Raport podsumowujący działania Sygnatariuszy Małopolskiego Paktu Na Rzecz Ekonomii Społecznej w roku 2009. Podstawą powołania w Małopolsce w roku 2008 pierwszego w Polsce paktu na rzecz ekonomii społecznej było założenie, że jednym z kluczowych czynników warunkujących rozwój ekonomii społecznej jest sformowanie się regionalnego porozumienia grupującego instytucje ekonomii społecznej oraz inne podmioty działające w otoczeniu przedsiębiorstw społecznych, które podejmą współpracę wokół celów skierowanych na rozwój sektora ekonomii społecznej. Cele jakie zostały przyjęte do realizacji i zapisane w porozumieniu konstytuującym Małopolski Pakt Na Rzecz Ekonomii społecznej były następujące: 1. Pogłębianie wiedzy mieszkańców z terenu Małopolski z zakresu ekonomii społecznej w szczególności wśród podmiotów ekonomii społecznej (PES), osób chcących założyć PES tj. potencjalnych założycieli i pracowników PES, pracodawców, przedsiębiorców, instytucji wspierających, 2. Polepszenie przepływu informacji z zakresu ekonomii społecznej pomiędzy zainteresowanymi podmiotami, 3. Wypracowywanie ram instytucjonalnych i prawnych umożliwiających rozwój podmiotów ekonomii społecznej oraz pozwalających na bliższą współpracę podmiotów zaangażowanych w rozwój ekonomii społecznej również w ramach wspólnie realizowanych projektów i przedsięwzięć z tego zakresu. 4. Wypracowywanie mechanizmów finansowych pozwalających na rozwój podmiotów ekonomii społecznej na terenie Małopolski. Przystępując do Małopolskiego Paktu Na Rzecz Ekonomii Społecznej, przedstawiciele instytucji będących Sygnatariuszami zadeklarowali, iż w ramach własnej działalności i kompetencji będą podejmowali działania na rzecz ekonomii społecznej i podmiotów ekonomii społecznej oraz na rzecz tworzenia mechanizmów ułatwiających funkcjonowanie tych podmiotów. Dążąc do realizacji zapisanych celów, Sygnatariusze określili następujące pola współpracy: Wymianę informacji; Współdziałanie, podejmowanie wspólnych inicjatyw (w tym wzmocnienie relacji pomiędzy odpowiedzialnym biznesem a sektorem ekonomii społecznej); Upowszechnianie i promocję dobrych praktyk: krajowych i ponadnarodowych; Inicjatywy na rzecz regulacji prawnych rozpoznawanie problemów wymagających zmian prawnych, rekomendowanie rozwiązań; Konsultowanie i lobbowanie zmian prawnych; Uruchamianie instrumentów finansowania przedsiębiorstw społecznych; Inicjowanie badań i analiz (w tym proponowanie obszarów badań); Działania na rzecz rozwoju edukacji w obszarze ekonomii społecznej i wzmocnienia kompetencji w sektorze; Inicjowanie i wspieranie społecznej przedsiębiorczości oraz partnerstw jako efektywnej formy współpracy dla rozwoju lokalnego; Rozwój profesjonalnego wsparcia dla przedsiębiorstw społecznych, w tym doradztwa; Tworzenie marki małopolskiej ekonomii społecznej;
Poniżej zaprezentowane zostały sprawozdania opisujące główne działania podjęte i zrealizowane przez poszczególne instytucje sygnujące MPRES: REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W RAMACH PROJEKTU AKADEMIA ROZWOJU EKONOMII SPOŁECZNEJ Działania ROPS w zakresie rozwoju ekonomii społecznej realizowane są w ramach projektu Akademia Rozwoju Ekonomii Społecznej Etap I finansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Projekt przewiduje realizację działań upowszechniających ideę i narzędzia ekonomii społecznej, profesjonalizację podmiotów ekonomii społecznej, rozwój partnerstw lokalnych oraz koordynację Małopolskiego Paktu Na Rzecz Ekonomii Społecznej. Poniżej zaprezentowane zostały wybrane działania projektu, te, które były realizowane w ramach MPRES. 1. Zorganizowano 4 spotkania plenarne Małopolskiego Paktu Na Rzecz Ekonomii Społecznej w których uczestniczyło odpowiednio: 31 osób, 25 osób, 20 osób i 30 osób. Spotkanie w dniu 25 lutego 2009 r. odbyło się w siedzibie Sygnatariusza Paktu - Małopolskiej Szkole Administracji Publicznej przy Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie. Przedmiotem spotkania było omówienie działalności Sygnatariuszy podjętej w pierwszym roku funkcjonowania MPRES, sprecyzowanie oczekiwań co do paktu oraz planów na rok 2009. Wyrażając oczekiwania względem paktu Sygnatariusze podnieśli konieczność zorganizowania warsztatów w trakcie których omówione zostałyby szczegóły związane z aplikowaniem o środki Europejskiego Funduszu Społecznego pozostającego w dyspozycji Wojewódzkiego Urzędu Pracy jako Instytucji Pośredniczącej II stopnia. Ponadto, Sygnatariusze wyrazili potrzebę opracowania i wdrożenia w Małopolsce systemu monitorowania podmiotów ekonomii społecznej dzięki któremu zdiagnozowana zostałaby kondycja podmiotów ekonomii społecznej w aspekcie m.in. finansowym i kadrowym. Pozostałe propozycje Sygnatariuszy dotyczyły m.in. zorganizowania konferencji z okazji pierwszej rocznicy podpisania MPRES, która umożliwiłaby dyskusję wokół aktualnych kwestii prawnych i ekonomicznych związanych z rozwojem ekonomii społecznej oraz spotkań z lokalnie umocowanymi decydentami w celu upowszechniania wśród nich wiedzy o ekonomii społecznej jako narzędzia rozwoju lokalnego. Spotkanie w dniu 13 lipca 2009 r. odbyło się w siedzibie Sygnatariusza Paktu - Związku Lustracyjnym Spółdzielni Pracy. Głównym przedmiotem spotkania było omówienie wniosków sformułowanych na konferencji Solidarność dla ekonomi, ekonomia dla solidarności społeczny wymiar gospodarki czasów kryzysu, zaprezentowanie zasad ubiegania się o dofinansowanie w ramach konkursów Priorytetu VII PO KL i omówienie najczęściej pojawiających się błędów we wnioskach o dofinansowanie oraz dyskusja Sygnatariuszy na temat struktury organizacyjnej MPRES (zmodyfikowanie dotychczasowej struktury w celu usprawnienia działań paktu). Podczas tego spotkania podjęto decyzje o konieczności powołania grupy roboczej z udziałem szerszego grona osób reprezentujących PES w celu zinwentaryzowania katalogu przewidzianych w prawie form zatrudnienia osób
wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem oraz identyfikacji ewentualnych ograniczeń utrudniających korzystanie z tych instrumentów przez PES. Inwentaryzacja form wsparcia zatrudnienia osób wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem została opracowana na potrzeby Sygnatariuszy Paktu w formie analizy prawnej zamówionej przez ROPS w kancelarii prawnej. Spotkanie w dniu 4 listopada 2009 r. odbyło się w siedzibie Sygnatariusza Paktu - Małopolskim Instytutucie Samorządu Terytorialnego i Administracji Głównym przedmiotem spotkania było przekazanie Sygnatariuszom informacji na temat forów działających przy Małopolskim Instytucie Samorządu Terytorialnego i Administracji, prezentacja wniosków analizy prawnej z zakresu możliwości wsparcia zatrudnienia osób zagrożonych wykluczeniem społecznym na gruncie wybranych aktów normatywnych, prezentacja zasad funkcjonowania Małopolskiego Funduszu Poręczeniowego, prezentacja koncepcji systemu monitorowania podmiotów ekonomii społecznej oraz dyskusja nad strukturą organizacyjną MPRES - powołanie Rady Programowej, zasad jej funkcjonowania, zakresu działania. Decyzje wypracowane na tym spotkaniu obejmowały powołanie grupy roboczej zajmującej się systemem monitorowania podmiotów ekonomii społecznej oraz grupy roboczej zajmującej się rekomendacjami zmian prawnych ułatwiających zatrudnienie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Jednocześnie Sygnatariusze zdecydowali o konieczności wyłonienia Rady Paktu, przy czym kwestia zasad reprezentacji, kompetencji i składu osobowego została pozostawiona do rozstrzygnięcia na kolejnym spotkaniu. Spotkanie w dniu 17 grudnia 2009 r. odbyło się w siedzibie Sygnatariusza paktu - Małopolskiej Agencji Rozwoju Regionalnego Przedmiotem spotkania było wprowadzenie do dyskusji nad nową formułą organizacyjną Paktu oraz podsumowanie działań podejmowanych przez Sygnatariuszy w roku 2009 na rzecz rozwoju ekonomii społecznej. Podczas tego spotkania Sygnatariusze zdecydowali, że do minimalnych kompetencji Rady Paktu należeć będą zadania reprezentacyjne oraz koordynacyjne jak również ustalili, że propozycja co do składu osobowego zostanie przedłożona przez przedstawicieli Sygnatariuszy do biura Paktu po uprzednich konsultacjach odbywających się w obrębie instytucji reprezentujących poszczególne środowiska obecne w Pakcie tj sektor publiczny, sektor pozarządowy, instytucje wspierające PES, środowisko naukowo badawcze, przedsiębiorstwa społeczne oraz środowisko biznesu. Ponadto, Sygnatariusze przedstawili swoje sprawozdania nt. wykonanych działań oraz planów na 2010 rok. 2. Opracowano wstępną koncepcję systemu monitoringu przedsiębiorstw ekonomii społecznej w Małopolsce. Koncepcja jest przedmiotem pracy grupy roboczej funkcjonującej w ramach Małopolskiego Paktu Na Rzecz Ekonomii Społecznej. W pracach tej grupy uczestniczą przedstawiciele następujących instytucji: Uniwersytetu Jagiellońskiego, Małopolskiej Szkoły Administracji Publicznej, Fundacji Gospodarki i Administracji Publicznej, Urzędu Statystycznego, Małopolskiej Agencji Rozwoju Regionalnego SA, Fundacji Biuro Inicjatyw Społecznych oraz Małopolskiego Instytutu Samorządu Terytorialnego i Administracji. W wyniku przeprowadzonych prac opracowano cele monitoringu wraz ze szczegółowymi obszarami badań i zakresem podmiotowym. Ponadto, zlecono i odebrano dzieło w postaci raportu opisującego
metodologię monitorowania podmiotów ekonomii społecznej w wybranych krajach świata. Raport ten jest elementem prac nad opracowaniem finalnej wersji systemu monitorowania przedsiębiorstw społecznych w Małopolsce. Pierwszą edycję badania zaplanowano na I półrocze 2010. 3. Zorganizowano obchody pierwszej rocznicy podpisania Małopolskiego Paktu Na Rzecz Ekonomii Społecznej w postaci konferencji Solidarność dla ekonomii, ekonomia dla solidarności. Społeczny wymiar gospodarki czasów kryzysu, która odbyła się w maju 2009 r. oraz Majówki z pasją jako imprezy plenerowej popularyzującej ekonomię społeczną, zorganizowanej w Ogrodzie Doświadczeń im. Stanisława Lema w Krakowie (partnerem ROPS w zakresie organizacji Majówki z pasją był Sygnatariusz Paktu Towarzystwo Przyjaciół Ogrodu Doświadczeń im. Stanisława Lema w Krakowie). Celem konferencji było przedyskutowanie w gronie przedstawicieli podmiotów ekonomii społecznej oraz instytucji wspierających ekonomię społeczną, aktualnie obowiązującego prawodawstwa regulującego status i zasady funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej. Zgodnie z założeniami, Majówka z pasją służyć miała promocji małopolskich przedsiębiorstw społecznych oraz przybliżeniu mieszkańcom Krakowa i przedstawicielom rożnych instytucji i organizacji na czym polega ekonomia społeczna i czym są przedsiębiorstwa społeczne. Jednym z kluczowych elementów Majówki z pasją było zaprezentowanie szerokiej gamy produktów i usług, które wytwarzają przedsiębiorstwa społeczne. Dodatkowo, celem uatrakcyjnienia imprezy i zachęcenia jak największej liczby osób do odwiedzenia Ogrodu Doświadczeń, zaplanowano szereg atrakcji: pokazy mody, występy mima, szczudlarza, grę terenową na temat ekonomii społecznej, zabawy dla dzieci. Ponadto, dążąc do realizacji celów projektu ARES (upowszechnienie wiedzy o ekonomii społecznej) w trakcie trwania imprezy świadczone były usługi ekspercie dla osób zainteresowanych założeniem i prowadzeniem działalności w sektorze ekonomii społecznej. W świadczenie usług eksperckich zaangażowani byli przedstawiciele poszczególnych Sygnatariuszy Paktu. Tematyka usług doradczych objęła: Greenways jako przykład turystyki przyjaznej dla środowiska; Marka lokalna, produkt lokalny, przedsiębiorczość społeczna organizacji pozarządowej, partnerstwo; Źródła finansowania działalności PES; Formy organizacyjno prawne podmiotów ekonomii społecznej; Marketing i promocja produktów i usług podmiotów ekonomii społecznej; Główne obszary działania podmiotów ekonomii społecznej, rodzaje usług; Spółdzielczość socjalna możliwości działania; Szacuje się, że w imprezie wzięło udział łącznie 1000 osób. Impreza była komentowana na antenie radia oraz w następujących tytułach prasowych: Dziennik Polski i Metro. 4. Przyjęto 3 nowe instytucje do grona członków Małopolskiego Paktu Na Rzecz Ekonomii Społecznej Towarzystwo Przyjaciół Ogrodu Doświadczeń im. St. Lema w Krakowie, Fundację Rozwoju Regionu Rabka, Fundację Biuro Inicjatyw Społecznych
5. Zorganizowano wyjazd 12 Beneficjentów Ostatecznych projektu na III Ogólnopolskie Spotkania Ekonomii Społecznej. Celem wspólnego wyjazdu było poszerzenie wiedzy na temat ekonomii społecznej poprzez uczestnictwo w sesjach tematycznych, a także w wizycie studyjnej. Spotkanie rozpoczęła sesja otwierająca, której celem było otwarcie dyskusji na temat kierunków i perspektyw rozwoju ekonomii społecznej w Polsce, w szczególności przedstawienie założeń przygotowywanej strategii rozwoju ekonomii społecznej jako narzędzia długofalowego wzmacniania i budowania potencjału podmiotów ekonomii społecznej. Każdy uczestnik brał udział w jednej z sesji tematycznych (tematy sesji obejmowały: Wspieranie rozwoju ekonomii społecznej; Finansowanie ekonomii społecznej; Otoczenie prawne ekonomii społecznej; Współpraca sektora ekonomii społecznej z biznesem; Edukacja a ekonomia społeczna); Na zakończenie sesji tematycznych została przeprowadzona sesja zamykająca, która miała na celu podsumowanie wszystkich zagadnień omawianych podczas III Ogólnopolskich Spotkań Ekonomii Społecznej oraz przedstawienie konkluzji i rezultatów związanych z kwestiami kluczowymi dla dalszego rozwoju sektora ekonomii społecznej w Polsce: infrastrukturą, wsparciem finansowym, uregulowaniami prawnymi, współpracą z sektorem biznesu, a także edukacją w zakresie ekonomii społecznej. Bezpośrednio po konferencji odbyły się dwie równoległe wizyty studyjne: Spotkanie podmiotów prowadzących działania na rzecz ekonomii społecznej, także finansowanych z poddziałania 7.2.2. PO KL; W trakcie spotkania uczestnicy wymienili się doświadczeniami i problemami, zostały zaprezentowane modelowe projekty wsparcia ES i planowane działania w projekcie systemowym na rzecz ES. Spotkanie było okazją do zainicjowania współpracy i rozpoczęcia tworzenia ogólnopolskiej sieci infrastruktury ekonomii społecznej. Wizyta studyjna w Stowarzyszeniu Niepełnosprawni dla Środowiska EKON Spotkanie odbyło się w Recykling Park Stowarzyszenia EKON (Warszawa Ursynów). W trakcie wizyty organizatorzy pokazali działające od 2004 roku przedsiębiorstwo społeczne, dające zatrudnienie 192 osobom niepełnosprawnym, wśród których ponad połowa to osoby chorujące psychicznie. Organizatorzy spotkania opowiedzieli o historii powstania przedsiębiorstwa oraz przedstawili zasady jego funkcjonowania na trudnym i konkurencyjnym rynku. 6. Odebrano dzieła w postaci 2 analiz prawnych zamówionych na potrzeby Sygnatariuszy w postaci analiz prawnych z zakresu: 1) Możliwości wsparcia zatrudnienia osób zagrożonych wykluczeniem społecznym na gruncie wybranych aktów normatywnych oraz 2) Występowania pomocy publicznej w projektach realizowanych w ramach poddziałania 7.2.2 PO KL.
MAŁOPOLSKA SZKOŁA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ 1. Uruchomienie Małopolskiego Funduszu Ekonomii Społecznej Misja funduszu: Wspieranie przedsięwzięć społecznych poprzez ułatwienie dostępu do kapitału. Cele: pomoc w ekonomizacji podmiotów ES poprzez stworzenie i oferowanie dedykowanych produktów finansowych, gromadzenie i kapitalizacja doświadczeń dotyczących rozwoju podmiotów ES dzięki narzędziom rynkowym. 2. Opracowanie założeń do ustawy o przedsiębiorczości społecznej Założenia do ustawy opracował prof. J. Hausner i prof. H. Izdebski w 2008 r. Dokument został poddany społecznym konsultacjom. Materiał przekazano grupie roboczej ds. prawnych działającej w ramach Zespołu ds. rozwiązań systemowych w zakresie ekonomii społecznej powołanego na mocy Zarządzenia Prezesa RM z dn. 15.XII.2008 r. Aktualne informacje nt. ustawy oraz pracy ww. zespołu znajdują się na stronie internetowej: www.es.pozytek.gov.pl 3. Podjecie prac koncepcyjnych poświęconych certyfikacji podmiotów wspierających ES w Polsce 4. Studia podyplomowe Ekonomia społeczna Zadania nr 3 i 4 będą realizowane przez MSAP od stycznia 2010 r. w ramach projektu systemowego pn. Zintegrowany system ekonomii społecznej. Projekt jest aktualnie przedmiotem oceny merytorycznej. Szczegółowe informacje dot. projektu oraz zadań MSAP zostaną umieszczone na stronach internetowych: www.ekonomiaspoleczna.msap.pl, www.msap.pl
TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ OGRODU DOŚWIADCZEŃ W KRAKOWIE 1. Przystąpienie do Małopolskiego Paktu na Rzecz Ekonomii Społecznej. 2. Wspólnie z ROPS, organizacja imprezy plenerowej, MAJÓWKA Z PASJĄ. Było to spotkanie promujące ekonomię społeczną w Ogrodzie Doświadczeń im. Stanisława Lema; 3. Próba zmobilizowania zniechęconego środowiska kobiet - beneficjentek kursów dziewiarskich. TPOD zawiadomiło i wysłało zaproszenia do członkiń siostrzanego, Stowarzyszenia KIECA, powstałego również w trakcie projektu EQUAL. TPOD pomogło w promocji dzianiny artystycznej tworzonej przez uczestniczki wcześniejszych kursów, a dziewiarki zawodowo aktywne przygotowały wspólne stoisko promocyjne. 4. Towarzystwo przystąpiło jako beneficjent do projektu ROPS w Krakowie pn. Akademia Rozwoju Ekonomii Społecznej. Kancelaria radcy prawnego projektu przeprowadziła analizę i przygotowała opinię prawną, podstawę dalszych negocjacji z UMK i Gminą, aktualnie formalnym dysponentem zbudowanego w projekcie Ogrodu Doświadczeń. 5. Na prośbę Związku Lustracyjnego Spółdzielczości w Krakowie, TPOD zorganizowało w Ogrodzie Doświadczeń im. Stanisława Lema spotkanie grupy studyjnej FISE, poświęcone sytuacji inicjatywy realizowanej jako manufaktura integracyjna, nowy warsztat pracy dla osób zagrożonych wykluczeniem w projekcie Nowa Huta Nowa Szansa i nowe jakościowo miejsca pracy w usługach. 6. TPOD pozyskało współpracowników uniwersyteckich, także znających osobiście doświadczenia niemieckie w budowaniu parków edukacji interaktywnej przez osoby o szczególnych zainteresowaniach i predyspozycjach, z problemami i dystansem do rynku pracy. Są plany nawiązania współpracy ze Stowarzyszeniem Hugo Kukelhausa w Soest. 7. W grudniu 2009, z inicjatywy beneficjentów projektu EQUAL, odbyło się spotkanie noworoczne byłych instruktorów Ogrodu Doświadczeń, z determinacją oczekujących na stworzenie im możliwości pracy w Ogrodzie, który w ramach projektu wspólnie tworzyli i który był także ich sukcesem. Po projekcie doświadczyli powtórnego wykluczenia z rynku pracy. W spotkaniu wzięły udział Prezes i Sekretarz TPOD. 8. TPOD prowadzi i aktualizuje własną stronę internetową, www.tpod.vel.pl. 9. Przypadek losów manufaktury integracyjnej - Ogrodu Doświadczeń im. Stanisława Lema w Krakowie został opisany w szkicu pt. Między potencjałem a przyzwoleniem, który ukazał się w pracy zbiorowej wydanej przez Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych w 2009 r. pod red. B. Jedlewskiej i B. Skrzypczyka. Książka jest głosem środowiska animatorów i pedagogów kultury w ogólnopolskiej debacie na temat reorganizacji sfery kultury. 10. TPOD jest sygnatariuszem Deklaracji Programowej krajowego środowiska edukacji interaktywnej, podpisanej w grudniu 2009 r. przez 18 instytucji i organizacji edukacji i upowszechniania nauki, podczas III Konferencji Interakcja-Integracja, zorganizowanej przez Centrum Nauki KOPERNIK w Warszawie.
AGENCJA ROZWOJU I PROMOCJI SPÓŁDZIELCZOŚCI ZWIĄZKU LUSTRACYJNEGO SPÓŁDZIELNI PRACY 1. Projekt systemowy: Zintegrowany System Wsparcia Ekonomii Społecznej - ZLSP został wyłoniony w naborze partnerów do realizacji ogólnopolskiego systemowego projektu nakierowanego na stworzenie systemu wsparcia ekonomii społecznej. Zadaniem ZLSP będzie stworzenie Centrum Ekonomii Społecznej, realizacja szkoleń doradczych oraz doradztwa dla instytucji ekonomii społecznej jak również realizowanie działań sieciujących dla podmiotów ekonomii społecznej. 2. ZLSP wspólnie z Fundacją GAP oraz Małopolską Szkołą Administracji Publicznej złożył projekt INES Infrastruktura na rzecz Ekonomii Społecznej w odpowiedzi na konkurs WUP w Poddziałaniu 7.2.2. Projekt został zarekomendowany do realizacji, jednak ze względu na brak środków finansowych póki co nie został przyjęty do realizacji. 3. Agencja Rozwoju i Promocji Spółdzielczości ZLSP była inicjatorem i objęła patronat honorowy nad projektem STS Szkoła Trenerów Spółdzielczych, w ramach którego zostanie przeszkolona grupa 30 osób posiadających doświadczenie w realizacji szkoleń na temat spółdzielczości i dla sektora spółdzielczego. Absolwenci szkoleń uzyskają certyfikat umiejętności trenerskich. 4. Spółdzielnie Socjalne Wschód Zachód. Dwa modele spółdzielczości Socjalnej w porównaniu projekt realizowany przez Agencję Rozwoju i Promocji Spółdzielczości ZLSP przy wykorzystaniu środków pochodzących bezpośrednio z Komisji Europejskiej (Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia i Spraw Społecznych). Projekt został zakończony we wrześniu 2009 r. a zakładał analizę instrumentów wsparcia demokratycznego procesu zarządzania spółdzielnią, szkolenia członków Spółdzielni, aby korzystali z metod informacji, konsultacji i partycypacji pracowników. Efektem końcowym projektu jest publikacja wydana w 5 językach, która już wkrótce dostępna będzie na stronie internetowej Agencji (www.spoldzielnie.org.pl). 5. ZLSP wspólnie z MSAP podjął się, na zlecenie Fundacji Inicjatyw Społeczno Ekonomicznych oraz Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości szkolenia pracowników IP i IPII w zakresie Ekonomii społecznej w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki. 6. ZLSP bierze również udział w pracach grupy ds. rozwiązań prawnych Zespołu ds. strategii ekonomii społecznej, powołanego przez Radę Ministrów. Podstawowym zadaniem tego zespołu jest przygotowanie projektu ustawy o przedsiębiorstwie społecznym. 7. Agencja Rozwoju i Promocji Spółdzielczości prowadzi również Ośrodek Wsparcia Spółdzielni Socjalnych finansowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. OWSS w obecnej edycji prowadzony jest w porozumieniu z Ośrodkiem Pomocy Społecznej w Kluczach. OWSS obejmujący swoim zasięgiem województwo małopolskie przyznał 4 dotacje dla Spółdzielni socjalnych (w tym 2 dla nowo powstałych oraz 2 dla Spółdzielni istniejących), przeprowadził lustrację w Wielobranżowej Spółdzielni Socjalnej w Gorlicach, przeprowadził szkolenie na temat pomocy publicznej, przygotował ekspertyzę na temat uproszczonej rachunkowości w spółdzielniach socjalnych oraz prowadził bieżący instruktaż i doradztwo dla Spółdzielni socjalnych działających na terenie województwa małopolskiego.
GMINA MOGILANY 1. Na terenie Gminy działa modelowe przedsiębiorstwo społeczne jakim jest Spółdzielnia Socjalna Viktoria, która powstała we wrześniu 2007 r. jako efekt realizowanego w Gminie Mogilany projektu Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL na Rzecz Rozwoju Akademia Przedsiębiorczości Rozwój Alternatywnych Form Zatrudnienia. Działalność Spółdzielni opiera się na realizowaniu zadań statutowych m.in. świadczeniu usług opiekuńczych na rzecz mieszkańców Gminy Mogilany. Współpraca ze Spółdzielnią oparta jest na doradztwie prawnym i wsparciu motywacyjnym członków. Ponadto z analizy trudności jakie obserwowane są w działalności Spółdzielni, można formułować wnioski iż obecne ustawodawstwo nie przystaje do realiów i możliwości funkcjonowania przedsiębiorstw społecznych. 2. Centrum Szkoleniowo Doradcze, zajmuje się min. pogłębianiem wiedzy z zakresu ekonomii społecznej oraz promocją i doradztwem w zakresie tworzenia przedsiębiorstw społecznych wśród mieszkańców Gminy Mogilany. Centrum Szkoleniowo Doradcze współpracuje również z Bazą Usług Komunalnych, wspólne działania są w aspekcie zasady funkcjonowania Klubu Integracji Społecznej. 3. Władze samorządowe Gminy Mogilany są szczególnie zaangażowane w prowadzenie działań na rzecz rozwoju i wypracowania podłoża, na którym mogłyby zacząć powstawać i rozwijać się przedsiębiorstwa społeczne. W tym celu oprócz działań już wcześniej wymienionych przyjęto Programu współpracy Gminy Mogilany z organizacjami pozarządowymi, który stanowi element polityki społeczno - finansowej Gminy. Program ten realizowany jest w oparciu o zasady: partnerstwa, jawności, pomocniczości, efektywności, uczciwej konkurencji i suwerenności stron. 4. W ramach współpracy z organizacjami pozarządowymi Gmina poprzez działania Ośrodka Pomocy Społecznej w Mogilanach współpracuje ze Stowarzyszeniem Inicjatyw Lokalnych Arka. W ramach tej współpracy Stowarzyszenie przekazało żywność z Programu PEAD Dostarczanie Żywności dla Najuboższej Ludności Unii Europejskiej tut. Ośrodkowi w ilości 17 250 kg w roku 2009, która wydawana jest najbardziej potrzebującym mieszkańcom Gminy Mogilany GRODZKI URZĄD PRACY W KRAKOWIE Intencją urzędu w roku 2009 były przedsięwzięcia mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia osób bezrobotnych w życiu społeczności lokalnej, pełnienia ról społecznych w miejscu pracy i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy po zakończonym programie. Program Ilość osób zagrożonych wykluczeniem społecznym Prace społecznie 298 112 użyteczne Roboty publiczne, 105 5 prace interwencyjne Szkolenia 1468 138 Ilość niepełnosprawnych osób
Na propozycje zatrudnienia osób znajdujących się w trudnej sytuacji na rynku pracy odpowiedziały m.in. następujące organizacje pozarządowe: Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Nowej-Huty, Chrześcijańskie Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych Ognisko, Stowarzyszenie Kobiet Romskich, Stowarzyszenie Małopolskie Forum Pracy, Stowarzyszenie Dobrej Nadziei, Polski Komitet Pomocy Społecznej -Zarząd, Fundacja Dla Dzieci Głęboko Upośledzonych, Fundacja Na Rzecz Chorych na SM. Grodzki Urząd Pracy zaangażował się w promowanie i propagowanie idei spółdzielczości socjalnej wśród osób bezrobotnych poprzez ulotki informacyjne oraz informator dla Przedsiębiorców UMK. W 2009 r. wsparcie finansowe na rozwój działalności gospodarczej w ramach spółdzielni socjalnej otrzymały osoby bezrobotne będące założycielami Europejskiej Spółdzielni Socjalnej PRODOTIS. WOJEWÓDZKI URZĄD PRACY realizacja projektu ABC GOSPODARKI SPOŁECZNEJ 1. W projekcie ABC Gospodarki Społecznej wykorzystywany jest model trenera zatrudnienia wspieranego, wypracowany przez WUP w Krakowie w ramach PIW EQUAL Akademia Przedsiębiorczości. Rozwój alternatywnych form zatrudnienia. Jest to kompleksowa propozycja nowego w polskich warunkach podejścia do pracy z osobami długotrwale bezrobotnymi, u których bariery psychiczne oraz nieprzystające do współczesnych realiów kwalifikacje powodują brak motywacji do podejmowania działań związanych z poszukiwaniem zatrudnienia. To nowy, nieznany do tej pory w Polsce zawód. Jego innowacyjność i oryginalność polega na zastosowaniu coachingu do aktywizacji zawodowej i społecznej osób długotrwale bezrobotnych. 2. W ramach projektu opracowano także model Inkubatora Ekonomii Społecznej, który ma na celu wsparcie w zakładaniu nowych podmiotów aktywizacji społecznej i zawodowej oraz wzmocnienie współpracy lokalnej. W ramach Inkubatora świadczone jest przez ekspertów bezpłatne doradztwo, przede wszystkim z zakresu prawa, rachunkowości i marketingu. Organizowane są również szkolenia dotyczące zakładania podmiotów ekonomii społecznej. Założono dwa inkubatory w Kluczach oraz w Nowym Sączu. 3. W ubiegłym roku udało się osiągnąć wymierne wyniki. Ogółem w projekcie objęto wsparciem 787 osób, w tym 555 kobiet, z czego zakończyło udział w projekcie 598 osób, w tym 426 kobiet. Większość klientów posiada także orzeczenie o stopniu niepełnosprawności. Trenerzy zatrudnienia wspieranego objęli wsparciem 258 osób, z czego 175 osób zakończyło proces coachingu. Większość z nich podjęła zatrudnienie, w tym subsydiowane. Dwie klientki trenera zatrudnienia wspieranego z Tarnowa założyły własne firmy. Kilkanaście osób uczestniczyło w szkoleniach zawodowych, kilka skorzystało z indywidualnego programu zatrudnienia w Centrum Integracji Społecznej, zaś kilkunastu ukończyło kursy aktywizacji zawodowej. Praca trenerów zatrudnienia wspieranego jest systematycznie monitorowana, uzyskują oni także wsparcie merytoryczne oraz psychiczne podczas cyklicznych spotkań.
4. Upowszechniano wiedzę o projekcie oraz ekonomii społecznej podczas spotkań promocyjno informacyjnych. W ubiegłym roku uczestniczyły w nich 182 osoby. Dzięki spotkaniom utworzyły się grupy inicjatywne zainteresowane utworzeniem spółdzielni socjalnych m.in. w: Łososinie Dolnej, Starym Sączu, Piwnicznej Zdrój, Kluczach i Krakowie. W listopadzie w Kluczach powstała Spółdzielnia Socjalna OPOKA - pierwsza w Polsce spółdzielnia założona przez dwa podmioty prawne Chrześcijańskie Stowarzyszenie Dobroczynne i Stowarzyszenie na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju Społeczno Gospodarczego KLUCZ. 5. Informacje o projekcie są na bieżąco upowszechniane w środkach masowego przekazu oraz na stronach internetowych, m.in. Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie oraz projektu. Ponadto są one bezpośrednio przekazywane przez trenerów zatrudnienia wspieranego instytucjom rynku pracy, z którymi nawiązano współpracę. 6. W czerwcu 2009r. zorganizowano debatę pn. Gospodarka społeczna -szansą na rozwój społeczności lokalnych. Debata odbyła się w Siedzibie Starostwa Powiatowego w Olkuszu. 7. W listopadzie 2009 r. miała miejsce konferencja inaugurująca działalność Spółdzielni Socjalnej Opoka w Kluczach. Patronat medialny nad projektem sprawują Dziennik Polski oraz Tygodnik Nowosądecki Miasto. POLSKI KOMITET POMOCY SPOŁECZNEJ W KRAKOWIE 1. Współpraca z Gminą Kraków w ramach podpisanych umów na świadczenie usług opiekuńczych u osób wymagających opieki w miejscu zamieszkania. Usługi są świadczone na obszarze Dzielnic IV, V, VI, VII - usługami tymi jest objętych ponad 650 osób. Umowa obowiązuje do 31.12.2012 roku. 2. W roku 2009 przeszkolono 15 osób świadczących te usługi, celem podniesienia ich kwalifikacji. Ukończyły one 120 - godzinny kurs organizowany przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie. 3. Przez okres I semestru odbywały się u nas praktyki zawodowe Studentów III roku Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie o specjalizacji Asystent osoby Niepełnosprawnej. Praktyki odbyło 48 studentów. 4. Od lipca 2009 roku prowadzimy Noclegownię i Schronisko dla Bezdomnych Mężczyzn z Gminy Kraków dla 200 osób. Noclegownia prowadzona jest na podstawie Umowy z MOPS a finansowana przez Gminę Kraków. 5. Rozprowadzanie żywności dla najuboższych mieszkańców Województwa Małopolskiego. W roku 2009 rozprowadzono ponad 650 ton tej żywności. Żywność rozprowadzana jest za darmo. W tym zakresie współpraca z Ośrodkami Pomocy Społecznej. 6. Współpraca z Grodzkim Urzędem Pracy w Krakowie w ramach prac społecznie użytecznych oraz robót publicznych. 7. Na terenie Miasta Krakowa prowadzimy sześć Klubów Seniora, gdzie spotykają się osoby starsze i samotne. Łącznie w tych Klubach zrzeszonych jest ponad 500 osób.
STOWARZYSZENIE RODZIN ZDROWIE PSYCHICZNE 1. Realizacja projektu PO KL pt. Szkolenie zawodowe dla osób niepełnosprawnych z chorobą psychiczną. W 8 miesięcznym szkoleniu zawodowym Profesjonalny pracownik hotelu przygotowującym do pracy w zawodach recepcjonista, kelner, pomoc kuchenna, pokojowa uczestniczyło 50 osób niepełnosprawnych po kryzysach psychicznych. 2. Wydanie publikacji promocyjno-dydaktycznej pt. Kompetentny pracownik hotelu. Wybrane stanowiska pracy pierwszy tego typu podręcznik hotelarstwa wydany z myślą o przygotowaniu zawodowym osób chorujących psychicznie. 3. Stowarzyszenie nadal prowadzi zakład aktywności zawodowej U Pana Cogito Pensjonat i Restauracja zatrudniający 21 osób niepełnosprawnych chorujących psychicznie. STOWARZYSZENIE NA RZECZ ROZWOJU PSYCHIATRII I OPIEKI ŚRODOWISKOWEJ 1. Nadal działa Laboratorium Cogito sp. z o.o. założona przez stowarzyszenia, w ramach której prowadzona jest firma Cateringowa, wypożyczalnia rowerów oraz działalność hotelarska. 2. Współpraca z MOPS i GUP, w ramach której kierowane były osoby do prac społecznie użytecznych. W 2009 roku 4 osoby skierowane były do prac społecznie użytecznych w Stowarzyszeniu. 3. Realizacja projektu PFRON Trener Pracy, wprowadzający do pracy na wolnym rynku osoby niepełnosprawne chorujące psychicznie. 4. Realizacja dwóch sympozjów naukowych, dotyczących aktywizacji zawodowej osób chorujących psychicznie.
FUNDACJA BIURO INICJATYW SPOŁECZNYCH - realizacja projektu finansowanego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Aktywni w Ekonomii Społecznej. Cel projektu: Celem ogólnym projektu jest wzmocnienie efektywności działania sektora ekonomii społecznej w województwie małopolskim poprzez zwiększenie wiedzy i umiejętności 116 osób reprezentujących podmioty ekonomii społecznej lub zainteresowanych prowadzeniem działalności w sektorze ekonomii społecznej z terenu województwa w zakresie zakładania, prowadzenia i zarządzania tymi instytucjami, w ciągu 7 miesięcy. Działania: - Projekt zakładał kompleksowe wsparcie dla osób reprezentujących podmioty ES lub zainteresowanych prowadzeniem działalności w sektorze ES składające się z informacji, doradztwa oraz szkoleń. - W ramach projektu została założona podstrona projektu na stronie www.biskrakow.pl, - Wydrukowano 100 sztuk plakatów, a wszelkie materiały inf., promocyjne oraz dokumentacja projektu zostały oznakowane wymaganymi logotypami, zg. Z Planem Komunikacji PO KL. - Uruchomiono Punkt informacyjno - doradczy. Informacje były udzielane osobiście, pocztą elektroniczna i tradycyjną lub telefonicznie, w zależności od potrzeb klientów - Wyposażono Punkt inf.-dor. w literaturę. W punkcie udzielane informacje na temat zakładania organizacji pozarządowych i spółdzielni, informacje na temat procedur KRS, pomoc przy konstruowaniu statutu, podstawowe informacje na temat prowadzenia działalności gospodarczej, informacje o możliwości finansowania działalności III sektora. - Było również prowadzone doradztwo specjalistyczne: dot. tworzenia biznesplanu, księgowości, prawnych i okołoprawnych, zarządzania i planowania, zarządzania projektami - Łącznie przeprowadziliśmy 137 godz. doradztwa w projekcie. W ramach projektu zrealizowana została Szkoła ekonomii społecznej - cykl zajęć dla osób reprezentujących młode podmioty ekonomii społecznej z zakresu: wstęp do ES, planowanie strategiczne, Public Relations dla podmiotów ES, prowadzenie księgowości, tworzenie biznes planu, metodologia przygotowania projektu i budżetowanie, zarządzanie zasobami ludzkimi, wolontariat w podmiotach ES. Grupa liczyła 15 osób - łącznie 7 modułów (14 dni po 8 godzin lekcyjnych). SZKOLENIA OTWARTE Dodatkowo przeprowadzono 8 dni szkoleń dla osób zainteresowanych rozpoczęciem działalności w sektorze es. Szkolenia dotyczyły założenia podmiotu ES, planowania strategicznego dla podmiotów ES, PR, pozyskiwania środków finansowych na prowadzenie działalności. Szkolenia były prowadzone w modułach dwudniowych, po 8
godz. lekcyjnych każde. Szkolenia prowadzone były poza Krakowem, aby ułatwić udział potencjalnym BO. (Oświęcim, Zabierzów, Nowy Sącz, Liszki) FUNDACJA ROZOWJU DEMOKRACJI LOKANEJ MAŁOPOLSKIEGO INSTYTUTU SAMORZADU TERYTORIALNEGO I ADMINISTRACJI 1. Przygotowanie artykułu nt. źródeł finansowania projektów w zakresie ekonomii społecznej do periodyku Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego Innowacyjny start. 2. Udział FRDL MISTiA w Majówce z pasją w Ogrodzie doświadczeń dn. 23.05.09. oraz prowadzenie doradztwa z tematyki "Źródła finansowania podmiotów ekonomii społecznej". 3. Prowadzenie w Regionalnym Ośrodku EFS w Krakowie doradztwa oraz szkoleń dotyczących przygotowania i realizowania projektów w ramach POKL Poddziałanie 7.2.1 i 7.2.2. 4. Przeprowadzenie badań społecznych diagnozujących kompleksowo kondycję działających w Polsce spółdzielni socjalnych. Badanie miało charakter ogólnopolski, a jego celem była ocena wpływu systemu instytucjonalnego wsparcia spółdzielczości socjalnej na funkcjonowanie tych podmiotów na rynku. 5. Udział Pana Jacka Kwiatkowskiego jako eksperta z obszaru tematycznego Przedsiębiorczość społeczna w ramach Programu PEOPLE. Innowacje dla zmian społecznych" realizowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (Program INTERREG IVC) przez Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego. Przygotowanie analizy SWOT ekonomii społecznej w Polsce prezentowanej na posiedzeniu Komitetu Sterującego Program PEOPLE w lutym 2009 w Sewilli / Hiszpania. 6. Przygotowanie i złożenie wniosków o dofinansowanie projektów w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Poddziałanie 7.2.2 Wsparcie ekonomii społecznej. 7. Przygotowanie i złożenie wspólnego projektu z Małopolskimi Ośrodkami Wsparcia Organizacji Pozarządowych do Wojewódzkiego Urzędu Pracy w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Poddziałanie 7.2.2 Wsparcie ekonomii społecznej. 8. Przygotowanie i złożenie wspólnego projektu z Partnerem Włoskim w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w Rumunii dotyczącego sektora ekonomii społecznej. 9. Realizacja projektu mającego na celu wsparcie rozwoju przedsiębiorczości i samozatrudnienia w województwie małopolskim w ramach Poddziałania 6.2 pn.: Zostań małopolskim przedsiębiorcą I. OŚRODEK KULTURY IM. C. K. NORWIDA W KRAKOWIE 1. Ośrodek Kultury im. C. K. Norwida (OKN) jest autorem i realizatorem inicjatyw przyczyniających się do oddolnego procesu rewitalizacji społecznej i gospodarczej obszaru, na którym znajduje się jego siedziba. Przy wsparciu Wydziału Strategii i Rozwoju Miasta UMK przez cały 2009 r. prowadził program pn. "ZROZUMIEĆ MIASTO". W jego ramach prowadzone są konsultacje z liderami środowiska lokalnego Nowej Huty oraz mieszkańcami dzielnicy dotyczące wdrażania Lokalnego Programu Rewitalizacji dla obszaru "starej" Nowej Huty. Spotkania poruszają tematy
związane z rewitalizacją w obszarze architektury, gospodarki, zagospodarowania przestrzennego, projektowania zieleni, kultury, bezpieczeństwa, funkcji społecznych, działalności instytucji, strefy mieszkaniowej, turystyki i zagospodarowania wolnego czasu. 2. Od początku 2009 r. OKN prowadzi również intensywne rozmowy z przedstawicielami Wydziału Strategii i Rozwoju Miasta UMK nt. możliwości zorganizowania na terenie instytucji profesjonalnego biura konsultacyjnego, którego działalność usprawni współpracę pomiędzy Urzędem Miasta Krakowa, lokalnymi działaczami oraz mieszkańcami w procesie rewitalizacji Nowej Huty. 3. W czerwcu 2009 r. przez Ośrodek Kultury im. C. K. Norwida w partnerstwie z Fundacją Teatru Ludowego została zorganizowana akcja happeningowa pn. EKOSFERA. Projekt dot. rewitalizacji zielonego skweru w przestrzeni Nowej Huty przez młodzież skupioną wokół Fundacji i realizowanego przez nią projektu społeczno artystycznego UKRYTE SKRZYDŁA. Młodzież podczas sadzenia roślin miała możliwość poznać sztukę graffiti, zobaczyć jak funkcjonuje Mobilna Szkoła oraz uczestniczyć w projekcji filmu Jak w niebie w reż. K. Polaka w Kinie Studyjnym SFINKS. Akcja, w której uczestniczyło ok. 50 osób skierowana była do młodzieży z nowohuckich szkół podstawowych oraz gimnazjów i miała na celu zaangażowanie jej w działania na rzecz rewitalizacji oraz poprawy wizerunku własnego środowiska. Projekt był współfinansowany z Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska. W rezultacie projektu zostały zagospodarowane 2 skwery zielone sąsiadujące z Ośrodkiem Kultury im. C. K. Norwida. 4. OKN wspólnie z zagranicznymi partnerami opracował projekt pn. CONCREATE SPACE FOR CULTURAL DIALOGUE. Zostanie on złożony do programu Kultura 2007-2013 w 2010 r. Realizowany będzie przez partnerów z Serbii, Polski, Słowenii, Włoch, Niemiec i Armenii. Projekt zakłada rewitalizację obiektów poprzemysłowych na cele kulturalne a poprzez te działania zachowanie współczesnego, postindustrialnego dziedzictwa kulturowego. 5. Opracowano koncepcję projektu pn. Nowohucka Sztafeta, który będzie realizowany w 2010 r. Założeniem projektu jest popularyzacja partnerskiej metody współpracy wśród instytucji, organizacji oraz podmiotów prywatnych działających na terenie Nowej Huty. 6. Ośrodek Kultury im. C. K. Norwida brał udział w charakterze partnera w międzynarodowym projekcie pn. Active ICT skierowanym do seniorów. Dotyczy on wykorzystywania nowych technologii w życiu codziennym. Projekt realizowany jest w ramach programu GRUNDVIG. 7. Ośrodek Kultury im. C. K. Norwida wspólnie z Polską Agencją Rozwoju Turystyki S.A. w Warszawie opracował projekt pn. ReNewTown dot. rewitalizacji obszarów postsocjalistycznych.
Podsumowanie (wnioski): 1. Przedstawione przez Sygnatariuszy MPRES sprawozdania z realizacji działań za 2009 rok świadczą o dużej aktywności poszczególnych instytucji w zakresie rozwijania ekonomii społecznej. Jednocześnie zwraca uwagę fakt, iż wiele z podjętych działań, realizowanych jest samodzielnie przez te instytucje a więc w sposób nie angażujący MPRES. 2. Dla wzmocnienia roli MPRES koniecznym jest kontynuowanie tych inicjatyw, które zostały zapoczątkowane w roku 2009, zostały z sukcesem zrealizowane i stwarzają jednocześnie możliwość ich dalszej realizacji w sposób angażujących poszczególne instytucje sygnujące MPRES. Taką działalnością jest m.in. budowa systemu monitorowania podmiotów ekonomii społecznej, którego opracowanie i wdrożenie stanowić będzie przykład realizacji celów MPRES, co dokonać się może dzięki ścisłej współpracy poszczególnych instytucji zaangażowanych w prace grupy roboczej. 3. Formuła grup roboczych funkcjonujących w ramach MPRES stwarza duże możliwości dla zapewnienia efektu synergii wobec działań podejmowanych przez poszczególnych Sygnatariuszy. Jednocześnie rok 2010 przyniesie nowe, istotne zadania (np. konsultacje projektu ustawy o przedsiębiorstwie społecznym, konsultacja założeń nowelizacji ustawy o zatrudnieniu socjalnym), których efektywna realizacja będzie mogła zostać zapewniona poprzez współpracę sygnatariuszy na forum grup roboczych. 4. Kontynuacji wymaga rozpoczęta w ramach MPRES dyskusja na temat struktury organizacyjnej paktu. Pomimo zgody Sygnatariuszy co do konieczności powołania Rady Paktu (decyzja z dnia 4 listopada 2009), niepowodzeniem zakończył się proces tworzenia Rady, określania jej składu osobowego i szczegółowych kompetencji. Niepowodzenie tego procesu może być wynikiem braku jednolitego rozumienia celów i roli MPRES przez wszystkich Sygnatariuszy.