Temat: Społeczna odpowiedzialność biznesu a etyka W 1998 r. została przyznana Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii dla profesora Amartya Kumar Sen z Harvard University, który zdaniem oceniających przywrócił etyczny wymiar w dyskusji nad problemami gospodarki. Jego działania w zakresie metod zwalczania bezrobocia w Indiach skupiły uwagę mediów i naukowców na zagadnieniu pobudzania przedsiębiorczości najbiedniejszych poprzez przyznawanie mini pożyczek. Ten sposób na zaangażowanie ludzi w uruchamianiu własnych mini przedsiębiorstw sprawdza się w wielu krajach. Ponadto problem etyki, czyli moralnego i uczciwego prowadzenia biznesu także znalazł od tamtej pory odpowiedni klimat w społeczności międzynarodowej. Dlaczego prowadzenie biznesu z przestrzeganiem podstawowych zasad moralnych i etycznych w dobie XXI wieku jest ważne? Ponieważ w społeczeństwie funkcjonuje wiele stereotypów dotyczących ludzi przedsiębiorczych. Zalicza się do nich następujące stwierdzenia: - biznes to dżungla, - pierwszy milin ukradziony, - głupi nie korzysta, wszyscy tak robią, - jeśli wlazłeś między wrony, - tylko ryba nie bierze. Tego typu określenia nie sprzyjają wytworzeniu dobrej atmosfery społecznej dla ludzi przedsiębiorczych. Wiele jednak przykładów z ostatnich lat rozwoju nowych przedsięwzięć powoduje, że zaznaczają się nowe kierunki i trendy w ocenie biznesu. Wielki wpływ na nowe podejście mają wyzwania dla gospodarki w XXI wieku narastające bezrobocie na starych kontynentach, dynamika rozwoju krajów Azji Wschodniej, dynamiczne zmiany techniki i technologii, nowoczesnych rozwiązań w zakresie zarządzania, globalizacja gospodarki. Do tego dołączają zmiany polityki gospodarczej naszego kraju i całego świata. Kurczące się zasoby naturalne powodują znaczne przegrupowania w zakresie bogactwa państw, państwa dotychczas biedne przeskakują w szybkim czasie do pierwszej ligi bogactwa, ale mentalność pozostaje na zupełnie innym poziomie. Zmiany klimatyczne w równie wielkim zakresie wpływają na postawy społeczne państw i ludzi. Konflikty społeczne i militarne, jakie w XX i XXI w. wystąpiły na świecie spowodowały znaczne zmiany w świadomości wielu ludzi i w gospodarkach wielu państw. 1
Marginalizacja i wykluczenie wielu grup społecznych w różnych częściach świata pokazuje na forum międzynarodowym ważne problemy społeczne, z którymi pojedyncze państwa nie zawsze skutecznie sobie radzą. Łamanie praw człowieka w wielu miejscach jest także powodem wielu problemów w gospodarce. Narastające objawy terroru i związane z nim problemy gospodarcze powoduję, że problemy etyki i społecznej odpowiedzialności zaczynają nabierać coraz istotniejszej roli w gospodarce światowej i gospodarkach poszczególnych państw. Etyka w biznesie rozumiana jest, zgodnie z nauką, jako prowadzenie działalności gospodarczej z poszanowaniem zasad etyki i moralności obowiązującej w danym kręgu kulturowym. Według T. Kotarbińskiego źródła etyki to: - rozum, - serce /uczucia/, - sumienie, - wiara. T. Kotarbiński wskazuje w swoich rozważaniach, że człowiek w swej działalności powinien posługiwać się rozumem, który pomaga w wyznaczaniu celów dla działalności gospodarczej przy zachowaniu ludzkich uczuć, wrażliwości na potrzeby innych, sumieniem, czyli działać sprawiedliwie, bez krzywdzenia innych. Aby można mówić o etycznym człowieku należy posiadać wiele informacji, które dzięki posiadanym przez człowieka warunkom przekształcane są w wiedzę. Jeśli człowiek posiadający wiedzę kieruje się w swoim postępowaniu wartościami moralnymi to staje się człowiekiem mądrym, czyli takim, który potrafi działać w sposób akceptowany przez otaczające społeczeństwo i zgodnie z ogólnie przyjętymi normami moralnymi. Aby można było mówić o przygotowaniu etycznego i społecznie odpowiedzialnego społeczeństwa należy w sposób właściwy kształtować ludzkie postawy. Zgodnie z przyjętymi rozwiązaniami w nauce zarządzania kształtowanie ludzkich postaw dokonuje się za pomocą: - inspirowania zaangażowania, - przykładów /naśladownictwa/, 2
- przemyśleń humanistycznych. Postawa człowieka, w literaturze, określana jest jako trwała decyzja do działania kierowanego wartościami moralnymi lub, według innych autorów jako odpowiedzialność osobista każdego człowieka w stosunku do siebie i innych. Standardy moralne, które uznawane są w nowoczesnym społeczeństwie XXI wieku obejmują postawy ludzkie, cechujące się: - sprawiedliwością, sprawiedliwością pracodawcy w stosunku do pracowników, właściciela w stosunku do posiadanych zasobów, pracownika w stosunku do firmy, polityka w stosunku do wyborców itp., - uczciwością, w stosunku do siebie i innych, pracodawcy w stosunku do pracowników, przedsiębiorcy w stosunku do kontrahentów wewnętrznych i zewnętrznych, każdego człowieka wchodzącego w relacje z innymi ludźmi, - prawdą, która jest niezmienna i jednakowa dla wszystkich, - słusznością. W stosunku do ludzi i otaczającego nas świata ożywionego i nieożywionego. Edukacja zasad etyki jest znana w świecie od czasów starożytnych. Na każdym etapie wymagała przekazania uczącym się ogólnych zasad odnoszących się do wartości ogólnoludzkich, do których zaliczamy: - człowieczeństwo, wykształcenie szczególnie w młodych ludziach odpowiednich postaw, - wartości etyczne, które są wykształcone w danym kręgu kulturowym, ale wskazanie także innych funkcjonujących systemów np. religijnych, kulturowych, moralnych, otwarcie na różnorodność, - argumenty, wskazanie uczniom wagi i znaczenia prowadzenia dyskursu na argumenty, umiejętności argumentacji, co wyklucza powstawanie konfliktów, a jeżeli się pojawią to jak je minimalizować, - motywacja. Wskazanie jak ważne w życiu każdego człowieka jest motywacja, a dla człowieka przedsiębiorczego szczególnie. Zasady i normy etyczne w zakresie etyki biznesu są nie tylko potrzebą chwili ale są odpowiedni stymulowane przez społeczność międzynarodową w postaci stosownych dokumentów programowych. 3
Europejski system w zakresie etyki biznesu obejmuje: - tworzenie standardów etycznych dla biznesu, zawodów, szczególnie zawodów zaufania publicznego, administracji rządowej, - normy etyczne, które obowiązują na terenie całej Unii Europejskiej. Narzędzia jakie są wykorzystywane do kreowania zagadnień etyki w UE to: - stanowione prawo, - wspieranie rozwoju nauki etyki i społecznej odpowiedzialności, - ustanawianie zasad informacyjnych i zakresu informacji w ramach etyki. Obowiązywanie ogólno europejskich norm i standardów stało się możliwe dzięki: - zniesieniu barier w zakresie granic, swobody kapitału, ekonomii, zasad społecznych, - mobilności pracowników, którzy mają prawo zatrudniania w dowolnym miejscu, kraju, u dowolnego pracodawcy, - zasadzie porównywalności firm, dzięki jednolitym standardom, normom, wymaganiom. Dla działalności gospodarczej i przedsiębiorców istotne znaczenie ma stosowanie norm etycznych, które zapewniają międzynarodową przejrzystość firm, międzynarodowe uznanie kwalifikacji kadry menedżerskiej, międzynarodową mobilność kadr, poprawę reputacji i wzrost marki firm, uczulenie społeczeństwa na zagadnienia społecznej wrażliwości. Dostrzeganie potrzeb w zakresie ochrony środowiska naturalnego, jest także jednym z istotnych elementów i korzyści stosowania etycznego zachowania biznesu. Zagadnienia etyli we współczesnej gospodarce dotyczą wielu aspektów działalności biznesowej. 1. Najważniejszym elementem są problemy pracy, które obejmują: a. godność pracownika, nienaruszalność jego sumienia, uczuć religijnych, godności osobistej, czci i honoru, b. godną i sprawiedliwą płacę za wykonywaną pracę, niedopuszczanie wyzysku dzieci, osób niepełnosprawnych, o odmiennej kulturze, religii, stosowanie zasad wynagradzania związanych z rozwojem firmy i wkładem pracy w jej funkcjonowanie, 4
c. bezpieczeństwo i higienę pracy, przestrzeganie obowiązujących przepisów prawa pracy, dopuszczalnych norm ekologicznych, ergonomicznych i związanych ze środowiskiem pracy, d. postawy pracownika w stosunku do pracodawcy i firmy, gdzie istotnym elementem jest lojalność, przestrzeganie tajemnicy firmy, zaangażowania, dbania o reputację. 2. Kolejna grupa problemów dotyczy zasad konkurencji, gdzie: a. nieuczciwa konkurencja wpływa na reguły postępowania i zaburza zasady gospodarcze na rynku, wpływa negatywnie na markę i reputację firm, zaburza relacje z klientami, b. kradzież tajemnic handlowych, ujawnianie tajemnic gospodarczych jest zjawiskiem nie tylko kryminalnym ale także nagannym moralnie, c. kopiowanie produktów co narusza prawa własności i patenty, pogarsza ocenę klientów, jest oszustwem dla odbiorców, d. nieuczciwe negocjacje, w których naruszane są zasady uczciwej konkurencji, łamanie zasad etycznych. 3. Kolejna grupa zagadnień dotyczy problemów reklamy i promocji: a. w zakresie budowy obrazu firmy w społeczeństwie i otoczeniu biznesowym, gdzie stosowany jest często tzw. czarny PR pomówienia i podawanie nieprawdziwych informacji o konkurentach, naruszanie reputacji innych, b. zachowanie zasad uczciwej reklamy, w której klientom podajemy prawdziwe informacje o danym produkcie, c. manipulacja informacją ze względu na erę informacyjną informacja jest zarówno towarem jak i dostarcza wiedzy, jeśli jest nieprawdziwa może powodować wiele niekorzystnych efektów, d. wykorzystanie emocji konsumentów w dobie tzw. gospodarki emocjonalnej, wrażenie i wpływ na emocje ludzkie jest bardzo ważnym elementem kampanii reklamowych jak i odbioru wielu produktów i usług. Kształtowanie prawidłowych informacji może wpływać korzystnie na konsumentów lub gdy stosujemy metody oddziaływujące na podświadomość efekty mogą być nieoczekiwane. 5
4. Czwarta grupa zagadnień odnosi się do postępowania pracowników w stosunku do pracodawcy, relacje te są szczególnie wrażliwe i dotyczą: a. przestrzegania obowiązków służbowych, przestrzegania czasu pracy, poufności, lojalności, b. dbałość o budowanie dobrych relacji, tzw. kultury organizacji, c. niedopuszczanie do korupcji, która narusza markę i reputację firmy, d. uniemożliwianie kradzieży nie tylko materialnych ale przede wszystkim intelektualnej oraz baz danych, np. klientów. Etyka biznesu jest na styku etyki jako podejścia filozofii życia i ekonomii czyli efektywności działania podmiotów gospodarczych. Po stronie filozofii życia mamy zasady moralne i oczekiwania społeczne w tym zakresie, po stroni ekonomii zysk i pozycję rynkową. Zadaniem etyki biznesu jest pogodzenie tych dwóch różnych światów, które tak naprawdę są ze sobą zbieżne i współzależne ze względu na fakt, że podmiotem działań w obu dziedzinach jest człowiek. Dylematy etyczne jakie występują w działalności gospodarczej dotyczą relacji przedsiębiorcy z otoczeniem. Problem oszustwa odnosi się do relacji firmy z kontrahentami ale także z klientami, w stosunku do których oszustwo jest największym przewinieniem, ponieważ grozi ich utratą. Kradzież w dobie XXI wieku przeniosła się do cyberprzestrzeni i stanowi istotne zagrożenie. Aby przeciwdziałać współczesnym kradzieżom firmy ponoszą bardzo wysokie nakłady finansowe na bezpieczeństwo, co z kolei wpływa na koszty firmy i jej wyniki w ostatecznym rachunku. Korupcja wpływa na zniekształcenie stosunków gospodarczych, naruszenie zasad konkurencji co jest działaniem nieetycznym, a często zagrożonym wysoką karą. Etyka biznesu poprzez kształtowanie odpowiednich postaw przedsiębiorców stara się zapobiegać temu zjawisku. Nieterminowość w rzeczywistym czasie działania zaburza działania gospodarcze na dużą skalę. Oznacza wymierne straty. Jest też działaniem nieetycznym w stosunku do innych ludzi. Szanujmy czas swój i innych. Czas to pieniądz, zarówno w wymiarze etycznym, jak i ekonomicznym. 6
Zła jakość produktów i usług jest także działaniem naruszającym dobre normy i standardy w sferze realnej i filozofii postępowania. Jedno z najważniejszych zdarzeń w stosunkach międzyludzkich stanowi naruszenie godności ludzkiej. Jest to zjawisko negatywne w działalności biznesowej jak też w relacjach osobistych. Łatwość z jaką dziś można komuś zaszkodzić jest wielka a obrona i dochodzenie prawdy jest trudne i czasochłonne. Ważnym elementem etycznego działania na globalnym rynku jest reputacja postrzeganie firmy przez otoczenie. W przypadku przedsiębiorcy oznacza opinię, jaka dana osoba cieszy się wśród innych ludzi. W dobie wielkiej konkurencji reputacja przedsiębiorcy ma bardzo ważną funkcję. Jest najważniejszym elementem przewagi konkurencyjnej, istotnym elementem działalności gospodarczej. Oznacza dbałość o dobre imię jest najbardziej wrażliwą WARTOŚCIĄ, KTÓRĄ PRZEZ NIEODPOWIEDZNIE DZIAŁANIE LUB JEGO BRAK MOŻNA STRACIĆ. SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU Zagadnienia społecznej odpowiedzialności biznesu są przedmiotem zainteresowania organizacji międzynarodowych, w tym Komisji Europejskiej, która definiuje społeczną odpowiedzialność biznesu /CSR/ jako koncepcję dobrowolnego uwzględniania przez biznes aspektów społecznych i ekologicznych podczas prowadzenia działań gospodarczych i w kontaktach z interesariuszami. Założenia do tak rozumianej postawy zostały określone w Zielonej Księdze z 2002 r. CSR w biznesie postrzegane jest jako sposób prowadzenia działalności firmy, w której najważniejszym celem jest osiągnięcie równowagi pomiędzy jej efektywnością i dochodami a interesami społecznymi w szerokim zakresie. Obszary społecznej odpowiedzialności biznesu dotyczą: 1. Społecznej kontroli działań administracji państwowej i samorządowej, poprzez: a. Ustanowienie standardów w polityce, b. Eliminację marnotrawstwa, c. Likwidację korupcji w życiu społecznym i gospodarczym, 7
2. Obronę podstawowych praw i wolności człowieka, która skupia się na: prawie społeczeństwa do informacji, 3. Ochronie pracy, 4. Ochronie prywatności. Unia Europejska opracowała kilka dokumentów w zakresie CSR, do których zaliczamy: - Zielona Księga (wydany dokument w 2001 r.), - Komunikaty Komisji Europejskiej nt. zrównoważonego rozwoju, partnerstwa na rzecz wzrostu (dokumenty z 2002 i 2006 r.), - Komunikaty i Sprawozdania nt. zasad konkurencyjności (dokument z 2008 r.), - Sprawozdanie Parlamentu Europejskiego dotyczące społecznej odpowiedzialności z 2006 i 2009 r. W Polsce na bazie dokumentów międzynarodowych również opracowano dokumenty i standardy obowiązujące w życiu gospodarczym. Zalicza się do nich podręcznik dla małych i średnich przedsiębiorstw opracowany przez Ministerstwo Gospodarki Zrównoważony Biznes, Raport Odpowiedzialny biznes w Polsce z 2008 r. oraz wiele kodeksów etycznych branżowych i zawodowych. 8