135 RYSZARD LIPCZUK Internacjonalizmy a fałszywi przyjaciele tłumacza 1. Co to są internacjonalizmy? Przedstawię najpierw niektóre koncepcje internacjonalizmów, głównie w oparciu o literaturę niemieckojęzyczną. Oto co mówi się o internacjonalizmach w słownikach językoznawczych lub językowych. Słownik wydany przez językoznawców lipskich Lexikon sprachwissenchaftlicher Termini 1 definiuje internacjonalizm jako mający to samo pochodzenie wyraz używany w wielu (zwykle genetycznie pokrewnych) językach w tym samym znaczeniu, np. niem. Kultur, ang. culture, ros. kultura pochodzące od łac. cultura. Inny słownik wydany w Lipsku 2 stwierdza, że internacjonalizm to wyraz o identycznej lub podobnej formie, używany w różnych językach dla nazwania tego samego zjawiska rzeczywistości pozajęzykowej (np. niem. Theater, ang. theatre, ros. teatr). Autorzy przyznają jednak, że w poszczególnych językach mogą wystąpić pewne różnice znaczeniowe (np. niem. Produktion wykazuje sememy rezultat wytwarzania i proces wytwarzania, ros. produkcja ma natomiast tylko znaczenie pierwsze. R. Bräuer i G. Barthels 3 definiują internacjonalizmy jako wyrazy o identycznej lub podobnej formie używane w różnych językach w tym samym znaczeniu. W. Ulrich 4 mówi o wyrazie używanym w wielu językach i zrozumiałym bez tłumaczenia. Zarówno słownik Wahriga 5 jak i Universalwörterbuch 6, a również słownik wyrazów obcych Dudena (Duden-Fremdwörterbuch) 7 określają internacjonalizmy jako wyrazy o tym samym znaczeniu. Wydaje się, że w definicjach tego typu mamy do czynienia z pewnymi nieporozumieniami. Trudno zgodzić się z tym, że np. niem. Kultur, ang. culture i ros. kultura tworzą internacjonalizm jako jeden wyraz. Są to przecież różne wyrazy należące do różnych języków wykazujące daleko posuniętą zbieżność formy i treści. Nieporozumieniem jest też utrzymywanie, że w przypadku wyrazów międzynarodowych chodzi o identyczne znaczenia. Jedynie w znacznej części terminologii specjalistycznej można mówić o identycznych znaczeniach (np. niem. Aquarell, ang. aquarelle, fr. aquarelle). Przy wyrazach bardziej ogólnych często mamy do czynienia z mniej lub bardziej wyraźnymi różnicami semantycznymi, por. niem. diskriminieren m.in. zniesławiać, dyskredytować, ang. disc-
136 riminate głównie odróżniać coś od czegoś, pol. dyskryminować (tylko znacz. traktować kogoś gorzej niż innych, prześladować). Trzeba zaznaczyć, że w wielu leksykonach terminów językoznawczych hasła internacjonalizm w ogóle brak, co również świadczy o tym, jak mało uwagi poświęca się temu zagadnieniu w badaniach lingwistycznych. A oto niektóre uwagi na temat internacjonalizmów występujące w pracach językoznawczych niesłownikowych (monografie, artykuły itp.). Wilhelm Schmidt 8 określa internacjonalizmy jako występujące w wielu językach wyrazy pochodzenia obcego mające międzynarodowe użycie. W większości pochodzą z łaciny i greki (np. niem. Aristokratie, Doktor, Examen itd.) i używane są najczęściej w dziedzinie nauki, techniki, kultury itp. Dowodzą one wspólnego dziedzictwa kulturowego pewnych języków i roli, jaką szczególnie łacina odgrywała w średniowieczu. Schmidt wspomina też o wyrazach utworzonych w czasach nowszych w oparciu o słownictwo łacińskie czy greckie (np. Grammophon, Telegraph, Automatik). Również terminy utworzone od nazwisk wybitnych uczonych należą do tej grupy (np. Ampere, Ohm, Volt). A. Iskos i A. Lenkowa 9 twierdzą, że internacjonalizmy to wyrazy zapożyczone z innych języków, zrozumiałe i często używane w różnych językach, wykazujące jedynie niewielkie fonetyczne, ortograficzne i morfologiczne odrębności. Zwykle, chociaż nie zawsze, mają to samo znaczenie. Ł. P. Zinder i T. W. Strojewa 10 wyróżniają w ramach słownictwa niemieckiego: wyrazy niemieckie (leksemy pochodzenia rodzimego lub całkowicie zasymilowane wyrazy pochodzenia obcego, jak Mauer, Fenster, Straße); internacjonalizmy (najczęściej terminy poszczególnych nauk np. Atom, Demokratie); wyrazy obce (Fremdwörter), które zachowały obcą formę, nie są produktywne słowotwórczo, a czasami wykazują też specyficzne znaczenia (np. Gentleman, Spleen, Snob). Obecność w danym języku wyrazów pochodzących z innych języków, internacjonalizację słownictwa Peter Braun 11 uważa za zjawisko zupełnie naturalne. Niektóre języki, jak angielski czy francuski nazywane są z tego względu językami mieszanymi (Mischsprachen). Język niemiecki zawiera według autora stosunkowo mało wyrazów międzynarodowych, a Niemcy to kraj słowników wyrazów obcych. Analiza jednotomowych słowników języka niemieckiego, angielskiego i francuskiego wykazała obecność ok. 3500 wspólnych wyrazów w tych językach. Są to wyrazy o dużej zbieżności w pisowni i znaczeniu. Można wyróżnić trzy grupy takich wyrażeń: 1) wyrazy używane w życiu codziennym (np. Telefon/telephone/telephone); 2) tzw. utility words, mots disponibles, Verfügungswortschätze jako centralne słownictwo ważnych dziedzin (np. Orient /orient /orient, Service/service/service w tenisie); 3) słownictwo specjalistyczne (np. vector/vector/vecteur). Natomiast wyrazy, których forma jest specyficzna dla danego języka, P. Braun nazywa nacjonalizmami (Nationalismen), np. niem. Frühstük, ang. breakfast, franc. (petit) déjeuner, wł. colazione, hiszp. desayuno, ros. zawtrak 12. E. Kretschmer 13 uważa internacjonalizmy za ważną grupę słownictwa fachowego, szczególnie w naukach przyrodniczych i w technice. Są to najczęściej wyrazy wykazujące semantyczną ekwiwalentność, ale autor wskazuje też na semantyczne relacje inkluzji czy krzyżowania się znaczeń. Günter Frohne 14 stwierdzając, że istnieje tak wiele różnych języków i rodzajów pisma, dochodzi do wniosku, że wyrazy międzynarodowe należy rozpatrywać w obrębie jednej rodziny językowej. Nie zawsze znaczenia internacjonalizmów są identyczne, ale znaczenie podstawowe (Grundbedeutungen) powinny się pokrywać, np. podstawowe znaczenie niemieckiego kultivieren (uprawiać ziemię) odpowiada znaczeniom w języku angielskim (cultivate) i francuskim (cultiver), chociaż inne znaczenia się nie pokrywają. Od inter-
137 nacjonalizmów odróżnia Frohne fałszywych przyjaciół tłumacza jako wyrazy, których znaczenia różnią się od siebie w sposób zasadniczy (tzw. pseudointernacjonalizm). Wydaje mi się, że takie rozróżnienie jest trudne do utrzymania. Trudno określić granicę pomiędzy niewielkimi różnicami semantycznymi (miałoby się to odnosić do internacjonalizmów) a dużymi różnicami w treści ( fałszywi przyjaciele ). Różnice są różnicami i wyrazy dwóch języków wykazujące jakieś różnice znaczeniowe należałoby uznać za fałszywych przyjaciół, co nie wyklucza zresztą ich przynależności do internacjonalizmów. Burkhard Schaeder 15 i Johannes Volmert 16 proponują przyjęcie płaszczyzny o drugim stopniu abstrakcji, płaszczyzny interlangue i interleksemów. Wyrazy Zivilisation (niem.), civilisation (ang), civilisation (franc.) to różne leksemy, ale na płaszczyźnie interlangue tworzą one jeden internacjonalizm. J. Volmert wymienia 10 następujących tez dotyczących internacjonalizmów: 1) Internacjonalizmy są abstrakcjami identycznych lub podobnych form (na płaszczyźnie systemów językowych) mających identyczne lub podobne znaczenia. Chodzi więc o znaki systemu interlingwalnego, które przez wykształconych użytkowników języka (niekoniecznie językoznawców) traktowane są jako ekwiwalentne znaki językowe i mogą być odpowiednio używane w komunikacji interlingwalnej, 2) Internacjonalizm jest hiperonimem dla intermorfemów, interleksemów, intersyntagm, interfrazeologizmów, ewentualnie intertekstów, 3) Badanie internacjonalizmów ma charakter synchroniczny, chociaż ekwiwalencja badanych znaków ma swoje źródła w procesach historycznych (zapożyczenia jako rezultat kontaktów między językami), 4) Za internacjonalizmy uznaje się odpowiednie leksemy występujące w co najmniej trzech językach, z których przynajmniej jeden należy do innej grupy/rodziny językowej (np. dwa języki germańskie i jeden romański), 5) Identyczne lub podobne formy o podobnej treści tylko wtedy są reprezentantami interleksemów, jeśli wykazują podobny status również pod względem gramatycznym (np. przynależność do części mowy), 6) Ponieważ odpowiadające sobie morfemy słowotwórcze w poszczególnych językach mogą się od siebie pod względem formalnym zasadniczo różnić, postuluje się przyjęcie zasady, że przynajmniej morfemy podstawowe muszą wykazywać podobieństwo formalne, 7) Nie pokrewieństwo genetyczne, ale funkcja leksemów a aspekcie synchronicznym jest kryterium decydującym o przynależności do interleksemów, 8) Głównie ze względów metodologicznych autor przyjmuje formę graficzną (a nie fonetyczno-fonologiczną) za kryterium podobieństwa formalnego. Szczególnie w zakresie słownictwa specjalistycznego komunikacja interlingwalna odbywa się za pomocą kodu graficznego 17, 9) Interleksykologia nie może zastępować leksykografii słownictwa specjalistycznego, a jej głównym obiektem badań powinno być słownictwo ogólne lub ta część słownictwa fachowego, które bezpośrednio wiąże się z leksyką ogólną, 10) Minimalnym warunkiem uznania danego wyrażenia za przedstawiciela internacjonalizmu jest występowanie przynajmniej jednego wspólnego sememu w danych językach. B. Schaeder zaznacza, że nie są internacjonalizmami podobne wyrazy występujące w kilku językach tej samej grupy językowej, por. ros. ruka, czes. ruka, buł. ruka, itd. Schaeder nazywa je slawizmami (Slawismen), germanizmami (Germanismen), romanizmami (Romanismen) itd. Propozycje Schaedera i Volmerta stanowią istotny wkład do teoretycznego określenia internacjonalizmów. Mam jednak wątpliwości, czy potrzebne jest przyjmowanie tak abstrakcyjnych i sztucznych pojęć, jak interlangue czy interleksem. Internacjonalizm jako abstrakcja drugiego stopnia, jako hipotetyczne pojęcie obejmujące odpowiednie leksemy
138 (lub inne jednostki) w poszczególnych językach? Czy nie prościej byloby przyjąć, że internacjonalizm to wyraz danego języka zbieżny formalnie i treściowo z kilkoma innymi wyrazami innych języków? Niektórzy badacze (K. Gottlieb, V. V. Keltujala, T. Emericzy 18 ) za internacjonalizmy chcą uważać jedynie wspólne dla kilku języków znaczenia danej formy polisemicznej czy homonimicznej. Dany formatyw wykazuje więc znaczenie (sememy) międzynarodowe i specyficzne. Sądzę, że i takie rozwiązania należy potraktować poważnie, chociaż słuszniejsze wydaje się uwzględnienie całej zawartości semantycznej danych form. Dosyć kłopotliwe wydaje się ze względów metodologicznych rozróżnienie i określenie poszczególnych znaczeń z punktu widzenia relacji między wieloma językami. Jednak przynajmniej przy homonimii znaczenia przysługujące danej formie należałoby rozpatrywać oddzielnie, por. niem. Zitieren (1. przytaczać dosłownie czyjeś wypowiedzenie, 2. wzywać kogoś do siebie ) i formalne odpowiedniki w języku polskim, francuskim itp. Z prac polskich językoznawców na uwagę zasługują prace Jolanty Maćkiewicz 19. Pojęcia internacjonalny czy międzynarodowy uważa ona za względne, gdyż można mówić o różnym stopniu ekwiwalentności semantycznej i formalnej kilku języków. Internacjonalizmy w znaczeniu wąskim to międzynarodowe wyrazy, a internacjonalizmy w znaczeniu szerszym to również inne elementy językowe o międzynarodowym zasięgu, np. morfem słowotwórczy anty-, kalki tłumaczeniowe czy wspólne sememy różnych form (np. niem. Geist franc. esprit). Biorąc za przedmiot swoich rozważań przede wszystkim wyrazy, Maćkiewicz wymienia następujące kryteria wyróżniania internacjonalizmów: wspólny etymon, podobieństwo formy, podobieństwo treści, podobieństwo funkcji komunikatywnej, stopień rozpowszechnienia 20. Jej definicja robocza brzmi następująco: Internacjonalizmy to takie występujące w różnych językach wyrazy, których forma zewnętrzna (pisana lub/i mówiona) pozwala na ich utożsamienie nawet osobie nie znającej danego języka i które są swoimi systemowymi ekwiwalentami przekładowymi. Powinny się one powtarzać przynajmniej w trzech językach należących do różnych rodzin językowych 21. Przyjęcie wzajemnej przekładalności jako głównego kryterium prowadzi Maćkiewicz do rozróżnienia pełnych i częściowych (przy wyrazach wieloznacznych) internacjonalizmów. Natomiast wyrazy, których znaczenia różnią się od siebie tak bardzo, że niemożliwe jest ich użycie jako ekwiwalentów przekładowych, nazywa Maćkiewicz pseudointernacjonalizmami, np. pol kaucja, i ang. caution (1. ostrożność, 2. przestroga ) 22. Reasumując: za internacjonalizmy możemy uznać elementy językowe (wyrazy, ale również np. morfemy) występujące w co najmniej kilku językach (można przyjąć za minimum trzy języki należące do co najmniej dwóch grup/rodzin językowych). Wykazują one podobne (rzadziej identyczne) formy i znaczenia ułatwiając komunikację między ludźmi posługującymi się różnymi językami. Są to najczęściej leksemy pochodzące z łaciny lub greki (np. pol. matematyka, niem. Mathematik, ang. mathematics, franc. mathematique, wł. matematica, hiszp. matematicas; pol. socjalny, niem. sozial, ang. social, franc. social, wł. sociale, hiszp. social), ale też z innych języków. Na przykład: z angielskiego: pol. film, niem. Film, ang. film, franc. film, wł. film, hiszp. film, z niemieckiego: pol. pucz, ang. putsch, franc. putsch, z francuskiego: pol. elegancki, niem. elegant, ang. elegant, z języków słowiańskich: pol. wampir, niem. Vampir, ang. vampire, franc. vampire, z języka perskiego: pol. bazar, niem. Basar, ang. baazar, fran. bazar, z języków afrykańskich: pol. goryl, niem. Gorilla, ang. gorilla, franc. gorille, z języków indyjskich: pol. dżungla, niem. Dschungel, ang. jungle, franc. jungle, z japońskiego: pol. kimono, niem.
139 Kimono, ang. kimono, franc. kimono, z języków polinezyjskich: pol. tabu, niem. tabu, ang. taboo, franc. tabou. Nieraz są to wyrazy utworzone w nowszych czasach z elementami dwóch języków, np. greckiego i łacińskiego, por. pol. telewizja, ang. television, franc. télévision, hol. televisie, szw. television, wł. televisione, hiszp. televisión, port. televisâo, fiń. televisio, węg. televizió, tur. televizyon, arab. televizjon, jap. terebijon. 2. Co to są fałszywi przyjaciele tłumacza? Polski termin fałszywi przyjaciele tłumacza (i odpowiednio nazwy w innych językach: niem. falsche freunde des Übersetzers, ang. false friends of a translator, ros. łožnyje druzja perewodčika, czes. falešní přátelé překladatele, bułg. lzlivi prijateli na prevodača ) jest kalką językową terminu francuskiego faux amis du traducteur wprowadzonego do literatury językoznawczej w roku 1928 przez Koesslera 23 i Deroquiny 23. I chociaż krytykuje się metaforyczność, nieprecyzyjność tej nazwy, to jest ona używana dość powszechnie mimo różnych prób zastąpienia jej innymi wyrażeniami. Termin ten można rozumieć wąsko: odnosi się on wówczas do wyrazów dwóch języków o identycznej lub podobnej formie (graficznej i/lub fonetycznej), lecz różnych znaczeniach, np. pol. komunikacja (1. przewożenie ludzi i towarów na określonej trasie, 2. porozumiewanie się, przekazywanie myśli, informacji ) i niem. Komunikation (tylko znaczenie 2 wyrazu polskiego). Częściej jednak fałszywych przyjaciół rozumie się szerzej i zalicza się do nich również następujące wyrażenia: 1) wyrazy o tym samym znaczeniu, ale różnej pisowni, np. franc. agression niem. Aggression (podwójne g) 24 ; 2) wyrazy o różnych cechach gramatycznych, np. rzeczowniki o różnym rodzaju gramatycznym (por. niem. die Gruppe franc. le groupe, niem. das Referat pol. (ten) referat); 3) wyrazy różniące się pod względem struktury słowotwórczej, np. niem. Zitat franc. citation, niem. absurd pol. absurdalny, niem. illoyal franc. deloyal 25 ; 4) wyrazy o różnej formie niesłusznie uchodzące za swoje semantyczne odpowiedniki, np. niem. fehlen franc. manquer 26, niem. groß pol. duży; 5) wyrazy o tej samej strukturze słowotwórczej, ale innej postaci graficzno-fonetycznej i różnych znaczeniach, np. niem. überhören ( coś słyszeć, ale nie reagować na to ) ang. to overhear ( usłyszeć coś przypadkowo ) 27 ; 6) frazeologizmy o podobnej strukturze formalnej, różniące się znaczeniami, np. pol tracić głowę; 1. tracić orientację w czymś; nie wiedzieć, jak postępować, 2. ulec czyjemuś urokowi, niem. den Kopf verlieren (por. znaczenie 1 polskiego wyrazu 28 ); 7) wyrazy tego samego języka, które w różnych okresach historycznych wykazują odmienne znaczenia, por. pol. gładki (dawniej ładny ), niem. Weib (dawniej znaczenie neutralne, obecnie pejoratywne). W. Koller mówi o intralingwalnych diachronicznych faux amis 29. Tak szerokie ujęcie fałszywych przyjaciół ma swoje uzasadnienie. Wszystkie wymienione powyżej typy wyrażeń (poza wyrażeniami z pkt.7) kryją w sobie niebezpieczeństwo interferencji międzyjęzykowej. Także różnice formalne (np. różnice ortograficzne) mogą prowadzić do błędnego użycia leksemów. Z drugiej jednak strony nie ulega wątpliwości, że błędy wynikające z interlingwalnych różnic semantycznych są znacznie bardziej niebezpieczne dla komunikacji językowej niż błędy typu ortograficznego. Najwięcej uwagi należałoby więc poświęcić wyrażeniom dwóch języków różniącym się znaczenio-
140 wo, a wśród nich wyrazom wykazującym identyczną lub podobną formę, gdyż właśnie one kryją w sobie duże niebezpieczeństwo interferencji. Wyrazy takie można nazwać tautonimami (gr. ta uta to samo onyma nazwa) 30. Pozostając więc przy kontrowersyjnej, ale popularnej nazwie fałszywi przyjaciele tłumacza ( faux amis ) dla określenia różnych typów wyrażeń (por. pkt. 1 8), wyróżniam tautonimy jako podklasę fałszywych przyjaciół. Parę słów na temat pochodzenia tautonimów na przykładzie języków niemieckiego i polskiego. Najwięcej wyrazów pochodzi z łaciny, np. kollidieren 1. zderzać się z czymś/kimś, 2. być w sprzeczności z czymś kolidować być w sprzeczności z czymś, kulturell 1. odnoszący się do kultury kulturalny 1. odnoszący się do kultury, 2. dobrze wychowany, taktowny. A oto niektóre przykłady na zapożyczenia z innych języków (według częstotliwości występowania). Z francuskiego: passagier osoba podróżująca statkiem lub samolotem pasażer osoba podróżująca, korzystająca z jakiegoś środka komunikacji ; z greckiego: Dramaturg pracownik teatru, radia, telewizji zajmujący się doborem i opracowaniem tekstów przeznaczonych do wystawiania; kierownik literacki - dramaturg autor utworów scenicznych, dramatów ; z angielskiego: Doping niedozwolone używanie przez sportowca środków farmakologicznych zwiększających chwilowo sprawność organizmu doping 1. por. niem. Doping, 2. pobudzanie, zachęcanie zawodników do walki sportowej ; z włoskiego: Salat 1. zimna potrawa przyrządzona z jarzyn, owoców, mięsa itp.; sałatka, 2. zielona roślina o jadalnych liściach; sałata, 3. rozgardiasz, zamieszanie, kłopot (pot.) sałata (por. znacz. 2). Dla wyróżnienia tautonimów za decydujące uważam kryterium potencjalnej interferencji, a nie wspólne pochodzenie 31. I tak niemiecki wyraz Kraxe plecak ze stelażem i polski kraksa mimo różnego pochodzenia mogłyby zostać uznane za tautonimy, gdyż nie można wykluczyć ich błędnego użycia pod wpływem drugiego języka. A oto inny przykład na rozbieżności etymologiczne: niem. Golf: 1. gra sportowa (pochodzenie angielskie), 2. zatoka (z włoskiego) pol. golf: 1. gra sportowa 2. sweter (z francuskiego). Nie wykluczone, że za tautonimy należałoby też uznać pol. jama dół, wgłębienie i japońskie yama, góra, wzniesienie wykazujące przypadkową zbieżność formy i pewne podobieństwo treści. 3. Internacjonalizmy a fałszywi przyjaciele tłumacza Zarówno internacjonalizmy jak i faux amis można rozumieć wąsko lub szeroko. W wąskim ujęciu będą to wyrazy o podobnej formie i treści (w wypadku internacjonalizmów) oraz wyrazy o podobnej formie, lecz różnych znaczeniach (tzw. tautonimy jako podklasa fałszywych przyjaciół ). W szerokim ujęciu internacjonalizmy obejmują np. morfemy słowotwórcze czy frazeologizmy (por. pol. rzucić na coś okiem niem. ein Auge auf etwas werfen ang. to cast an eye on something franc. jetter un regard sur gch), a do fałszywych przyjaciół zalicza się m.in. wyrazy o różnej pisowni, różnej budowie słowotwórczej albo frazeologizmy o różnych znaczeniach.
141 Wydaje się, że te same elementy językowe mogą być uznane raz za internacjonalizmy, innym razem za fałszywych przyjaciół tłumacza zależnie od zastosowanego kryterium. Np. niem. illoyal, franc. deloyal, pol. nielojalny można określić jako internacjonalizmy (podobna, choć nie identyczna forma, podobne znaczenie), ale są one również (np. wyraz niemiecki i francuski) fałszywymi przyjaciółmi ze względu na różne prefiksy. Bardziej przejrzyste są relacje między internacjonalizmami a tautonimami. W obydwu wypadkach chodzi o wyrazy o identycznej lub podobnej formie, z tym że internacjonalizmy mogą mieć identyczne znaczenia, natomiast faux amis muszą wykazywać jakieś różnice semantyczne. Ale i wyrazy międzynarodowe wykazują w wielu wypadkach różnice znaczeniowe. Mogą to być np.: różnice w ilości sememów (por. niem. kollidieren i ang. collide mają po dwa znaczenia, pol. kolidować 1 znaczenie) w ważności poszczególnych znaczeń (por. ang. ordinary, niem. ordinär, znaczenie główne zwyczajny, pospolity, pol. ordynarny znaczenie główne niedelikatny, grubiański ) lub też pewne różnice w obrębie odpowiadających sobie sememów, zwłaszcza przy przyjęciu szerokiej koncepcji znaczenia leksykalnego, gdzie użycie stylistyczne (np. wyrażenie potoczne), chronologiczne (np. wyraz wychodzący z użycia) czy częstotliwość użycia zalicza się do znaczenia. Tak więc duża część internacjonalizmów jest fałszywymi przyjaciółmi tłumacza, szczególnie w zakresie leksyki ogólnej 32. Ale również część słownictwa fachowego wykazuje pewne różnice semantyczne (np. w terminologii językoznawczej niem. Prädikat pol. predykat, niem. Attribut pol. atrybut; jedna z różnic polega na tym, że wymienione terminy polskie używane są rzadziej niż ich niemieckie odpowiedniki). Zależnie od tego, o które języki chodzi internacjonalizmy tworzą wśród fałszywych przyjaciół mniejszą lub większą grupę. Liczniej występują w tych językach, w których odpowiadające sobie wyrazy pochodzą np. z łaciny. Z taką sytuacją mamy do czynienia w relacji języków niemieckiego i polskiego (por. Aktion akcja, referieren referować), mniej licznie występują np. w relacji polsko-czeskiej, gdzie wiele faux amis ma wspólne pochodzenie słowiańskie, por. podobać się podobat se być podobnym do kogoś, dziwak - divák widz. Inną różnicą pomiędzy internacjonalizmami a fałszywymi przyjaciółmi tłumacza jest to, że pierwsze pojęcie odnosi się do co najmniej trzech języków, podczas gdy relacja fałszywego przyjaciela występuje głównie w zakresie dwóch języków. Dana forma wyrazowa może wprowadzić w błąd użytkownika innego języka, w którym ta sama lub podobna forma istnieje, ale ma inne znaczenie. I tak forma artysta może być źródłem błędu przy tłumaczeniu jej na język niemiecki, gdyż jej formalny odpowiednik niemiecki Artist ma znaczenie węższe niż w języku polskim artysta cyrkowy lub kabaretowy. Podobnie wyraz kollidieren może być fałszywym przyjacielem dla niemieckiego native speakera, który polskiej formie kolidować może mylnie przypisać znaczenie zderzyć się z kimś/czymś. Możliwa jest sytuacja, że w danym tekście określony leksem (jako forma wyrazowa z jednym znaczeniem) jest prawdziwym przyjacielem tłumacza, gdyż ułatwia zrozumienie czy przetłumaczenie tekstu (np. Geld auf der Bank deponieren zdeponować pieniądze w banku), a inne znaczenie tej samej formy jest fałszywym przyjacielem (por. den Schlüssel auf der Fensterbank deponieren - położyć klucz na parapecie). Tak więc zjawisko fałszywych przyjaciół występuje zarówno na płaszczyźnie systemu językowego jak i tekstów, np. w procesie tłumaczenia może być ważne, który tekst jest tekstem wyjściowym, a który docelowym. Chodzi więc o opisanie potencjalnej lub też realnej interferencji międzyjęzykowej. Faux amis to problem z zakresu leksykologii kontrastywnej, praktyki tłumaczeniowej i glottodydaktyki. Fałszywych przyjaciół można też
142 rozpatrywać na płaszczyźnie pragmatycznej. I tak niemiecki Tschüß! różni się od polskiego Cześć! tym, że używa się go jedynie przy pożegnaniu. Natomiast wyrazy międzynarodowe (internacjonalizmy) stanowią przede wszystkim zjawisko leksykalne, a kierunek tłumaczenia nie odgrywa większej roli. Nie są internacjonalizmami wyrazy o podobnej formie i znaczeniu występujące w obrębie tej samej grupy językowej, np. niem. Winter, ang. Winter, szw. vinter jako wyrazy z grupy języków germańskich. Jak nazwać natomiast wyrazy o podobnej formie, lecz różnych znaczeniach występujące w więcej niż dwóch językach, por. wymienione wyżej dyskryminować, diskriminieren, to discriminate? Nie ma powodu, żeby i tutaj nie używać terminów fałszywi przyjaciele tłumacza i tautonimy, co zresztą nie wyklucza użycia nazwy internacjonalizmy. Przypisy 1 Lexikon sprachwissenchaftlicher Termini (red R. Conrad), Lipsk 1985. 2 Sachwörterbuch für die deutsche Sprache, Lipsk 1989. 3 R. Bräun, G. Barthels, Wörterbuch lexikologischer Termini, Greifswald 1979. 4 Za: B. Schaeder, Wersuch einer theoretischer Gründlegung der Internationalismen-Foschung, [w:] Internationalismen. Studien zur interlingualen Lexikologie und Lexikographie (red. P. Braun, B. Schaeder. J. Volmert), Tübingen 1990, s. 38. 5 Brockhaus-Wahrig, Deutsches Wörterbuch in sechs Bänden, Wiesbaden Stuttgart 1980 1983. 6 Duden. Deutsches Universalwörterbuch, wyd. 2, Mannheim Wien Zürich 1989. 7 Duden-Fremdwörterbuch, wyd. 5, Mannheim Wien Zürich 1990. 8 W. Schmidt, Deutsche Sprachkunde, wyd. 10, Berlin 1985, s. 77. 9 A. Iskos, A. Lenkowa, Deutsche Lexikologie, wyd. 3, Leningrad 1970, s. 9 i n. 10 Za: M. D. Stepanova, I. I. Černyševa, Lexikologie der deutschen Gegenwartssprache, Moskau 1975, s. 74 i n. 11 P. Braun, Internationalismen Gleiche Wortschätze in europäischen Sprachen, [w:] Internationalismen..., op. cit., s. 13 i n. 12 P. Braun, op. cit., s. 30 i n. 13 E. Kretschmer, Spezifische Aspekte der konfrontativen Analyse von Fachwortschätzen, [w:] Synchroner slawisch-deutscher Sprachvergleich (red. R. Eckert, W. Gladrow) = Linguistische Studien A 200, Berlin 1989, s. 175 i n. 14 G. Frohne, Die Internationalisierungstendenz des Wortschatzs und die sogenannten Internationalismen, Fremdsprachenunterricht 8/9, 1989, s. 33 i n. 15 B. Schaeder, op. cit. 16 J. Volmert, Interlexikologie theoretische und methodische Überlegungen zu einem neuen Arbeitsfeld, [w:] Internationalismen, op. cit., s. 47 i n 17 M. Jabłoński uważa, że pisownia nie powinna być decydująca dla wyróżniania internacjonalizmów (np. ang. jeans pol. dżinsy), por. M. Jabłoński. Regularität und Variabilität in der Rezeption englischer Internationalismen im modernen Deutsch, Französisch und Polnisch. Aufgezeigt in den Bereichen Sport, Musik und Mode, Tübingen 1990, s. 17. 18 Por. na ten temat: T. Emericzny, Faux amis in ungarisch-deutscher Relation, [w:] Kontrastive studien Ungarisch-Deutsch (red. J. Juhasz), Budapest 1980, s. 62. 19 np. J. Maćkiewicz. Co to są tzw. internacjonalizmy?, Język polski, 3, 1984, s. 176 i n.; O potrzebie słownika internacjonalizmów (maszynopis). 20 J. Maćkiewicz, O potrzebie... 21 J. Maćkiewicz, Co to są..., s. 181. 22 J. Maćkiewicz, op. cit., s. 182 in. 23 Za: H. Kühnel. Die französischen faux amis im deutschen Wortschatz, Deutsch als Fremdsprache 1974, 2, s. 117.
143 24 H. Kühnel, Kleines Wörterbuch der faux amis Deutsch-Französisch, Französich-Deutsch, wyd. 2, Lipsk 1979, s.7. 25 Np. E. Kaźmierczak, Die falschen Freunde als Fehlerquelle in der polnisch-deutschen Übersetzungspraxis, Kwartalnik Neofilologiczny, 3, 1987, s. 319 i n 26 Por. H. W. Klein, Schwierigkeiten des deutsch-französischen Wortschatzes. Germanismen Faux Amis, Stuttgart 1975. 27 Por. E. Thiemer, Die falschen Freunde als Erscheinung zwischensprachlicher und innersprachlicher Interferenz, Fremdsprachen 1979, 4, s. 263 i nn. 28 Por. E. Ehegötz Zur Problematik der falschen Freunde im Bereich der polnisch-deutschen Phraseologie, [w:] Fragen der slawischen Lexikologie und Phraseologie = Studien. Humboldt-Universität zu Berlin. Gesellschaftswissenschaften 4, 1989, s. 36. 29 W. Koller, Einführung in die Übersetzungswissenschaft, Heidelberg 1979, s. 35 in. 30 Termin tautonim używany jest w podobnym znaczeniu w pracy: E. Rajnik, Tautonyme Personenbezeichnungen im Dänischen und Polnischen. Eine kontrastive Studie, Poznań 1987. 31 Chyba większość badaczy uznaje wspólne pochodzenie za kryterium wyodrębniania faux amis, m.in. T. Emericzy, op. cit.; H. Kühnel, Die französischen faux amis..., E. Thiemer, op. cit. 32 Na ten fakt zwraca uwagę E. Rajnik. op. cit., s. 17.
144