Rola agroturystyki w rozwoju obszarów wiejskich. Stan i rekomendacje. Ekspertyza dla Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Marek W. Kozak Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych Uniwersytetu Warszawskiego Rola agroturystyki w rozwoju obszarów wiejskich. Stan i rekomendacje. Ekspertyza dla Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi grudzień 2006 Spis treści. Wprowadzenie 2 1. Agroturystyka jako przedmiot badania 8 2. Czynniki rozwoju agroturystyki 15 3. Agroturystyka w dokumentach strategicznych i programach operacyjnych rozwoju 19 4. Stan agroturystyki w Polsce: ujęcie ilościowe i jakościowe 24 4.1. Silne i słabe strony rozwoju agroturystyki 32 4.2. Szanse i bariery rozwoju agroturystyki 36 Wnioski i rekomendacje 39 Aneks 44

2 Wprowadzenie Celem ekspertyzy jest diagnoza stanu agroturystyki w Polsce, identyfikacja głównych problemów i moŝliwości jej rozwoju oraz sformułowanie kluczowych rekomendacji dla potencjalnych długofalowych działań rozwojowych w tym obszarze. W analizie uwzględniony zostanie kontekst społeczno-ekonomiczny przemian zachodzących w Polsce, jak teŝ trendów rozwoju gospodarki turystycznej. Sporządzając ekspertyzę korzystano ze zróŝnicowanych źródeł informacji. Do pierwszorzędnych naleŝały dokumenty urzędowe oraz dane statystyki GUS i resortowej, badania i analizy obce oraz materiały informacyjne instytucji promujących agroturystykę. Cennym źródłem informacji, zwłaszcza w zakresie jakościowym, okazały się rozmowy i wywiady z praktykami i ekspertami w sprawach agroturystyki. 1 Polska znajduje się w zaawansowanej, acz jeszcze nie końcowej fazie transformacji. Zachodzące przemiany są kształtowane pod wpływem realizowanych od 1989 roku reform i zmian instytucjonalnych z jednej strony, a Ŝywiołowych dostosowaniach do presji globalizacyjnych i integracji ekonomicznej w skali europejskiej z drugiej. Umiędzynarodowienie polskiej gospodarki i globalizacji w rosnącym stopniu wyznaczają przebieg procesów rozwojowych, tym większym, im mniejsza jest rola państwa w gospodarce w następstwie prywatyzacji. Główne osie zmian to postępująca w przyspieszonym tempie przebudowa struktury gospodarczej wyraŝająca się w ekonomicznej marginalizacji rolnictwa, restrukturyzacja przemysłu i szybki8im rozwoju sektora usług, coraz bardziej zróŝnicowanego. 1 Autor pragnie serdecznie podziękować za pomoc w realizacji tego przedsięwzięcia oraz cenne informacje pracownikom Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwa Gospodarki, Instytutu Turystyki, Polskiej Federacji Turystyki Wiejskiej Gospodarstwa Gościnne oraz zrzeszonych w niej stowarzyszeniom regionalnym i lokalnym, którzy zechcieli podzielić się swą wiedza i doświadczeniem. Całkowita odpowiedzialność za przedstawione w raporcie ustalenia spoczywa rzecz jasna na barkach autora.

3 Opisywane zjawiska i procesy mają wyraźny wymiar przestrzenny. Rozwój, innowacje, tworzenie dochodu coraz bardziej koncentrują się w obszarach metropolitalnych (Jałowiecki 1999). Narastają w wyniku tego zróŝnicowania o charakterze między- i wewnątrzregionalnym wyznaczone głównie przez zróŝnicowania metropolie reszta obszarów oraz oś wschód zachód (Gorzelak 2005, Kozak 2005). Zjawiskiem najdobitniej pokazującym skalę i moc procesów róŝnicowania jest fakt jednoczesnego szybkiego rozwoju Polski (przeszło 5% w 2006 roku) przy relatywnym cofaniu się większości podregionów Polski wschodniej. Co gorsza, to wysokie tempo rozwoju daje Polsce zaledwie siódmą ósmą pozycję wśród 10 państw, które weszły wraz z nami do Unii Europejskiej w maju 2004 roku. Oznacza to, Ŝe tylko wejściu Bułgarii i Rumunii zawdzięczamy opuszczenie pozycji najbiedniejszego kraju członkowskiego. W takiej sytuacji nie wolno się łudzić tempem wzrostu PKB, bo choć wysoki, jest nadal za niski, by kogokolwiek dogonić. Po roku 1989 rolnictwo wchłonęło znaczne nadwyŝki siły roboczej zwalnianej z restrukturyzowanych przedsiębiorstw, pogarszając i tak niskie wskaźniki wydajności. Bezrobocie ukryte na wsi szacuje się na około 1 milion osób (PROW 2006 s. 74). Tak głębokie zmiany strukturalne nie mogą nie mieć powaŝnych następstw społecznych i politycznych. Następuje róŝnicowanie poziomu dochodów związane ze zmianami gospodarczymi i przetasowaniami struktury społecznej. Poszerzają się obszary zamoŝności, ale zarazem utrwalają się sfery marginalizacji, dotknięte bezrobociem i dysfunkcją społeczną, dotyczące takŝe obszarów wiejskich (Stasiak, Horodeński 2005). Rodzi to głębokie poczucie frustracji wśród tych, których kwalifikacje okazały się zbędne w nowej strukturze gospodarczej. Zwłaszcza ostatnio podział na wygranych i przegranych polskiej transformacji (Jarosz 2005) zrodził napięcia skutkujące określonymi zachowaniami wyborczymi grup prezentujących rosnące niezadowolenie ze swej pozycji ekonomicznej i społecznej. Problemy rozwojowe szczególnie silnie w wymiarze gospodarczym, społecznym i politycznym odbijają się w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Wytwarzające zaledwie 3% PKB rolnictwo zatrudnia nie mniej niŝ 16,9% zatrudnionych. Wydajność pracy w rolnictwie sięga zaledwie 25% wydajności w gospodarce narodowej (PROW 2006, s.8) Postępuje proces róŝnicowania: w ostatnich latach obserwować moŝna jednoczesny wzrost liczby duŝych,

4 nowoczesnych gospodarstw, jak i gospodarstw karłowatych. W latach 1996-2002 przybyło 11,6% gospodarstw o powierzchni 1-2 hektary (PROW 2006, s.15). Więcej informacji na ten temat zawierają publikacje GUS (GUS 2006, s. 126). Jest to wynik oddziaływania wielu czynników. Polityka rozwoju wsi i rolnictwa dzięki wielu instrumentom (umocnionym środkami UE) sprzyja modernizacji gospodarstw rolnych i sektora przetwórstwa Ŝywności, a rozległy rynek europejski tworzy wielki popyt. Zarazem jednak niektóre elementy tej polityki, jak dopłaty bezpośrednie (nie wymagające Ŝadnych wysiłków modernizacyjnych w gospodarstwie), czy teŝ subsydiowanie ubezpieczeń społecznych rolników spowalnia przemiany strukturalne rolnictwa i wsi. Problemy te kumulują się zwłaszcza na obszarach Polski wschodniej, gdzie brakuje teŝ wielkich miast, lokomotyw rozwoju, zdolnych wchłonąć nadwyŝki siły roboczej i dać alternatywne źródła utrzymania w regionie. W wymiarze politycznym środowisko rolników charakteryzuje się znaczącym konserwatyzmem i tendencją do spowalniania procesu transformacji zwłaszcza, gdy dotyczy to rolnictwa, co łagodzi pewne napięcia, ale rodzi w zamian inne (Halamska 2006). Na tym tle staje się jasne, Ŝe problem restrukturyzacji wsi i rolnictwa, szczególnie tego małoobszarowego i nierozwojowego, naleŝy do kluczowych. dlatego w strategicznych dokumentach polityki rozwoju kraju sięga się po instrumenty sprzyjające tworzeniu na wsi miejsc pracy poza rolnictwem, nowych źródeł dochodu a tym samym restrukturyzacji i modernizacji obszarów wiejskich (Gołembski 2006). Obok rozwoju przetwórstwa Ŝywności, produktów regionalnych, wielką nadzieję pokłada się nie bez racji w rozwoju usług, zwłaszcza usług turystycznych. W Europie zachodniej średnio 25% form wypoczynku dotyczy turystyki wiejskiej, zatem potencjał jest w Polsce spory (Legienis 2000). Ze względu na swe potencjalne znaczenie rozwojowe, agroturystyka jest analizowana w kontekście dwóch powiązanych obszarów polityki rozwoju społecznoekonomicznego kraju. Obszar pierwszy, to działanie na rzecz rozwoju turystyki jako narzędzia restrukturyzacji i rozwoju polskiej gospodarki. Obszar drugi wiąŝe się bezpośrednio z rozwojem obszarów wiejskich jako terenów zagroŝonych marginalizacją i innymi jej negatywnymi następstwami. Współczesna turystyka jest złoŝonym wielopłaszczyznowym zjawiskiem o charakterze ekonomicznym, społecznym i kulturowym, mocno powiązanym z innymi

5 sferami, jak infrastruktura, dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze (Kowalczyk 2000, Gaworecki 2003). Jedną z najwaŝniejszych cech turystyki i słuŝącej jej realizacji gospodarki turystycznej jest niezwykle dynamiczny rozwój w miarę wzrostu zamoŝności społeczeństw i towarzyszącej mu zwiększonej mobilności. Istotną cechą jest równieŝ niezwykła elastyczność turystyki, przejawiająca się w rosnącym zróŝnicowaniu produktów turystycznych, co daje szanse rozwoju oferty turystycznej takŝe obszarom jeszcze do niedawna uznawanym za mało atrakcyjne turystycznie. Zjawiska te tworzą nowe szanse takŝe na obszarach wiejskich klimatu umiarkowanego. O potencjale tkwiącym w gospodarce turystycznej świadczy dynamika i udział w tworzeniu dochodu, przekraczający 4% PKB w Polsce (Instytut Turystyki, 2005). Obraz podróŝy turystycznych w Polsce daje mapa 1 (w aneksie). Jednym z istotnych zjawisk wiąŝących się z rozwojem turystyki w ostatnich latach jest daleko idący wzrost zróŝnicowań w potrzebach klientów, coraz częściej poszukujących innych form spędzania czasu wolnego niŝ typowa oferta przeznaczona dla masowego turysty. Funkcje agroturystyki poddawane są analizie ze względu na złoŝoność funkcji pełnionych przez agroturystykę wobec róŝnych układów i podmiotów. W literaturze wymienia się ogólne funkcje agroturystyki na ogół zresztą takŝe w odniesieniu do szerszego zjawiska, jakim jest turystyka wiejska - (raczej grupy funkcji) środowiskowe, ekonomiczne i społeczne (lub socjopsychologiczne) (Sznajder, Przezbórska 2006). Pośród czynników wymienianych w literaturze, na szczególną uwagę zasługują następujące: - dochodotwórcza (dodatkowy dochód dla rolników i gminy) i redystrybucyjna (transfer dochodu z miast na wieś) - dywersyfikacji działalności ekonomicznej na wsi i w gospodarstwie rolnym - zatrzymanie lub spowolnienie odpływu ludności wiejskiej - tworzenie nowych form kontaktów, poszerzanie wiedzy o kulturze itp - estetyzacja wsi (zob. Legienis 2000; śelazna 2004; Sznajder, Przezbórska, 2006).

6 Na uŝytek dalszych rozwaŝań przyjmiemy, Ŝe agroturystykę moŝna analizować z czterech punktów widzenia: - uŝyteczności dla świadczeniodawcy - uŝyteczności dla świadczeniobiorcy (turysty) - uŝyteczności dla społeczności lokalnej (wsi) wiejskich. - uŝyteczności dla polityki restrukturyzacji rolnictwa oraz rozwoju obszarów Z punktu widzenia świadczeniodawcy (rolnika-kwaterodawcy) zasadniczą funkcją jest funkcja dochodowa, moŝliwość zwiększenia dochodów rodziny z działalności pozarolniczej. Potwierdzają to ponad wszelką wątpliwość wyniki badań empirycznych (Dębniewska 2000; Balińska A 2002; Kryński et al. 2005). Badania prowadzone wśród agrokwaterodawców dowodzą, Ŝe 81% odnotowało wzrost dochodów po uruchomieniu działalności agroturystycznej 2 (KrzyŜanowska 2005).Wymienia się takŝe inne funkcje: moŝliwość wykorzystania nadwyŝek siły roboczej w gospodarstwie, zdobywanie nowych umiejętności i kwalifikacji, bardziej intensywne wykorzystanie posiadanych obiektów i zasobów, moŝliwość bezpośredniej sprzedaŝy posiadanych produktów rolnych i ich przetworów. 3 Dodać tu naleŝy poznawanie innych postaw i wartości prezentowanych przez turystów. Z punktu widzenia świadczeniobiorcy do funkcji kluczowych agroturystyki (turystyki wiejskiej) naleŝy moŝliwość odpoczynku w ciszy i spokoju, w kontakcie z przyrodą (Balińska 2002). Dalej zwraca się uwagę na inne funkcje: moŝliwość bezpośredniego kontaktu z kulturą wiejską, poznania rodzin rolniczych, autentyczność kontaktu, ograniczoną skalę przedsięwzięcia turystycznego, zapoznania się z funkcjonowaniem gospodarstwa rolnego, korzystania z innych usług (wędkarstwo, grzybobranie, jazdy konne itp) i inne (Gaworecki 2003). 2 Ale z badań tych teŝ wynika, Ŝe wzrost dochodów jest odnotowywany stosunkowo rzadziej w np. województwie śląskim, gdzie aŝ 38% nie zauwaŝyło zmian. Potwierdza się zatem teza, Ŝe sukces zaleŝy takŝe od warunków otoczenia. 3 W jednym z badań zasadnicze motywy podejmowania działalności agroturystycznej to: chęć powiększenia dochodów (76,1%), posiadanie wolnych pomieszczeń (73,9), połoŝenie gospodartswa w atrakcyjnym turystycznie regionie (67,4) i chęć kontaktu z innymi ludźmi (65,2). Źródło: Kryński et al. 2005, s. 58.

7 UŜyteczność dla środowiska lokalnego dotyczy tworzenia nowych miejsc pracy poza rolnictwem (redukcji bezrobocia, w tym bezrobocia agrarnego), dywersyfikacji działalności ekonomicznej, wzrostu moŝliwości bezpośredniej sprzedaŝy dóbr i usług turystom, moŝliwości wykorzystania i rozwoju posiadanych zasobów, promocji obszaru, spowolnienia procesu masowego odpływu ludności z terenów wiejskich, nawiązywania nowych kontaktów, więzi ekonomicznych i społecznych, sprzyja poprawie estetyki wsi. Z punktu widzenia interesów podmiotu polityki restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa oraz rozwoju wsi turystyka wiejska i agroturystyka przyczyniają się do poprawy sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych, poprawy struktury gospodarczej obszarów wiejskich, aktywizują ludność wiejską, podnoszą strukturę dostępnych kwalifikacji, kształtuje nowe postawy krótko mówiąc przyczyniają się do osiągania celów polityki rozwoju społęczno-ekonomicznego kraju. 4 W tym sensie jest ona takŝe przedmiotem zainteresowania polityki społecznej i gospodarczej. Szansa pokładana w rozwoju m.in agroturystyki jako narzędzia restrukturyzacji wsi i rolnictwa bierze się przede wszystkim z zacofania polskiego rolnictwa, rozdrobnionego, małowydajnego, cierpiącego na nadmiar słabo wykwalifikowanych rąk do pracy. Miarą problemu jest fakt, Ŝe rolnictwo zatrudniające około 16,5% ogółu pracujących wytwarza zaledwie 3% dochodu narodowego. Skala problemu zmusza do poszukiwania moŝliwości zastosowania wielu instrumentów słuŝących m.in. tworzeniu miejsc pracy na wsi poza sektorem rolnictwa. Turystyka z wielu względów daje taką dodatkową szansę jako instrument związany z koncepcjami wielofunkcyjnego rozwoju wsi (Kłodziński 1997, Sznajder, Przezbórska 2006; Agroturystyka i... 2005, śelazna 2004). 5 Świadectwem tego, Ŝe agroturystyka (i turystyka wiejska) jest juŝ dziś fenomenem o duŝym znaczeniu jest jej dynamiczny rozwój w ostatnich latach, jak teŝ powstanie wokół agroturystyki rozbudowanego systemu instytucji wspierających. 4 Zob. w sprawie moŝliwości rozwoju ekonomicznego Legienis 2005. 5 Wydaje się, Ŝe koncepcja ta ma zupełnie róŝne znaczenie w krajach wysoko rozwiniętych, gdzie idea wielofunkcyjnego rozwoju wsi jest przykładana do relatywnie małej społeczności mieszkańców, wśród których niewielką grupę stanowią rolnicy. Inaczej jest w Polsce, gdzie mamy do czynienia ze znacznym odsetkiem ludności wiejskiej i bardzo wysokim (zwłaszcza w Polsce środkowej i wschodniej) zatrudnieniem w rolnictwie, sięgającym. Konieczne jest rozpatrzenie i dostosowanie do warunków polskich szczegółowych celów polityki wielofunkcyjnego rozwoju wsi, tak, by pogodzić ją z potrzebą pilnej restrukturyzacji rolnictwa i wsi, co nie moŝe się obejść bez migracji.

8 NaleŜy do nich przeszło 100 regionalnych i lokalnych stowarzyszeń agroturystycznych, w mniej więcej w połowie zrzeszonych w ogólnokrajowej Polskiej Federacji Turystyki Wiejskiej Gospodarstwa Gościnne. Stowarzyszenia te na ogół oceniane są przez zrzeszonych członków pozytywnie (Sikora, Karczewska 2005). Odnotować naleŝy szybki rozwój oferty systemu edukacyjnego na rzecz agroturystyki a takŝe wzrost aktywności w zakresie działalności informacyjnej, doradczej i promocyjnej ośrodków doradztwa rolniczego (ODR). Działalność na rzecz agroturystyki prowadzą m.in. Fudnacja Rozwoju Wsi Polskiej FDPA, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA, Fundacja Wspomagania Wsi i inne - takŝe regionalne i lokalne - organizacje. Znacznie poprawiły się moŝliwości korzystania z instrumentów wsparcia finansowego, zwłaszcza w ramach polityki rolnej i strukturalnej Unii Europejskiej. Wszystko to wskazuje, Ŝe agroturystyka moŝe odgrywać coraz większą role na terenach wiejskich. Ocena jej roli na obszarach wiejskich wymaga jednak uporządkowania zakresu pojęcia. 1. Agroturystyka jako przedmiot badania W literaturze światowej przez agroturystykę rozumie się na ogół formę turystyki uprawianej na obszarach wiejskich, korzystającą z zasobów gospodarstwa rolnego (za: Gaworecki 2003, Sznajder, Przezbórska 2006). Podejście takie reprezentuje takŝe fachowa literatura polska, w ślad za światową uznająca na ogół agroturystykę za część turystyki wiejskiej, stanowiącej z kolei formę turystyki na obszarach wiejskich. (Przezbórska 2002, śelazna 2004). Nie wchodząc w skomplikowane rozwaŝania na temat zakresu tych pojęć i ich zmienności w związku z zachodzącymi przekształceniami rolnictwa i obszarów wiejskich 6, a takŝe ich specyfiki w róŝnych systemach ekonomicznych i regionach świata, naleŝy zauwaŝyć, 6 Jednym z interesujących aspektów analizy agroturystyki (i turystyki wiejskiej) jest nierzadki wątek romantyczny, idealizujący wieś w tradycyjnej formie i imię zachowania rzekomej autentyczności nawołujący do petryfikacji istniejącej wsi. Np. na stronie internetowej CDR o/kraków w dziale agroturystyka definicje znajdziemy następujące stwierdzenie Bernarda Lamego: (...) Jeśli turystyka wiejska ma zachować swój charakter, to musi promować autentyczną gospodarkę wsi z dobrze prosperującymi gospodarstwami rolnymi, oŝywionym środowiskiem wiejskim oraz aktywnymi i prawdziwymi (nie sztucznymi) przejawami kultury lokalnej. (...) w praktyce oznacza to (m.in.).: - właściwe proporcje rozwoju - nie dominującą rolę czynnika ekonomicznego; - wyraźnie wyznaczone granice rozwoju; - maksymalne wykorzystanie zasobów lokalnych (...)". (http://www.agroturystyka.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=60&itemid=98, 21.12.2006) Romantyzm nie jest niczym zdroŝnym, ale wyprowadzanie z rzekomej potrzeby dekretowania prawdziwych (cokolwiek to znaczy) przejawów kultury oraz wyznaczanie granic rozwoju (sic!) jest pomysłem wstecznym i szkodliwym dla rozwoju polskiej wsi i jej mieszkańców.

9 Ŝe w Polsce ze względu na specyficzne, nie spotykane gdzie indziej rozwiązania prawne, kwestie terminologiczne są znacznie bardziej skomplikowane. Dlatego teŝ dla dalszej analizy agroturystyki istotne jest ustalenie zakresu pojęcia. W polskiej literaturze turystycznej na przestrzeni lat stosunkowo swobodnie uŝywano róŝnych pojęć w odniesieniu do spędzania przez turystów czasu na wsi. W dawnych latach uŝywano pojęć letnisko (miejsce spędzania wakacji czy urlopu na wsi) lub wczasy pod gruszą (wakacje na wsi), rozumiejąc przez to na ogół wypoczynek na wsi. 7 Ostatnie lata przyniosły znaczne uporządkowanie terminologii, co nie znaczy, Ŝe osiągnięto pełne porozumienie. Od połowy lat 90 wielką karierę zrobiło określenie agroturystyka, przez wielu ludzi rozumiana jako zamiennik pojęcia turystyka wiejska lub turystyka na obszarach wiejskich (Jalinik 2005). Nie naleŝy ich jednak utoŝsamiać. Dziś termin agroturystyka w Polsce naleŝy rozumieć dwojako. W rozumieniu szerszym, odwołującym się do potocznych znaczeń, ale teŝ ogólnie przyjętych ustaleń nauki, agroturystyka to turystyka rozwijana przede wszystkim w oparciu o zasoby gospodarstwa rolnego. Takiej definicji uŝywa np. Krystyna śelazna: agroturystyka forma wypoczynku na terenach wiejskich o charakterze rolniczym, oparta na bazie noclegowej i aktywności rekreacyjnej związanej z gospodarstwem rolnym lub równowaŝnym i jego otoczeniem (śelazna 2004, s. 81). 8 W rozumieniu węŝszym, działalność prowadzona w formie agroturystyki to szczególna forma usług turystycznych oferowana przez rolnika w gospodarstwie rolnym w oparciu o jego zasoby, objęta zwolnieniem z podatku dochodowego oraz innymi przywilejami. Mylenie obu znaczeń jest w Polsce poza środowiskiem bezpośrednio związanym z agroturystyką nagminne. Co interesujące, literatura naukowa zdaje się pomniejszać znaczenie zwolnień podatkowych dla powstawania i funkcjonowania 7 Co w praktyce przedsiębiorstw państwowych i urzędów oznaczało moŝliwość uzyskania częściowego dofinansowania kosztów, jeśli urlop zgłoszony jako wczasy pod grusza trwał nie mniej niŝ 14 dni. 8 Identyczną podaje Drzewiecki; ( Podstawy agroturystyki, Wyd. OPO, Bydgoszcz 2001, s. 16).

10 agroturystyki w Polsce. 9 Przedstawienie szczególnej sytuacji agroturystyki w węŝszym rozumieniu tego terminu wymaga przywołania postanowień kilku aktów prawnych. Prawo o swobodzie działalności gospodarczej (z dnia 2 lipca 2004) oraz ustawa o usługach turystycznych z 29 sierpnia 1997 r. z późniejszymi zmianami formułują wobec osób prowadzących m.in. obowiązek wpisu do rejestru lub ewidencji działalności gospodarczej, a takŝe regulują kwestie rejestrowania i zaszeregowania obiektów słuŝących działalności gospodarczej w turystyce, podatków i ubezpieczeń społecznych. Przepisy te dotyczą powszechnie działalności gospodarczej. JednakŜe w art. 3 Prawa wprowadzono jedyny wyjątek, dotyczący sytuacji, gdy: działalność polega na wytwarzaniu w rolnictwie, płodów z upraw rolnych, chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego, a takŝe wynajmowania przez rolników pokoi i miejsc na ustawienie namiotów, sprzedaŝy posiłków domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów. Działalność taka jest wyłączona spod działania ustawy. Oznacza to, Ŝe rolnik spełniający wymogi ustawy nie ma obowiązku zgłoszenia do ewidencji działalności gospodarczej, poniewaŝ w myśl przywołanego prawa działalności gospodarczej nie prowadzi (sic!). Zgodnie z art. 21 punkt 43 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (zwalnia się) dochody uzyskane z tytułu wynajmu pokoi gościnnych, w budynkach mieszkalnych na terenach wiejskich w gospodarstwie rolnym, osobom przebywającym na wypoczynku oraz dochody uzyskane z tytułu wyŝywienia tych osób, jeŝeli liczba wynajmowanych pokoi nie przekracza 5. Zwolnienie takie przysługuje takŝe wtedy, gdy rolnik spełniający te warunki osiąga równieŝ dochody z innego tytułu (np. handel). Interpretacja skutków prawnych wielu ludziom nastręcza powaŝne problemy. Otwiera się tu szereg pytań o rozumienie tych postanowień. Na przykład, czy wolno świadczyć usługi poza fizycznymi granicami gospodarstwa? Z rozmów 9 Stąd biorą się słuszne, ale bez odpowiedniego komentarza mylące, wyliczenia form prawnych prowadzenia usług agroturystycznych (działalność gospodarcza na własny rachunek, spółki prawa handlowego, spółdzielnie, stowarzyszenia). W węŝszym rozumieniu agroturystyki Ŝadna z tych form nie wchodzi w grę, bowiem rolnicy są zwolnieni spod działania ustawy o swobodzie działalności gospodarczej i nie moŝna oczekiwać, by nie chcieli korzystać z płynących stądprzywilejów. Zob. Sznajder, Przezbórska 2006, s. 83 i nast. (rozdziały 5 i 6).

11 prowadzonych z osobami badającymi zawodowo zagadnienia agroturystyki wynika, Ŝe nawet wśród nich spotyka się sprzeczne interpretacje szczegółowych punktów. Zdaniem A. Mikołajewicza krytyczne dla ustawy pojęcia, budzące najwięcej pytań i wątpliwości, naleŝy rozumieć następująco: pokoje gościnne to nie odrębne miejsca noclegowe, całe domki turystyczne itd., tylko pokoje znajdujące się w budynku mieszkalnym w gospodarstwie rolnym, wynajem pokoi i miejsc na ustawienie namiotów jest związany z pobytem turystów, czyli dla osób przebywających na wypoczynku, a nie wynajmu dla robotników sezonowych, podnajmowania mieszkań i in., sprzedaŝ posiłków domowych wyklucza prowadzenie kuchni dla innych osób niŝ te, które przebywają w gospodarstwie na wypoczynku (...) inne usługi związane z pobytem turystów są to usługi poza noclegiem i wyŝywieniem np. ognisko, przejaŝdŝka konna, rowerowa, itd. ale pod warunkiem, Ŝe są one organizowane w obrębie własnego gospodarstwa i dla osób, które przebywają w gospodarstwie na wypoczynku (...) (Mikołajewicz 2006, s. 5). Takie samo stanowisko reprezentuje Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (materiały, 2006). Według informacji uzyskanych w środowisku zajmującym się agroturystyką, ograniczenia prawne nałoŝone ustawą, w praktyce uznawane są przez rolników często (pewnie nie bez racji) za nieŝyciowe i w związku z tym naruszane. Istotnie trudno sobie wyobrazić świadczenie usługi polegającej na organizowaniu wycieczek do pobliskich miejscowości, przejaŝdŝce konno po okolicy, udostępnianiu sprzętu wodnego na pobliskim akwenie itp. bez wykroczenia poza granice gospodarstwa, a tego przecieŝ ustawa zabrania. 10 W licznych opiniach zwraca się uwagę, Ŝe zaniŝana jest teŝ liczba wynajmowanych pokoi. 11 Dla prowadzenia działalności agroturystycznej formalnie istotne są postanowienia ustawy z dnia 11 marca 2004 roku o podatku od towarów i usług. 10 Pomysłowość w znajdowaniu podkładki do zalegalizowania takich usług jest niemała: najczęściej stosuje się np. metodę na uŝyczenie Wielu agrokwaterodawców w ogóle ignoruje problem, słusznie zauwaŝając, Ŝe system kontroli właściwie nie istnieje. 11 W duŝym, wielopokojowym wiejskim domu sprawdzenie, które z nich słuŝą agroturystyce jest uznawane obecnie za przedsięwzięcie jałowe.

12 Ustawa ta zwalnia rolników prowadzących działalność turystyczną z obowiązku płacenia podatku VAT, o ile wartość sprzedaŝy dóbr i usług nie przekroczy 10 tysięcy euro rocznie (ok. 40 tys. zł). Muszą to wszakŝe zadeklarować w urzędzie skarbowym (bądź pisemnie zrezygnować z tego zwolnienia). Korzystający ze zwolnienia podatkowego mają obowiązek prowadzenia ewidencję sprzedaŝy bieŝącej (w dowolnej formie, ustawa tego nie reguluje), a to jedynie po to, by pomóc uchwycić moment przekroczenia kwoty 10 tys. euro przychodu. Osoby prowadzące działalność agroturystyczną zgodnie z postanowieniami ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku o usługach turystycznych mają obowiązek zgłoszenia obiektu hotelarskiego do ewidencji prowadzonej w gminie. Obiekty te (nie korzystające z nazw zastrzeŝonych prawem, takich jak hotel czy pensjonat) są zwolnione z obowiązku uzyskania decyzji o zaszeregowaniu. Istotna zmiana następuje, gdy działalność w zakresie turystyki wykracza poza określone powyŝej ramy. Rolnicy oferujący usługi hotelarskie w więcej, niŝ 5, ale nie więcej niŝ 12 pokojach, mogą zgodnie z art. 23 ustęp 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 o podatku dochodowym od osób fizycznych płacić zryczałtowany podatek dochodowy w formie karty podatkowej. W przypadku prowadzenia usług hotelarskich w skali przekraczającej 12 pokoi, rolnik moŝe opłacać podatki w formie ryczałtu od dochodów ewidencjonowanych (bez obowiązku wpisu do ewidencji działalności gospodarczej). W takiej sytuacji moŝliwe jest takŝe opodatkowanie na ogólnych zasadach w oparciu o podatkową ksiąŝkę przychodów i rozchodów (co wymaga dokonania wpisu do ewidencji działalności gospodarczej). W praktyce udzielania informacji zainteresowanym instytucje wdraŝające instrumenty wsparcia na rzecz rozwoju turystyki na obszarach wiejskich stosują w odniesieniu do sytuacji świadczenia usług hotelarskich w więcej niŝ 5 pokojach określenia turystyka wiejska 12. Tym samym turystyka wiejska nabiera dodatkowego znaczenia operacyjnego, dalece odbiegającego od rozumienia nadawanego mu w literaturze. Jest to wysoce niefortunne, bowiem prowadzenie usług hotelarskich w więcej niŝ 5 pokojach nadal nie zmienia faktu, Ŝe usługi te są prowadzone w gospodarstwie rolnym, przedrostek agro jest zatem w pełni uzasadniony. 12 Opisany w piśmie projekt, polegający na budowie trzech samodzielnych dwukondygnacyjnych segmentów mieszkaniowych zawierających ponad 5 pokoi dla turystów nie moŝe być traktowany jako agroturystyka, lecz jako turystyka wiejska (ARiMR, Pismo nr DROW-61413-OR1000240/SRDIT/SM/05/06 z dnia 11 kwietnia 2006 r. (wersja elektroniczna).

13 Nasuwa się pytanie, na ile rozwiązania ustawowe są korzystne i dla kogo? Problem ten nie doczekał się szerokiej debaty. Niewątpliwie korzyścią jest uproszczenie procedur w zakładaniu i prowadzeniu agroturystyki, co sprzyja aktywizacji rolników w gospodarstwach małych, niskodochodowych. Jest to zatem instrument rozwoju obszarów wiejskich i restrukturyzacji rolnictwa. Z drugiej jednak strony wiąŝą się z nim istotne wady. Jerzy Raciborski zwraca uwagę m.in. na fakt, Ŝe prawo regulujące kwestie agroturystyki jest niejasne, a wskutek daleko idących ułatwień moŝe prowadzić do błędnych decyzji o kierunkach rozwoju gospodarstw. Podkreśla teŝ, Ŝe o ile model był zorientowany na tworzenie moŝliwości rozwoju działalności pozarolniczej przez rolników, w praktyce z moŝliwości korzystają takŝe inne kategorie osób. W dłuŝszej perspektywie naleŝy oczekiwać przewidywać takŝe w związku z procesem harmonizacji prawa ograniczeń w prawie do zwolnień podatkowych oraz włączenie rolników do kategorii przedsiębiorców ze wszystkimi tego skutkami prawnymi (Raciborski 2003, s. 98 i nast). Jak zobaczymy dalej, realizacja wsparcia dla agroturystyki rozminęła się w duŝym stopniu z załoŝeniami modelowymi: w sporym odsetku, zwłaszcza na obszarach atrakcyjnych turystycznie agroturystyka jest zakładana przez nie-rolników (badanie 2006). Przy okazji naleŝy odnotować niechęć, jaką rolnicy Ŝywią wobec udawanych rolników. Dla uniknięcia wszelkich nieporozumień na potrzeby niniejszego opracowania termin agroturystyka dotyczył będzie jedynie sytuacji świadczenia usług turystycznych przez rolnika (osobę prowadzącą czynne gospodarstwo rolne 13 ) w skali nie przekraczającej 5 pokoi udostępnionych turystom, mówiąc krótko spełniającą wymogi stawiane we wskazanych poprzednio przepisach prawa. Jak przy takim rozumieniu agroturystyki moŝna opisać jej cechy specyficzne w porównaniu ze wszelkimi innymi formami prowadzenia turystyki wiejskiej? Przegląd podobieństw i odmienności róŝnych form aktywności turystycznej na obszarach wiejskich zawiera tabela 1 w aneksie. Z przyczyn logicznych z zestawienia tego usunięto przypadek gospodarstwa rolnego prowadzącego działalność w więcej niŝ 5 pokojach, poniewaŝ łączy ono cechy obu porównywanych form. 13 Niestety, polskie prawo nie zna jednolitej definicji gospodarstwa rolnego. Dlatego Mikołajewicz proponuje następującą definicję: gospodarstwo rolne to grunty, budynki, urządzenia i inwentarz, które słuŝą faktycznie celom produkcji rolnej (Mikołajewicz, Podstawy prawne, 2006, s.5). Jest to podejście uŝyteczne na potrzeby naszej analizy, mimo, Ŝe nie oddaje w pełni wszystkich zapisów prawnych poszczególnych ustaw.

14 Z przybliŝonej analizy porównawczej wynika, Ŝe agroturystyka jest nie tylko specyficznym przedsięwzięciem turystycznym, ale ma teŝ specyficzny wpływ na środowisko, w którym działa. Pojedynczy podmiot świadczący usług agroturystyczne ma ograniczoną, przez wymogi ustawy, skalę działania, a zatem korzysta głównie z własnej siły roboczej, nie płaci teŝ podatku dochodowego. Korzyści bezpośrednie z działalności agroturystycznej koncentrują się, zatem głównie w gospodarstwie rolnym, a korzyści dla otoczenia mają charakter pośredni i ograniczony (ze względu na bariery postawione w przepisach, jak choćby ograniczenie świadczenia usług do 5 pokoi i fizycznych granic gospodarstwa). Działalność innych podmiotów świadczących usługi turystyczne na obszarach wiejskich moŝe generować więcej korzyści bezpośrednich (wzrost zatrudnienia, wzrost zapotrzebowania na specjalne kwalifikacje, udział w podatku dochodowym) oraz pośrednich (promocja). Oddziaływanie ich na obszary wiejskie jest zatem nieco inne. Turystyka na obszarach wiejskich przyczynia się do ich restrukturyzacji i aktywizacji ekonomicznej, ale nie zawsze musi mieć bezpośredni związek z dywersyfikacją dochodów gospodarstw rolnych moŝe, bowiem być realizowana takŝe przez inne podmioty, nie będące gospodarstwami. Funkcja gospodarstw agroturystycznych w tym zakresie ogranicza się przede wszystkim do zmiany struktury aktywności i dochodów wewnątrz gospodarstwa rolnego (ze wszystkimi tego innymi skutkami). Z badań na temat motywów podjęcia działalności agroturystycznej przez rolników jednoznacznie wynika, Ŝe dla nich główna funkcja agroturystyki to funkcja dochodotwórcza (Balińska 2002). Analiza korzyści płynących z rozwoju turystyki na obszarach wiejskich nie moŝe być jednowymiarowa i nasuwa szereg pytań dodatkowych. Na przykład o skutki dla struktury agrarnej, a wiadomo, Ŝe jednym z głównych problemów wsi i rolnictwa w Polsce jest rozdrobnienie gospodarstw rolnych, zwłaszcza w województwach centralnych i wschodnich. Z punktu widzenia prowadzenia działalności agroturystycznej na wsi nie istnieje na ogół istotna potrzeba posiadania duŝego gospodarstwa rolnego (z oczywistym wyjątkiem stadnin itp.). W przypadku agroturystyki utrzymanie gospodarstwa rolnego jest warunkiem sine qua non, co oznacza, Ŝe nie sprzyja ograniczeniu liczby gospodarstw czy teŝ choć tu trudniej o pewność powiększaniu areału.

15 Inne pytanie dotyczy skutków w zakresie wpływu na wzorce kulturowe w środowisku wiejskim. Zarówno z oglądu ofert, jak teŝ wypowiedzi animatorów i ekspertów od agroturystyki wynika, Ŝe jedną z bardziej cenionych cech agroturystyki jest koncentracja na tradycyjnych elementach lokalnej kultury, zwłaszcza jej elementów wytworzonych w związku z rolnictwem, Ŝyciem społeczności wiejskiej z właściwą jej obrzędowością, kulturą materialną i duchową, autentycznością i bezpośredniością relacji z innymi ludźmi. Element bukoliczny jest w cenie i stanowi poŝądany wyróŝnik agroturystyki, podobnie jak tradycyjne formy Ŝycia rodzinnego w gospodarstwie rolnym, którego uczestnikami w pewnym zakresie stają się goście. Działalność nieagroturystyczna do pewnego stopnia moŝe korzystać i korzysta z podobnych wzorców, zwłaszcza przez odwołania do elementów kultury wiejskiej i tworzenie oferty bazującej na lokalnych zasobach. Przy większej skali działalności (pensjonat, hotel) mamy jednak do czynienia z przewagą importu kulturowego, wprowadzaniem nowych wzorów rozrywek i spędzania wolnego czasu o niekoniecznie wiejskim rodowodzie. Import dotyczy takŝe wzorów prowadzenia działalności gospodarczej, jej organizacji w róŝnych wymiarach (łącznie z charakterem i zakresem wykorzystania technologii komunikacyjnych czy teŝ promocji) Z natury rzeczy obiekty turystyczne większej skali nie dają większych szans udziału w Ŝyciu społeczności lokalnej. W sumie oba te typy działalności turystycznej na obszarach wiejskich przyczyniają się do dywersyfikacji działalności ekonomicznej, aczkolwiek potencjalna skala działalności umownie zwanej nieagroturystyczną jest na ogół większa, a potencjalne skutki dla środowiska lokalnego bardziej zróŝnicowane i większe. Za pierwotny czynnik tej odmienności naleŝy uznać wyjątkowe przywileje podatkowe przyznane agroturystyce w wąskim rozumieniu, które zarazem jednak zawierają w sobie z chwilą przekroczenia skali 5 pokojów barierę rozwoju. 2. Czynniki rozwoju agroturystyki Kwestie formalne są istotnym czynnikiem wyznaczającym moŝliwości rozwojowe agroturystyki. Nie przesądzają jednak o wszystkim, nie mają bowiem wpływu na okoliczności zewnętrzne, zwłaszcza terytorialne. Do kluczowych pytań

16 naleŝy kwestia wyznaczenia cech obszarów, na jakich agroturystyka napotyka korzystne warunki rozwojowe. Ogólnie na podstawie przeglądu literatury przedmiotu moŝna stwierdzić, Ŝe rozwój turystyki (w znaczącej części teŝ agroturystyki i turystyki na obszarach wiejskich) w regionach zaleŝy od trzech grup czynników: - zasobów kulturowych - zasobów przyrodniczych - infrastruktury turystycznej (dostępność wyznaczającej dostępność zasobów). (Kozak 2006). Czynnikiem dodatkowym w przypadku gospodarstwa agroturystycznego jest zdolność do przygotowania atrakcyjnej, odpowiadającej oczekiwaniom turystów oferty gospodarstwa agroturystycznego (wyposaŝenie hotelowe, estetyka obejścia, produkty oferowane na sprzedaŝ, jakość obsługi i in.). Sytuacja optymalna to taka, gdy wysokiej jakości ofercie gospodarstwa towarzyszy atrakcyjność turystyczna regionu czy przynajmniej gminy rozumiana jednak nie z naciskiem na walory przyrodnicze i kulturowe (jak przyjmuje tradycyjnie juŝ przestarzały paradygmat), lecz bazująca na lokalnych i regionalnych produktach turystycznych. To zagadnienie będzie przedmiotem dalszych analiz. Jednym ze sposobów badania atrakcyjności przestrzeni pod kątem moŝliwości rozwoju agroturystyki jest analiza cech w oparciu o metodę waloryzacji, bazującą na materialnych wskaźnikach opisujących wybrane cechy połoŝenia gminy (Drzewiecki, 1992). 14 Próba budowania takiej waloryzacji wyłącznie na wskaźnikach obiektywnych, dostępnych w statystyce państwowej, z na ogół zupełnym pominięciem elementów jakościowych (i produktów), prowadzi jednak w praktyce do trudnych do obrony wniosków, iŝ tereny atrakcyjne dla agroturystyki stanowią w 14 Uwzględniono gęstość zaludnienia, udział rolniczej gospodarki nieuspołecznionej w uŝytkach rolnych, udział łąk i pastwisk w powierzchni UR, udział lasów w powierzchni gminy, typy osadnictwa wiejskiego, udział osób utrzymujących się ze źródeł pozarolniczych (Drzewiecki M., Wiejska przestrzeń rekreacyjna, Instytut Turystyki, Warszawa 1992). Pewne wątpliwości budzi zarówno dobór, jak i operacjonalizacja wskaźników, pomijających choćby tak istotne kwestie, jak jakość krajobrazu, jakość infrastruktury turystycznej czy teŝ dostępność zabytków kultury materialnej.

17 Polsce 66% powierzchni kraju. 15 Według ustaleń przywoływanego badania, prezentowanych na poziomie ogólniejszym w odniesieniu do większych obszarów, za szczególnie sprzyjające rozwojowi agroturystyki uznano rozległe obszary: rejon mazursko-podlaski, pomorski, Roztocze, Ziemię Lubuską, Karpaty, Sudety i północne części Wielkopolski. Wydaje się, Ŝe analiza dokonana na poziomie rejonów (obszarów ponadlokalnych) prowadzi do wniosków bliŝszych ustaleniom dotyczącym rozwoju potencjału turystycznego polskiej przestrzeni w ogóle. Koncentracja uwagi na czynnikach mierzalnych i próbie zobiektywizowania oceny atrakcyjności przestrzeni z pominięciem elementów jakościowych prowadzić moŝe do tak zaskakujących konkluzji, jak uznanie województwa pomorskiego i zachodniopomorskiego za najbardziej atrakcyjne turystycznie (Seweryn 2003). Pomijanie czynnika jakościowego wydaje się zabiegiem uzasadnionym tylko wtedy, gdy jest punktem wyjścia do analiza jakościowych (zob. mapa 3). Według badań prowadzonych na obszarach wiejskich Polski (i uwzględniających analizy jakościowe), moŝliwości rozwoju agroturystyki w połowie lat 90 w Polsce były ograniczone do niewielu ograniczonych powierzchniowo obszarów o szczególnych walorach turystycznych (dodajmy: przyrodniczych): pojezierza Drawskie, Kaszubskie, Warmińsko-mazurskie oraz Suwalskie, a takŝe Bieszczady (Jałowiecki i in, 1995). W zbliŝonym kierunku podąŝają analizy uwzględnione w koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju (mapa 2, Zaktualizowana 2006 s. 45). Wedle informacji środowiska agroturystycznego moŝliwości dalszej dynamicznej ekspansji ilościowej gospodarstw agroturystycznych powoli się wyczerpują, w coraz większym stopniu ich rozwój będzie się dokonywał przez podnoszenie standardów, wzbogacanie oferty ewentualnie teŝ zwiększenie skali działania (ze wszystkimi tego skutkami prawnymi). Dane o lokalizacji gospodarstw agroturystycznych (tab. 2) potwierdzają tezę, Ŝe warunki dla ich rozwoju na znacznych obszarach środkowej i wschodniej Polski są więcej niŝ ograniczone. Po części moŝe się to wiązać z większym niŝ w regionach o rozwiniętej turystyce niedostosowaniem do wymagającego klienta. A okazuje się, Ŝe około połowy osób korzystających z agroturystyki to osoby o wykształceniu wyŝszym i określające swą 15 To raczej miara zaleŝności gmin od rolnictwa (i w mniejszym stopniu leśnictwa), niŝ atrakcyjności turystycznej.

18 pozycję materialną jako co najmniej dobrą (Strzembicki 2005). Wymaga to dostosowań po stronie gospodarzy. Rozkład obszarów objętych działalnością stowarzyszeń promujących turystykę wiejską i agroturystykę, schematycznie przedstawioną na mapie 4, zdaje się potwierdzać ustalenia badań w tym sensie, Ŝe koncentrują się one na stosunkowo niewielu obszarach kraju, z widoczną nadkoncentracją na terenach uznawanych za szczególnie atrakcyjne turystycznie. 16 Nie moŝna jednak zapominać o czynnikach popytowych. Społeczeństwo polskie w znacznym odsetku mieszka na obszarach wiejskich. Co więcej, znaczna część mieszkańców miast pochodzi ze wsi i utrzymuje bliskie kontakty z rodziną, co oznacza znacznie większe niŝ w lepiej rozwiniętych i zurbanizowanych krajach ograniczenie liczby osób potencjalnie zainteresowanych oferta wczasów na wsi. Potwierdzają to dane statystyczne: jeśli przykładowo w 2005 roku z kwatery agroturystycznej skorzystało 5% turystów krajowych, to z mieszkania u krewnych na wsi aŝ 17% (Instytut Turystyki, 2006). Warto jednak zauwaŝyć niemałą zmianę w ciągu zaledwie dekady: w 1994 roku ten ostatni ten wynosił (w odniesieniu do kwater prywatnych) jeszcze więcej, bo aŝ 51% (Jałowiecki i in., 1995). Proces osłabiania silnych więzi rodzinnych ze wsią będzie się nasilał. Z punktu widzenia terytorialnego, największe szanse rozwoju turystyki, w tym agroturystyki, mają obszary, w których współwystępuje największe nasilenie kaŝdej z tych grup wymienionych wcześniej czynników, czyli gdy obszary te dysponują atrakcyjnymi i zróŝnicowanymi zabytkami kultury materialnej, atrakcyjnym krajobrazem i są wyposaŝone w niezbędną infrastrukturę (drogi, hotele, restauracje, ośrodki handlowe, baseny itp). Mowa zatem o obszarach dysponujących zróŝnicowanymi walorami i produktami turystycznymi, rozwiniętą infrastrukturą turystyczną i towarzyszącą. WaŜna w tym kontekście okazuje się infrastruktura komunikacyjna i turystyczna pozwalająca na udany wypoczynek takŝe w dni niepogody. Agroturystyka na tym tle wyróŝnia się większą zaleŝnością od zasobów przyrodniczych (krajobrazowych) i znaczną wraŝliwością na kaprysy pogodowe i klimatyczne. To ostatnie m.in. powoduje, Ŝe większe szanse rozwoju agroturystyki 16 Mapa nie prezentuje wszystkich istniejących stowarzyszeń, a obszar ich działania na mapie ma charakter schematyczny ni przybliŝony.

19 mają obszary dysponujące obok oferty agroturystycznej wieloma innymi produktami, stanowiącymi urozmaicenie i wzbogacenie oferty dla turysty. Przemawiają za tym nie tylko ustalenia dotyczące geografii turyzmu w ogóle (Kowalczyk A., 2000), ale teŝ dane o rozwoju agroturystyki. Wynika z nich jednoznacznie, Ŝe w roku 2005 według danych resortu spośród 8806 gospodarstw agroturystycznych 60% skupia się w zaledwie pięciu województwach, o których wiemy, Ŝe dysponują istotnym i zróŝnicowanym potencjałem turystycznym (Informacja o stanie.., 2006; por. teŝ tab. 1). Na obszarach nie odznaczających się szczególnymi walorami kulturowymi i przyrodniczymi (znaczna część środkowej i wschodniej Polski) drogą wyjścia jest budowanie nowych produktów i maksymalne wykorzystywanie powiązań sieciowych. 3. Agroturystyka w dokumentach strategicznych i programach operacyjnych rozwoju Agroturystyka od początku lat 90 postrzegana była jako moŝliwość aktywizacji i tworzenia miejsc pracy o charakterze pozarolniczym na wsi. Wprowadzenie szczególnych rozwiązań prawnych dla osób pragnących załoŝyć działalność agroturystycznym jest tego wymownym dowodem. Działania w zakresie rozwoju agroturystyki były podejmowane zarówno przez instytucje rządowe (takŝe samorządowe), jak teŝ sektor pozarządowy (fundacje korzystające m. in. ze środków pomocy zagranicznej, stowarzyszenia i inne). W praktyce oba te typy instytucji blisko ze sobą współpracują, co wynika w rosnącym stopniu z charakteru źródeł, wielkości i struktury dostępnego finansowania, w coraz większym stopniu determinowanego przez środki europejskie. W okresie poprzedzającym akcesję zasadnicze dokumenty operacyjne odnoszące się bezpośrednio do agroturystyki i turystyki na obszarach wiejskich to: a. program Phare (poczynając od programu Phare TOURIN I i II poświęconych rozwojowi sektora turystyki w Polsce) b. program SAPARD, w tym działanie 4 róŝnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich i zwłaszcza schemat 4.1 dotyczący tworzenia źródeł dodatkowego dochodu w gospodarstwach rolnych. Według danych Ministerstwa do

20 dnia 10 listopada 2006 podpisano łącznie 1794 umowy o dofinansowanie o łącznej wartości 45,7 mln zł.. W ramach tegoŝ działania 835 inwestycji dotyczyło agroturystyki i usług turystycznych (razem 25 mln zł). Brak dokładnych danych o liczbie objętych umowami gospodarstw agroturystycznych. (Materiał bez tytułu MRiRW 2006). Dane te są zarazem końcowymi wynikami realizacji programu Sapard, poniewaŝ środki zostały wyczerpane wcześniej. Brak danych o efektach, to jest na przykład o wzroście liczby gospodarstw agroturystycznych, podniesieniu standardu, wprowadzeniu nowych usług, zwiększeniu dochodów. c. Program Aktywizacji Obszarów Wiejskich 2000-2005, m. in. wspierający finansowo projekty w zakresie agroturystyki i turystyki wiejskiej. W ramach tzw. komponentu A udzielono 796 mikropoŝyczek na rozwój agroturystyki 17 (Informacja o stanie... 2006). TakŜe tu brak nawet szacunkowych danych o efektach. Szanse rozwoju agroturystyki (turystyki na obszarach wiejskich) znacząco wzrosły z dniem akcesji i uruchomieniem programów finansowanych z europejskich środków strukturalnych. Szczególne znaczenie miał tu Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora śywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich 2004-2006, w tym działanie 2.4 RóŜnicowanie działalności rolniczej i zbliŝonej do rolnictwa w celu zapewnienia róŝnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów. Według danych Ministerstwa do dnia 30 czerwca przeszło ¼ podpisanych umów (832 na 2922) dotyczyła agroturystyki i usług związanych z turystyką i wypoczynkiem. Według danych z końca 2006 18 wśród inwestycji zakończonych (tu: dla których dokonano płatności końcowej) w kategorii usług związanych z turystyką i wypoczynkiem stanowiły było 81, a w agroturystyce 195 (Informacja na temat...2007). Do końca roku 2006 zatwierdzono 892 projekty agroturystyczne i 269 dotyczących usług związanych z turystyką i wypoczynkiem. W sumie przyznano na nie odpowiednio 115,5 i 48,4 mln zł. BliŜsze dane o strukturze nakładów podaje tabela 3. Brak danych o udziale agroturystyki w układzie terytorialnym, jak teŝ nawet szacunkowej informacji o efektach, bowiem Informacja na temat... nie zawiera danych z zakresu monitoringu rzeczowego. Oczywiście 17 Przeciętna wartość mikropoŝyczki wyniosła 12555 zł 18 Materiał Ministerstwa nie podaje daty.