanicznego (14,3%), chemikalia (7%). Import EU z Erytrei w 2011 r. wyniósł 4 mln EUR. Podstawową grupę produktową stanowiła odzież (25% całkowitego importu), tekstylia (22,4%), półprodukty przemysłu mechanicznego (24%), produkty rolne (10,5%). ma ujemny bilans handlu zagranicznego z EU, który wynosi w 2011 r. ponad 66 mln EUR. Unia Europejska, od zakończenia wojny, nieprzerwanie podejmuje wysiłki zmierzające do odbudowy Erytrei. Strategia Komisji Europejskiej dotycząca rozwoju państwa oparta jest na partnerstwie z rządem Erytrei i skupia się na krótkoterminowych programach takich jak: 1. odbudowa powojenna (włączając pomoc socjalną, rekonstrukcję infrastruktury w regionach dotkniętych konfliktem oraz wsparcie sektora edukacyjnego); 2. demobilizacja i reintegracja wojska; 3. utrzymanie dróg; 4. bezpieczeństwo żywnościowe. Należy zaznaczyć, iż program współpracy KE z Erytreą napotyka trudności. Dotyczą one efektywności współpracy przy dystrybucji środków pomocowych, sprawności instytucji erytrejskich, niestabilnej sytuacji w regionie, czy ograniczonej liczby firm budowlanych. 7