Przygotowania Litwy do członkostwa w strefie euro. i pierwsze doświadczenia związane z wprowadzaniem wspólnej waluty

Przygotowania Litwy do członkostwa w strefie euro i pierwsze doświadczenia związane z wprowadzaniem wspólnej waluty

Przygotowania Litwy do członkostwa w strefie euro i pierwsze doświadczenia związane z wprowadzaniem wspólnej waluty Warszawa, 2015 r.

W niniejszej publikacji wszystkie dane liczbowe, jeśli nie wykazano inaczej, prezentują stan na dzień 13 marca 2015 r. Opracował: Departament Zagraniczny we współpracy z Instytutem Ekonomicznym Zespół autorski: Anna Górska Marcin Grela Tomasz Jędrzejowicz Marcin Kitala Małgorzata Kloc-Konkołowicz Aleksandra Majchrowska Tomasz Michałek Tomasz Piasecki Małgorzata Siemaszko Agnieszka Stążka-Gawrysiak Grzegorz Tchorek Marcin Wagner Renata Żak Redakcja: Małgorzata Kloc-Konkołowicz Antonina Marnic Agnieszka Stążka-Gawrysiak Skład i łamanie: Piotr Kotela Druk: Lotos Poligrafia Wydał: Narodowy Bank Polski Departament Edukacji i Wydawnictw 00 919 Warszawa ul. Świętokrzyska 11/21 tel.: +48 22 185 23 35 www.nbp.pl ISSN 978 83 941054 1-9 Copyright Narodowy Bank Polski Warszawa 2015

Spis treści Wstęp 5 Rozdział 1. Funkcjonowanie litewskiej gospodarki w XXI wieku 9 1.1. Rozkwit 2004 2007 10 1.2. Kryzys 2008 2010 11 1.3. Ożywienie 2011 2014 12 1.4. Podsumowanie 14 Rozdział 2. Ocena konwergencji nominalnej: raporty o konwergencji 19 2.1. Wprowadzenie 20 2.2. Kryterium stabilności cen 20 2.3. Kryterium sytuacji finansów publicznych 22 2.4. Kryterium udziału w mechanizmie kursów walut 23 2.5. Kryterium konwergencji stóp procentowych 24 2.6. Inne ważne czynniki 24 Rozdział 3. Konwergencja realna i strukturalna oraz mechanizmy dostosowawcze do funkcjonowania w unii walutowej 27 3.1. Wprowadzenie 28 3.2. Konwergencja realna i strukturalna 29 3.3. Konkurencyjność 41 3.4. Rynek pracy 46 3.5. Rynek produktów 60 3.6. System finansowy i rynek nieruchomości 66 3.7. Polityka fiskalna 73 3.8. Polityka makroostrożnościowa 75 3.9. Podsumowanie 77 Rozdział 4. Ocena wpływu przyjęcia euro na gospodarkę 81 4.1. Ocena efektów wprowadzenia euro dokonana przez Lietuvos bankas 82 4.2. Wpływ wprowadzenia euro na ceny 87 Przygotowania Litwy do członkostwa w strefie euro 3

Spis treści Rozdział 5. Aspekty prawne przystąpienia Litwy do strefy euro 91 5.1. Przepisy prawa pierwotnego UE 92 5.2. Przepisy prawa pochodnego UE 93 5.3. Przepisy prawa krajowego 95 Rozdział 6. Praktyczne aspekty wprowadzenia euro do obiegu 101 6.1. Przygotowania do wprowadzenia euro 102 6.2. Struktura organizacyjna odpowiedzialna za wprowadzenie euro 103 6.3. Scenariusz wprowadzania euro 105 6.4. Działania logistyczne związane z wymianą lita na euro 106 6.5. Przebieg wprowadzania euro do obiegu 108 6.6. Ocena przygotowań i wprowadzania euro do obiegu 112 Rozdział 7. Ochrona konsumenta 115 7.1. Zasady przeliczania i zaokrąglania kwot pieniężnych 117 7.2. Podwójne podawanie cen i innych kwot pieniężnych 118 7.3. Monitorowanie cen 119 7.4. Porozumienie w sprawie uczciwych praktyk handlowych 119 7.5. Kontrole w punktach sprzedaży 121 7.6. Infolinia 122 7.7. Ocena i skuteczność prowadzonych działań 122 Rozdział 8. Działania informacyjne 125 4 Narodowy Bank Polski

Wstęp Wstęp

Wstęp Litwa przystąpiła do strefy euro 1 stycznia 2015 r., stając się jej dziewiętnastym członkiem. Wprowadzenie euro na Litwie (podobnie jak w przypadku pozostałych państw bałtyckich) nie wiązało się z istotną zmianą reżimu monetarnego: kurs waluty tego kraju lit od dwóch dekad był stały w ramach izby walutowej. Początkowo lit związany był z dolarem, od 2002 r. z euro, a od czerwca 2004 r. Litwa formalnie uczestniczyła w europejskim mechanizmie kursowym (Exchange Rate Mechanism, ERM II), mimo to przystąpienie do strefy euro wymagało gruntownych przygotowań pod względem techniczno-organizacyjnym, gospodarczym oraz legislacyjnym. Pierwszy scenariusz działań niezbędnych do przyjęcia wspólnej waluty Narodowy plan wprowadzenia euro zatwierdzono w 2005 r. Plan zakładał przystąpienie do strefy euro 1 stycznia 2007 r. Jednakże w związku z niespełnieniem przez Litwę kryteriów konwergencji w 2006 r. plany przyjęcia euro musiały zostać przesunięte w czasie. Dopiero pozytywna ocena w raportach o konwergencji z czerwca 2014 r. pozwoliła Litwie przyjąć wspólną walutę. Niniejsze opracowanie jest poświęcone doświadczeniom Litwy podczas przygotowań do wprowadzenia euro zarówno pod względem gospodarczym, jak i organizacyjnym. Zaprezentowano w nim kwestie logistyczne związane z wprowadzeniem wspólnej waluty oraz opisano przebieg wymiany lita na euro. Przedstawiono inicjatywy na rzecz ochrony konsumenta oraz działania informacyjne służące przygotowaniu społeczeństwa do sprawnego przejścia na wspólną walutę. Publikacja poświęcona jest także pierwszym doświadczeniom Litwy po wprowadzeniu euro oraz zawiera wstępną ocenę stopnia gotowości gospodarki litewskiej do funkcjonowania w unii monetarnej. W rozdziale 1 opisano funkcjonowanie gospodarki litewskiej w latach 2004 2014, gdy obserwowano dużą zmienność makroekonomiczną: powstanie znaczących nierównowag zewnętrznych i wewnętrznych, silne załamanie w czasie światowego kryzysu oraz ożywienie. W rozdziale 2 przedstawiono ocenę Litwy w raportach o konwergencji opracowanych przez Komisję Europejską (KE) i Europejski Bank Centralny (EBC) zgodnie z wymogami Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. W rozdziale 3 przeanalizowano przystosowanie gospodarki litewskiej do funkcjonowania w unii monetarnej. W rozdziale tym omówiono zagadnienia związane z konwergencją realną i strukturalną gospodarki litewskiej względem gospodarki strefy euro, a także mechanizmy dostosowawcze w przypadku wystąpienia zaburzeń makroekonomicznych, m.in. funkcjonowanie rynku pracy, rynku produktów oraz systemu finansowego, w tym rynku nieruchomości. Ponadto przeanalizowano politykę fiskalną Litwy i przedstawiono ramy systemowe litewskiej polityki makroostrożnościowej jako narzędzia pomocnego w przeciwdziałaniu boomom kredytowym. W rozdziale 4 omówiono prawdopodobny wpływ przyjęcia euro na gospodarkę Litwy: zarówno efekty bezpośrednie (np. spadek stóp procentowych czy obniżenie kosztów transakcyjnych), jak i pośrednie (np. wpływ na PKB i zatrudnienie). Rozdział 5 zawiera informacje na temat podstaw prawnych przystąpienia Litwy do strefy euro zawartych w przepisach zarówno prawa pierwotnego UE (Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz Statut Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego), jak i prawa pochodnego. Omówiono też w nim zmiany w krajowym porządku prawnym umożliwiające Litwie zastąpienie narodowej waluty wspólną walutą europejską. Rozdział 6 dotyczy aspektów praktycznych wpro- 6 Narodowy Bank Polski

Wstęp wadzenia euro do obiegu. Przedstawiono w nim organizację przygotowań wewnątrz kraju, a także kwestie logistyczne związane z pozyskaniem banknotów i monet euro, ich dystrybucją wśród banków oraz podmiotów gospodarczych, jak również sam przebieg wprowadzania euro do obiegu i wycofywania waluty krajowej. Rozdział 7 poświęcono inicjatywom służącym ochronie konsumenta przed nieuzasadnionymi podwyżkami cen lub ewentualnymi nadużyciami ze strony sprzedawców. Inicjatywy te uzupełniały działania informacyjne, opisane w rozdziale 8, przekazujące społeczeństwu zasady rzetelnej wymiany i prezentujące najważniejsze fakty związane z zastąpieniem lita przez euro. Niniejsza publikacja Narodowego Banku Polskiego stanowi kontynuację serii opracowań dotyczących wprowadzenia euro w państwach członkowskich UE (NBP, 2003; Ciszak i in. (2008); Górska i in. (2009a); Górska i in. (2009b); Górska i in. (2009c); NBP, 2011; NBP, 2014c). Przygotowania Litwy do członkostwa w strefie euro 7

Rozdział 1 Funkcjonowanie litewskiej gospodarki w XXI wieku

Rozdział 1 Funkcjonowanie litewskiej gospodarki w XXI wieku Gospodarka Litwy w latach 2004 2014 charakteryzowała się dużą zmiennością makroekonomiczną. W tym okresie można było zaobserwować trzy fazy cyklu koniunkturalnego: rozkwitu (ang. boom), załamania (ang. bust) i ożywienia (ang. recovery). Zostały one opisane w kolejnych częściach rozdziału. 1.1. Rozkwit 2004 2007 Gospodarka Litwy w latach 2004 2007 należała do najszybciej rozwijających się w UE. Średnioroczne tempo wzrostu PKB w tym okresie wyniosło 8,4%. Dynamiczny wzrost gospodarczy wynikał przede wszystkim z szybko rosnącego popytu krajowego (wykres 1.1). Zarówno konsumpcja prywatna, jak i inwestycje zwiększały się w tym okresie w dwucyfrowym tempie (odpowiednio 11% i 19% r/r). Na szybki wzrost popytu krajowego duży wpływ miała rosnąca akcja kredytowa. Wartość kredytów dla krajowego sektora prywatnego w latach 2004 2007 rosła przeciętnie w tempie 52,4% rocznie, co oznaczało, że zwiększyła się niemal czterokrotnie. Średnioroczna dynamika kredytów dla przedsiębiorstw niefinansowych wyniosła wtedy 39,8%, a dla gospodarstw domowych 85,2%. Udział kredytów dla sektora prywatnego w PKB zwiększył się z 25,7% do 55,7% (wykres 1.14). Na dynamiczny wzrost akcji kredytowej na Litwie złożyły się czynniki podażowe i popytowe. Z jednej strony na litewskim rynku zwiększała się obecność banków zagranicznych (zwłaszcza z krajów nordyckich), które wykorzystywały łatwy dostęp do kapitału w swoich macierzystych oddziałach do ekspansji na rynki nowych krajów członkowskich UE. Z drugiej strony popyt na kredyt również rósł w szybkim tempie, napędzany przez wysoki wzrost bieżących i oczekiwanych dochodów, a także obniżające się relatywne koszty kredytu. Spadek kosztu obsługi pożyczek bankowych wiązał się z popularyzacją kredytów denominowanych w walutach obcych, zwłaszcza w euro. Wynikało to z bardzo niskich, a nawet ujemnych, realnych stóp oprocentowania tych pożyczek (deflowanych krajową inflacją), a utrzymywanie sztywnego kursu walutowego lita wobec euro 1 eliminowało ryzyko kursowe postrzegane przez gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. W latach 2004 2007 udział kredytów walutowych w całości kredytów bankowych wynosił średnio 55%. Jednocześnie deficyt sektora finansów publicznych utrzymywał się na niskim poziomie, średnio 0,9% PKB w latach 2004 2007. Dług publiczny należał do najniższych w UE w 2007 r. wyniósł 16,7% PKB (wykres 1.6). Dobra koniunktura w gospodarce spowodowała, że na Litwie udawało się utrzymywać niewielki deficyt sektora finansów publicznych, nawet pomimo wyraźnego wzrostu wydatków w tym okresie (nominalnie o 65%, co przełożyło się na ich wzrost w ujęciu realnym z 34,1% do 35,3% PKB). 1 Stały kurs walutowy obowiązuje na Litwie od momentu odzyskania niepodległości. Początkowo lit był powiązany z dolarem amerykańskim, a od 2002 r. z euro (por. podrozdział 3.1). 10 Narodowy Bank Polski

Funkcjonowanie litewskiej gospodarki w XXI wieku Szybki wzrost popytu krajowego, bazujący na ekspansji kredytowej, doprowadził do przegrzewania się litewskiej gospodarki, choć w mniejszym stopniu niż miało to miejsce w Estonii i na Łotwie. Roczna inflacja HICP w latach 2004 2006 była stosunkowo niewielka i wyniosła średnio 2,5% (wykres 1.2). Przyśpieszenie dynamiki cen nastąpiło dopiero w 2007 r., kiedy średnioroczna inflacja wzrosła do 5,8%, jednak za to odpowiedzialne były przede wszystkim rosnące ceny surowców energetycznych i żywności. Boom kredytowy doprowadził natomiast do powstania bańki na rynku nieruchomości. Ceny mieszkań w latach 2006 2007 wzrosły o ponad 45% (wykres 1.15). Poprawa sytuacji na rynkach pracy (stopa bezrobocia w latach 2004 2007 spadła z 11,7% do 4,0%) zwiększała presję płacową, co spowodowało, że średnia roczna dynamika wynagrodzeń nominalnych na Litwie utrzymywała się na dwucyfrowym poziomie, a w 2007 r. wyniosła 19% (wykresy 1.3 i 1.4). Wzrost kosztów pracy, w warunkach stałego kursu walutowego, doprowadził do aprecjacji realnego efektywnego kursu walutowego (REER) i tym samym pogorszenia kosztowej konkurencyjności Litwy na rynkach światowych. REER deflowany jednostkowymi kosztami pracy (ang. unit labour costs, ULC) umocnił się o 20,9% (wykres 1.5). Dynamiczny wzrost popytu krajowego w warunkach pogarszającej się konkurencyjności cenowej eksportu doprowadził do narastania nierównowag zewnętrznych. Deficyt na rachunku obrotów bieżących sięgnął 14,9% PKB w 2007 r., wobec 7,6% w 2004 r. (wykres 1.7). Głównym źródłem finansowania rosnącego deficytu obrotów bieżących był napływ kapitału z tytułu pozostałych inwestycji (czyli głównie do sektora bankowego), który stanowił podstawę ekspansji kredytowej (wykres 1.8). Napływ kapitału zagranicznego spowodował pogłębienie ujemnej pozycji inwestycyjnej netto z 35,5% PKB w 2004 r. do 54,6% PKB w 2007 r. (wykres 1.9). 1.2. Kryzys 2008 2010 Już od początku 2008 r. na Litwie można było zaobserwować spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego, które było związane z zaostrzeniem kryteriów udzielania kredytów przez zagraniczne banki. Przełożyło się to na spowolnienie wzrostu inwestycji, zwłaszcza inwestycji budowlanych. Poważne załamanie gospodarki Litwy nastąpiło po wybuchu globalnego kryzysu finansowego w II połowie 2008 r. Spadek PKB w ujęciu rocznym nastąpił już w IV kw. 2008 r., zaś w całym 2009 r. PKB zmniejszył się aż o 14,9%. Spadek ten wynikał przede wszystkim z obniżającego się popytu krajowego (zarówno konsumpcji, jak i inwestycji); spadek nakładów inwestycyjnych w 2009 r. wyniósł 39,7% r/r. W tym samym okresie na Litwie pękła bańka na rynku nieruchomości. W latach 2008 2010 ceny nieruchomości zmniejszyły się o 37%, co dodatkowo pogłębiło spadek popytu krajowego. Dodatkowym czynnikiem ograniczającym aktywność gospodarczą było załamanie handlu światowego. Skala spadku eksportu była wzmacniana przez aprecjację realnego kursu walutowego do kryzysu, a także przez to, że główni partnerzy handlowi Litwy (m.in. Łotwa, Estonia i Rosja) również wyjątkowo silnie odczuli globalny kryzys. Spadek eksportu nie był jednak aż tak silny, jak spadek importu (odpowiednio 12,8% i 28,1% w 2009 r.), co spowodowało, że eksport netto miał dodatni wkład do wzrostu gospodarczego i tym samym amortyzował znaczące spadki popytu krajowego. Mniejsza skala załamania eksportu niż importu doprowadziła także do wyraźnej poprawy salda w han- Przygotowania Litwy do członkostwa w strefie euro 11

Rozdział 1 dlu zagranicznym i zmniejszenia nierównowagi zewnętrznej. Deficyt na rachunku obrotów bieżących w 2009 r. zamienił się w nadwyżkę na poziomie 2,1% PKB. Poprawa salda w obrotach bieżących doprowadziła do niewielkiego zmniejszenia wartości zobowiązań zagranicznych (15,9 mld EUR w 2007 r. i 15,7 mld EUR w 2009 r.), jednak ze względu na spadek nominalnej wartości PKB wartość międzynarodowej pozycji inwestycyjnej w relacji do PKB zwiększyła się w latach 2007 2009 z 55,6% do 58,4%. Kryzys gospodarczy na Litwie doprowadził do pogorszenia się sytuacji na rynku pracy. W latach 2008 2010 liczba pracujących zmniejszyła się o 15,3%, a stopa bezrobocia wzrosła z 4,1% do 18,3%. Słabnąca presja popytowa spowodowała też silny spadek inflacji (z 12,4% do -0,4% w analogicznym okresie), nawet mimo wzrostu stawek podatków pośrednich. Załamanie gospodarcze, głównie poprzez działanie automatycznych stabilizatorów koniunktury, spowodowało wyraźne pogorszenie się stanu finansów publicznych. Deficyt sektora finansów publicznych wzrósł z 1,0% w 2007 r. do 9,6% w 2009 r., a dług publiczny w latach 2008 2010 zwiększył się z 15,4% PKB do 36,3% PKB. Duży wzrost nierównowagi fiskalnej na Litwie miał miejsce nawet mimo szeroko zakrojonych działań konsolidacyjnych, których łączna skala w 2009 r. wyniosła 8% PKB. Działania te uwzględniały m.in.: obniżenie płac w sektorze publicznym i zasiłków socjalnych, zmniejszenie aktywów przekazywanych do II filaru emerytalnego czy też podwyższenie podstawowej stawki VAT o 3 pkt proc. (MFW, 2014c). Konsolidacja fiskalna była jednym z elementów tzw. dewaluacji wewnętrznej, która miała za zadanie poprawę konkurencyjności gospodarki bez konieczności przeprowadzania nominalnej dewaluacji kursu walutowego (Purfield i Rosenberg, 2010). Ze względu na duży udział kredytów denominowanych w euro osłabienie kursu lita wpłynęłoby na wzrost kosztów ich obsługi przez gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa, a w następstwie do poważnych problemów w litewskim systemie bankowym. Dlatego też odzyskanie konkurencyjności odbyło się poprzez obniżenie kosztów pracy, przede wszystkim przez dostosowanie poziomu wynagrodzeń. Dotyczyło to zarówno wspomnianego już sektora publicznego, jak i sektora prywatnego. Przeciętne nominalne wynagrodzenie w latach 2008 2010 zmniejszyło się o 19,9%, co przełożyło się na deprecjację REER deflowanego ULC o 12,0%. 1.3. Ożywienie 2011 2014 Już w drugiej połowie 2010 r. gospodarka litewska powróciła na ścieżkę wzrostu. W latach 2011 2014 średnioroczne tempo wzrostu PKB wyniosło 4,0% i obok Estonii i Łotwy było najwyższe spośród krajów UE. Początkowo ożywienie gospodarcze bazowało na szybkiej odbudowie eksportu, wynikającej m.in. z odzyskania konkurencyjności kosztowej. Stopniowo coraz większą rolę zaczynał odgrywać popyt krajowy, zwłaszcza konsumpcja prywatna, napędzana przez poprawiającą się sytuację na rynku pracy. Od II połowy 2010 r. zatrudnienie na Litwie rosło, stopa bezrobocia zmniejszyła się (do 9,4% w grudniu 2014 r.), a od 2012 r. wyraźnie przyśpieszyła dynamika wynagrodzeń. Szybki wzrost popytu krajowego miał miejsce w warunkach ujemnej dynamiki kredytów bankowych dla sektora prywatnego, co było konsekwencją odpływu kapitału zagra- 12 Narodowy Bank Polski

Funkcjonowanie litewskiej gospodarki w XXI wieku nicznego z sektora bankowego (wykres 1.13). Pomimo że wzrost konsumpcji i inwestycji pociągnął za sobą wzrost importu, wkład eksportu netto do wzrostu gospodarczego na Litwie w latach 2011 2014 pozostał dodatni. Warto zauważyć, że pomimo dynamicznego wzrostu gospodarczego w ostatnich latach poziom realnego PKB na Litwie dopiero w 2014 r. wrócił do poziomu z przełomu 2007 i 2008 r. Popyt krajowy zarówno konsumpcja, jak i nakłady inwestycyjne wciąż jest jednak niższy niż przed wybuchem globalnego kryzysu finansowego, a ujemna luka popytowa, która pojawiła się w 2009 r., utrzymywała się aż do 2014 r. Wzrost dynamiki importu spowodował pogorszenie salda handlu zagranicznego. W związku z tym w latach 2011 2012 zanotowano deficyt na rachunku obrotów bieżących. W dwóch kolejnych latach saldo obrotów bieżących ponownie wzrosło powyżej zera, głównie w wyniku wzrostu nadwyżki na rachunku dochodów wtórnych 2, przy utrzymującym się deficycie w handlu towarami. Deficyt w handlu zagranicznym był po części związany z dużą (największą spośród wszystkich krajów UE) skalą powiązań handlowych z krajami WNP zwłaszcza z Rosją 3, która w latach 2013 2014 charakteryzowała się bardzo niską dynamiką importu (NBP, 2014a). W latach 2010 2014 kontynuowany był odpływ kapitału zagranicznego, przede wszystkim pozostałych inwestycji. Odpływ kapitału z sektora bankowego miał miejsce w związku z procesem zmniejszania zobowiązań banków na Litwie wobec swoich zagranicznych wierzycieli. Odpływ kapitału zagranicznego z sektora bankowego wyraźnie hamował rozwój akcji kredytowej na Litwie. Mniejszy napływ inwestycji zagranicznych przy jednoczesnym wzroście poziomu nominalnego PKB spowodował poprawę międzynarodowej pozycji inwestycyjnej w relacji do PKB do 43,2% na koniec III kw. 2014 r. Dzięki zapoczątkowanej w 2009 r. i kontynuowanej w kolejnych latach konsolidacji fiskalnej udało się wyraźnie zmniejszyć na Litwie skalę nierównowagi fiskalnej 4. Deficyt sektora finansów publicznych wyniósł w 2013 r. 2,6% PKB. Zmniejszyło się również tempo wzrostu długu publicznego, który w 2013 r. wyniósł 39% PKB (por. podrozdział 3.7). Po wzroście inflacji w latach 2011 2012, który wynikał z rosnącej dynamiki cen energii i żywności, w kolejnych latach dynamika HICP na Litwie wyraźnie się obniżyła 5. Wpłynęły na to: ujemna luka popytowa, obniżki cen administrowanych związane z łagodzeniem konsolidacji fiskalnej, a także spadek dynamiki cen surowców na rynkach światowych. W 2014 r. inflacja wyniosła 0,3%, a w grudniu 2014 r. -0,1%. W latach 2011 2014, po okresie silnej korekty na rynku nieruchomości, można zaobserwować ponowny wzrost presji popytowej na tym rynku. Potwierdza to wzrost liczby transakcji oraz cen nieruchomości mieszkaniowych. Wzrost następuje jednak z niskiego poziomu, o czym świadczy umiarkowana dynamika kredytów mieszkaniowych. 2 Według metodologii BPM5 były to w większości transfery bieżące. 3 W 2013 r. eksport na rynki krajów WNP stanowił 31,6%, a do Rosji 20,0% eksportu Litwy. 4 Zauważalne efekty konsolidacji fiskalnej na Litwie doprowadziły do uchylenia w czerwcu 2013 r. procedury nadmiernego deficytu (EDP), która została nałożona w 2009 r. (por. podrozdział 3.7). 5 Umożliwiło to spełnienie kryterium stabilności cen i pozytywną ocenę w raportach o konwergencji z 2014 r., a w rezultacie przystąpienie do strefy euro w 2015 r. (por. rozdział 2). Przygotowania Litwy do członkostwa w strefie euro 13

Rozdział 1 Z kolei dynamiczny wzrost nominalnych wynagrodzeń w latach 2012 2014, nawet w warunkach obniżającej się inflacji, doprowadził do wzrostu kosztów pracy i ponownej aprecjacji realnego kursu walutowego. Stwarza to zagrożenie utraty konkurencyjności kosztowej litewskiej gospodarki, którą odzyskano kosztem wielu wyrzeczeń w poprzednich latach. 1.4. Podsumowanie Gospodarka Litwy w ostatnim dziesięcioleciu charakteryzowała się, podobnie jak gospodarki pozostałych krajów bałtyckich, bardzo dużą zmiennością makroekonomiczną. Okres boomu gospodarczego w pierwszych latach po przystąpieniu do UE spowodował powstanie dużych nierównowag zewnętrznych i wewnętrznych. W momencie wybuchu globalnego kryzysu w 2008 r. doprowadziło to do jednego z najsilniejszych załamań gospodarczych na świecie. W kolejnych latach, dzięki konsolidacji fiskalnej oraz dostosowaniom na rynku pracy zwiększającym konkurencyjność kosztowo-cenową litewskiej gospodarki (dewaluacja wewnętrzna), nierównowagi zewnętrzne i wewnętrzne zostały wyraźnie zredukowane. Litwa powróciła na ścieżkę dynamicznego wzrostu gospodarczego przy niskiej inflacji, co pozwoliło na spełnienie kryteriów konwergencji i przystąpienie do strefy euro (KE, 2014b). W najbliższych latach Litwa nadal będzie należeć do najszybciej rozwijających się gospodarek w UE (KE, 2015). Jednak największa spośród krajów UE zależność od rynku rosyjskiego, możliwe ponowne wystąpienie nierównowag na rynku nieruchomości, a także obserwowany w ostatnich latach wzrost wynagrodzeń i kosztów pracy stanowią duże zagrożenia dla stabilnego rozwoju litewskiej gospodarki. Wykres 1.1. Struktura tworzenia PKB (pkt proc.) 20 15 10 5 0-5 -10-15 -20-25 -30 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Spożycie indywidualne Spożycie zbiorowe Nakłady inwestycyjne brutto Zmiana stanu zapasów Eksport netto PKB Źródło: Eurostat. Wykres 1.2. HICP i jego składowe (r/r, pkt proc.) 14 12 10 8 6 4 2 0-2 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Energia Żywność Pozostałe HICP Źródło: Eurostat. 14 Narodowy Bank Polski

Funkcjonowanie litewskiej gospodarki w XXI wieku Wykres 1.3. Stopa bezrobocia i dynamika zatrudnienia (%) 20 4 18 2 16 14 0 12-2 10-4 8 6-6 4-8 2 0-10 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Stopa bezrobocia (lewa oś) Dynamika zatrudnienia (prawa oś) Źródło: Eurostat. Wykres 1.4. Dynamika nominalnych wynagrodzeń i jednostkowych kosztów pracy (%, r/r) 25 20 15 10 5 0-5 -10-15 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Wynagrodzenia Jednostkowe koszty pracy Źródło: Eurostat. Wykres 1.5. Nominalny i realne efektywne kursy walutowe (2005=100) 120 115 110 105 100 95 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 NEER REER ULC REER CPI Źródło: Eurostat. Wykres 1.6. Saldo sektora finansów publicznych i dług publiczny (% PKB) 50 0 45-1 40-2 35-3 30-4 25-7 20-6 15-7 10-8 5-9 0-10 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Saldo SFP (prawa oś) Dług publiczny (lewa oś) Źródło: Eurostat. Przygotowania Litwy do członkostwa w strefie euro 15

Rozdział 1 Wykres 1.7. Rachunek obrotów bieżących i jego komponenty (% PKB) 10 5 0-5 -10-15 Wykres 1.8. Rachunek finansowy i jego komponenty (% PKB) 15 10 5 0-5 -10-15 -20 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 kw. 3 Towary Dochody pierwotne Rachunek bieżący i kapitałowy Usługi Dochody wtórne Rachunek bieżący -20 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 kw. 3 Inwestycje bezpośrednie Pozostałe inwestycje Inwestycje portfelowe Rachunek finansowy Źródło: Eurostat, Lietuvos bankas. Źródło: Eurostat, Lietuvos bankas. Wykres 1.9. Międzynarodowa pozycja inwestycyjna i jej komponenty (% PKB) 20 10 0-10 -20-30 -40-50 -60-70 -80 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 kw. 3 Inwestycje bezpośrednie Inwestycje portfelowe Pozostałe inwestycje Instrumenty pochodne Aktywa rezerwowe MPI netto Źródło: Eurostat, Lietuvos bankas. Wykres 1.10. Rezerwy walutowe (% PKB) 20 18 16 14 12 10 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Źródło: MFW. 16 Narodowy Bank Polski

Funkcjonowanie litewskiej gospodarki w XXI wieku Wykres 1.11. Rezerwy walutowe w relacji do przeciętnego miesięcznego importu (%) 450 400 350 300 250 200 Wykres 1.12. Rezerwy walutowe w relacji do sumy krótkoterminowego zadłużenia i salda obrotów bieżących (%) 120 100 80 60 40 20 150 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Źródło: MFW. Źródło: MFW, Lietuvos bankas. Wykres 1.13. Zobowiązania wobec banków zagranicznych (mld USD) Wykres 1.14. Kredyt bankowy dla sektora prywatnego (% PKB) 45 40 35 30 25 70 60 50 40 20 15 10 5 30 20 10 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 kw. 3 Przedsiębiorstwa Gospodarstwa domowe Źródło: MFW. Źródło: MFW, Lietuvos bankas. Wykres 1.15. Ceny nieruchomości mieszkaniowych (2010=100) 170 160 150 140 130 120 110 100 90 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Źródło: Eurostat. Przygotowania Litwy do członkostwa w strefie euro 17

Rozdział 2 Ocena konwergencji nominalnej: raporty o konwergencji

Rozdział 2 Ocena konwergencji nominalnej: raporty o konwergencji 2.1. Wprowadzenie W wyniku akcesji do UE Litwa, podobnie jak Polska i inne tzw. nowe państwa członkowskie, stała się krajem z derogacją i jako taki była zobowiązana do przystąpienia do trzeciego etapu unii gospodarczej i walutowej, tj. do przyjęcia euro. Zgodnie z art. 140 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) co najmniej co dwa lata lub na wniosek Państwa Członkowskiego objętego derogacją, Komisja i Europejski Bank Centralny składają Radzie sprawozdania w sprawie postępów dokonanych przez Państwa Członkowskie objęte derogacją w wypełnianiu ich zobowiązań w zakresie urzeczywistnienia unii gospodarczej i walutowej. Sprawozdania te określają, czy ( ) osiągnięty został wysoki poziom trwałej konwergencji, rozumianej jako spełnienie czterech tzw. kryteriów konwergencji (kryteriów z Maastricht), dotyczących: stabilności cen, sytuacji finansów publicznych, udziału w mechanizmie kursów walut i konwergencji stóp procentowych. Pozytywna ocena konwergencji jest podstawą decyzji Rady UE w sprawie uchylenia derogacji wobec kraju, którego ta ocena dotyczy. Litwa była oceniana w raportach o konwergencji z 2004 r., z maja 2006 r. (na swój własny wniosek), z 2008 r., z 2010 r., z 2012 r. oraz z 2014 r. Szczególnie godne uwagi są raporty z maja 2006 r. oraz z 2014 r., kiedy to Litwa planowała wprowadzenie euro w styczniu kolejnego roku, a ocena była w pierwszym przypadku negatywna (w związku z niespełnieniem kryterium stabilności cen), a w drugim pozytywna. W niniejszym rozdziale przedstawiono pokrótce ocenę Litwy w najnowszych raportach oraz wskazano główne różnice w ocenie z roku 2006 oraz z 2014. 2.2. Kryterium stabilności cen Negatywna ocena Litwy w raportach o konwergencji z 2006 r. wynikała z niespełnienia kryterium stabilności cen (KE, 2006a). W okresie referencyjnym od kwietnia 2005 r. do marca 2006 r. 12-miesięczna średnia stopa inflacji HICP na Litwie wyniosła 2,7%, przekraczając nieznacznie wartość referencyjną 2,6%. Oprócz przekroczenia wartości referencyjnej KE (2006a) wskazywała na rosnącą presję inflacyjną wywołaną wzrostem jednostkowych kosztów pracy oraz cen dóbr importowanych, zwłaszcza energii. Według prognoz KE inflacja na Litwie miała wynieść w 2006 r. średnio 3,5%; faktycznie wyniosła ona 3,8%, a w kolejnych dwóch latach nastąpił jej dalszy silny wzrost. W kolejnych latach Litwa również nie spełniała kryterium stabilności cen. W okresach referencyjnych raportów o konwergencji z lat 2008, 2010 oraz 2012 średnia 12-miesięczna stopa inflacji na Litwie wynosiła kolejno 7,4% (wobec wartości referencyjnej 3,2%), 2,0% (wobec 1,0%) oraz 4,2% (wobec 3,1%; por. odpowiednio EBC, 2008a; EBC, 2010; EBC, 2012a). W okresie od 2006 do 2012 r. gospodarka Litwy doświadczyła przegrzania oraz załamania gospodarczego (por. rozdział 1), co przyczyniło się do znaczących wahań inflacji: jej wzrostu do ponad 12% w połowie 2008 r. i wyraźnego spadku do poziomu 20 Narodowy Bank Polski

Ocena konwergencji nominalnej: raporty o konwergencji nieco poniżej 0% na początku 2010 r. Następnie, mimo recesji i braku presji popytowej, inflacja ponownie wzrosła do ok. 5% ze względu na wysoką dynamikę cen surowców na rynkach światowych i dopiero w drugiej połowie 2011 r. zaczęła się ponownie obniżać. Ze względu na występowanie ujemnej inflacji w wielu innych krajach UE 12-miesięczna średnia inflacja HICP na Litwie przekraczała aż do 2013 r. wartości referencyjne, uniemożliwiając temu krajowi spełnienie kryterium stabilności cen. Raport o konwergencji KE z 2014 r. potwierdził spełnienie kryterium stabilności cen przez Litwę. W okresie referencyjnym od maja 2013 r. do kwietnia 2014 r. 12-miesięczna średnia stopa inflacji wyniosła 0,6% i była o 1,1 pkt proc. niższa niż wartość referencyjna (wykres 2.1). KE (2014b) podkreśliła, że od 2012 r. inflacja na Litwie obniżała się. Wśród czynników wpływających na osłabienie inflacji KE wymieniła obniżające się ceny żywności i energii oraz niską dynamikę płac. Prognoza KE zakładała utrzymywanie się inflacji w 2014 r. na poziomie ok. 1% oraz jej umiarkowany wzrost do 1,8% w 2015 r. Istotnym czynnikiem wpływającym na dynamikę cen na Litwie w roku 2015 oraz 2016 miał być wzrost płac wywołany zbliżaniem się stopy bezrobocia do poziomu bezrobocia naturalnego. W szczególności KE wskazała, że niedopasowania na rynku pracy mogą spowodować znaczący wzrost płac w niektórych zawodach (por. też podrozdział 3.4). Drugim istotnym czynnikiem kształtowania się poziomu inflacji na Litwie będzie kondycja głównych partnerów handlowych, która ma duże znaczenie dla poziomu produkcji oraz zatrudnienia w tej gospodarce. Wykres 2.1. 12-miesięczna średnia inflacja HICP na Litwie a wartość referencyjna dla kryterium stabilności cen 12 10 8 6 4 2 0-2 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Litwa Wartość referencyjna Źródło: Eurostat, KE (2004, 2006a, 2008a, 2010a, 2012, 2014b). Z kolei raport EBC podkreślił, że utrzymanie niskiego poziomu inflacji w nadchodzących latach, przy ograniczeniach wynikających ze sztywnego kursu walutowego, może być wyzwaniem dla władz Litwy. EBC (2014c) wskazał, że proces dostosowywania się płac oraz cen do średnich wartości strefy euro może wywołać wzrost inflacji, choć trudno ocenić siłę tego efektu. Ocenił też, że brak płynnego kursu walutowego może utrudnić Litwie utrzymanie równowagi makroekonomicznej. W raporcie EBC podkreślono, że kluczowe dla zapewnienia stabilności cen na Litwie w długim okresie będą reformy w takich obszarach, jak m.in. stabilność finansowa, polityka fiskalna, poprawa konkurencyjności gospodarczej, rozwój sektora energetycznego czy szeroko rozumiana reforma rynku pracy. Przygotowania Litwy do członkostwa w strefie euro 21

Rozdział 2 2.3. Kryterium sytuacji finansów publicznych Ocena konwergencji w 2006 r. potwierdziła spełnienie przez Litwę kryterium sytuacji finansów publicznych. W referencyjnym 2005 r. deficyt sektora finansów publicznych na Litwie wynosił 0,5% PKB, znacząco poniżej wartości referencyjnej wynoszącej 3% PKB (wykres 2.2). Wysokość długu publicznego w relacji do PKB wynosiła 18,7%, również znacząco poniżej wartości referencyjnej wynoszącej 60% (wykres 2.3). Wykres 2.2. Saldo sektora finansów publicznych na Litwie (% PKB) 0-1 -2-3 -4-5 -6-7 -8-9 -10 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Saldo sektora finansów publicznych Stała wartość referencyjna Źródło: Eurostat. Wykres 2.3. Dług sektora finansów publicznych na Litwie (% PKB) 70 60 50 40 30 20 10 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Dług sektora finansów publicznych Stała wartość referencyjna Źródło: Eurostat. W kolejnych latach sytuacja finansów publicznych na Litwie uległa wyraźnemu pogorszeniu na skutek światowego kryzysu gospodarczego i głębokiej recesji w gospodarce krajowej. W 2007 r. deficyt sektora finansów publicznych wyniósł 1,0% PKB, zaś rok później osiągnął 3,3% PKB, przekraczając maksymalną dopuszczalną wartość 3% PKB. Rok 2009 zakończył się najwyższym 9,4% PKB deficytem sektora finansów publicznych od momentu przystąpienia Litwy do UE. Dopiero w 2013 r. deficyt sektora finansów publicznych znalazł się poniżej 3% PKB i wyniósł 2,1% PKB. 22 Narodowy Bank Polski

Ocena konwergencji nominalnej: raporty o konwergencji Pogarszająca się od 2008 r. sytuacja finansów publicznych na Litwie spowodowała, że kraj ten został od 7 lipca 2009 r. objęty przez Radę Ecofin procedurą nadmiernego deficytu zgodnie z art. 126 (12) TFEU. Litwa została zobowiązana do tego, aby deficyt sektora finansów publicznych obniżył się do poziomu poniżej 3% PKB najpóźniej do końca 2011 r. Przedłużająca się trudna sytuacja gospodarcza na Litwie i w UE skłoniła Radę do wydłużenia w 2010 r. okresu naprawczego o kolejne dwa lata. Z dniem 21 lipca 2013 r. Rada Ecofin zdecydowała o zakończeniu procedury nadmiernego deficytu wobec Litwy. Wobec tego w raporcie o konwergencji z 2014 r. KE oceniła, że w referencyjnym 2013 r. Litwa spełniła kryterium sytuacji finansów publicznych. Było to możliwe dzięki obniżeniu deficytu sektora finansów publicznych do wspomnianego wcześniej poziomu 2,1% PKB, przy długu publicznym na poziomie 39,4% PKB. Przewidywania KE co do przyszłej sytuacji finansów publicznych na Litwie zakładają dalsze zmniejszanie się deficytu tego sektora. W 2014 r. deficyt sektora finansów publicznych ma wynieść ok. 1,9% PKB, w 2015 r. 0,9%, zaś w 2016 r. być bliski 0%. W 2017 r. Litwa miałaby wypracować nadwyżkę na poziomie 1,1% PKB. Zdaniem KE (2014b) dług publiczny w latach 2014 2015 utrzyma się na poziomie powyżej 40% PKB, natomiast EBC (2014c) zakłada stopniowy spadek długu publicznego do poziomu 34,8% PKB w 2017 r. Rozbieżność w przewidywaniach zależy od zakładanego przez daną instytucję tempa reform na Litwie. W marcu 2012 r. władze Litwy podpisały Traktat o stabilności, koordynacji i zarządzaniu w unii walutowej (ang. Treaty on Stability, Coordination and Governance in the Economic and Monetary Union, TSCG), który zaczął w pełni obowiązywać 1 stycznia 2015 r. Na mocy tego traktatu Litwa zobowiązała się prowadzić stabilną oraz zrównoważoną politykę fiskalną. Zdaniem EBC ustanowienie wewnętrznych regulacji dotyczących dyscypliny finansowej, podwyższenie ściągalności podatków oraz ograniczenie procykliczności polityki fiskalnej spowoduje poprawę sytuacji finansów publicznych na Litwie w nadchodzących latach (por. podrozdział 3.7). Obie instytucje podkreślają jednak w swoich raportach, że pomimo nieprzekroczenia progu 60% PKB zadłużenie od czasu kryzysu wzrosło niemal 2,5-krotnie. 2.4. Kryterium udziału w mechanizmie kursów walut Lit litewski został włączony do mechanizmu ERM II 28 czerwca 2004 r. Władze Litwy zadeklarowały utrzymanie kursu w wymaganym paśmie wahań (+/-15%) w odniesieniu do przyjętego centralnego kursu na poziomie 3,45280 litów za euro. Litwa zobowiązała się jednostronnie (bez dodatkowych zobowiązań ze strony EBC) do utrzymywania kursu lita na stałym poziomie w ramach obowiązującego w tym kraju systemu izby walutowej (por. podrozdział 3.1). Przez cały okres przebywania w ERM II, tj. do 31 grudnia 2014 r., kurs lita był stabilny na poziomie parytetu centralnego, a Litwa nigdy nie wnioskowała o zmianę parytetu. W świetle wszystkich raportów o konwergencji, w których oceniano Litwę, ani razu nie wystąpiły tzw. poważne napięcia w ERM II, a kraj ten każdorazowo spełniał kryterium udziału w mechanizmie kursów walut. Przygotowania Litwy do członkostwa w strefie euro 23

Rozdział 2 2.5. Kryterium konwergencji stóp procentowych Przed wybuchem światowego kryzysu oraz od 2012 r. Litwa spełniała kryterium konwergencji stóp procentowych. 12-miesięczne średnie wartości długoterminowych stóp procentowych w okresach referencyjnych raportów o konwergencji z maja 2006 r. i z 2008 r. kształtowały się na Litwie wyraźnie poniżej wartości odniesienia. W okresie od kwietnia 2005 r. do marca 2006 r. średni poziom stóp procentowych na Litwie wyniósł 3,7% (wobec wartości referencyjnej 5,9%), a w okresie od kwietnia 2007 r. do marca 2008 r. 4,6% (wobec 6,5%). W następstwie kryzysu na światowych rynkach finansowych pod koniec 2008 r. długoterminowe stopy procentowe na Litwie, podobnie jak w innych gospodarkach rozwijających się, gwałtownie wzrosły. Od lutego 2009 r. ustabilizowały się one na podwyższonym poziomie, średnio 14,5% w okresie od lutego do grudnia 2009 r. W okresie referencyjnym raportów o konwergencji z 2010 r., tj. od kwietnia 2009 r. do marca 2010 r., średnia wartość stóp procentowych wynosiła 12,1% i była znacząco wyższa od wartości odniesienia, tj. 6,0%. W 2010 r. zaobserwowano poprawę kondycji gospodarki Litwy i średni poziom długoterminowych stóp procentowych wyniósł 5%, jednak już wkrótce wstrząsy na rynkach finansowych spowodowane europejskim kryzysem zadłużenia przyczyniły się do ponownego wzrostu tych stóp (do 5,8% średnio w 2011 r.). W raportach o konwergencji z 2014 r. obejmujących okres odniesienia od maja 2013 r. do kwietnia 2014 r. średnia wartość długoterminowych stóp procentowych wyniosła 3,6% wobec wartości referencyjnej 6,2%, co pozwoliło Litwie spełnić kryterium konwergencji stóp procentowych (wykres 2.4). Wykres 2.4. Długoterminowe stopy procentowe na Litwie a wartość referencyjna dla kryterium konwergencji stóp procentowych 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Litwa Wartość referencyjna Źródło: Eurostat, KE (2004, 2006a, 2008a, 2010a, 2012, 2014b). 2.6. Inne ważne czynniki Zgodnie z art. 140 ust. 1 TFUE integracja kraju z derogacją z resztą krajów wspólnoty powinna podlegać ocenie w obszarze m.in. bilansu płatniczego oraz integracji rynków pracy, produktów i rynku finansowego. Od 2012 r. raporty EBC i KE uwzględniają również ocenę krajów z derogacją dokonaną w ramach procedury dotyczącej zakłóceń równowagi makroekonomicznej (ang. macroeconomic imbalance procedure, MIP). 24 Narodowy Bank Polski

Ocena konwergencji nominalnej: raporty o konwergencji Z opublikowanego w listopadzie 2013 r. w ramach MIP Alert Mechanism Report 2014 wynika, że Litwa przekroczyła dopuszczalne progi w przypadku dwóch, spośród jedenastu, wskaźników nierównowagi makroekonomicznej. Międzynarodowa pozycja inwestycyjna netto na poziomie -50% PKB znajdowała się znacząco poniżej progu -35% PKB, zaś trzyletnia średnia stopa bezrobocia na poziomie 13,5% była powyżej progu 10% (tabela 2.1). KE (2014b) podkreśla poprawę wskaźników makroekonomicznych od czasu światowego kryzysu finansowego, który silnie dotknął gospodarkę Litwy. Nastąpiła redukcja wysokiego deficytu na rachunku obrotów bieżących, obserwowanego w latach 2004 2008. Proces dostosowań kosztu pracy w latach kryzysu jest uznawany przez KE za jeden z elementów udanego i szybkiego powrotu Litwy na ścieżkę wzrostu gospodarczego. Znaczący wzrost bezrobocia w latach 2009 2010 wciąż stanowi duże wyzwanie dla władz Litwy (w 2013 r. bezrobocie wynosiło 11,8%). KE, pomimo trendu spadkowego bezrobocia, zaleca kontynuowanie polityki mającej na celu ułatwienie znalezienia pracy. W opinii KE (2014b) władze Litwy pracują nad ułatwieniami dla przedsiębiorców, głównie usprawnieniem funkcjonowania administracji państwowej oraz skróceniem czasu potrzebnego do otworzenia firmy. Według rankingu Doing Business Banku Światowego Litwa w 2014 r. zajęła 24. miejsce na świecie, co plasuje ją w UE na pozycji średniej, zaś w porównaniu z krajami regionu na dobrej (np. Polska znajduje się na 30. pozycji). Tabela 2.1 Wskaźniki nierównowagi zewnętrznej oraz wewnętrznej na Litwie analizowane w ramach MIP Wartość odniesienia Saldo obrotów bieżących (1) Międzynarodowa pozycja inwestycyjna netto (2) -4% i 6% -35% Nierównowaga zewnętrzna Realny efektywny kurs walutowy (3) +/-5% (8) +/-11% (9) Udział w rynkach eksportowych (4) -6% Nominalne jednostkowe koszty pracy (5) 9% (8) 12% (9) Realne ceny nieruchomości (6) Dynamika kredytów dla sektora prywatnego (2) Nierównowaga wewnętrzna Dług sektora prywatnego (2) Dług sektora instytucji rządowych i samorządowych (2) Łączne zobowiązania sektora finansowego (6) Stopa bezrobocia (7) 6% 14% 133% 60% 16,5% 10% 2004-6,5-34,4 4,4 72,8 6,2 8,9 40,4 19,3 25,1 12,4 2005-7,1-42,6-0,2 77,7 10,6 14,5 50,2 18,3 48,8 10,5 2006-8,4-48,9-2,6 50,4 20,7 18,8 62,4 18,0 32,5 8,3 2007-10,7-55,8 0,9 30,7 24,5 19,4 22,8 74,7 16,7 34,5 6,1 2008-12,7-51,5 8,9 39,9 28,8-1,7 10,3 76,7 15,4 4,3 5,3 2009-7,9-58,4 16,6 22,4 13,0-32,8-9,4 83,3 29,0-4,5 8,0 2010-3,7-55,4 7,2 13,7 0,3-8,6-5,9 74,6 36,3-0,7 12,5 2011-0,7-52,2 1,7 24,5-7,9 2,4-1,0 64,8 37,3 2,1 15,7 2012-1,8-53,0-6,7 29,0-4,3-3,2 0,6 61,2 39,9 0,4 15,5 2013-1,2-46,4-0,6 22,1 6,0 0,2-0,2 56,4 39,0-1,8 13,5 1) 3-letnia średnia, w proc. PKB, 2) w proc. PKB, 3) zmiana 3-letnia, deflowany HICP, 42 partnerów handlowych, 4) zmiana 5-letnia, 5) zmiana 3-letnia, 6) zmiana rok do roku, 7) 3-letnia średnia, 8) wartość dla państw członkowskich ze strefy euro, 9) wartość dla państw członkowskich spoza strefy euro Źródła: KE, MIP Scoreboard. Przygotowania Litwy do członkostwa w strefie euro 25

Rozdział 2 KE wskazuje, że sektor finansowy Litwy jest niewielki i w zdecydowanej mierze znajduje się pod kontrolą zagranicznych instytucji finansowych, a kredyty bankowe są głównym źródłem pozyskiwania kapitału (por. podrozdział 3.6). Kapitalizacja Wileńskiej Giełdy Papierów Wartościowych, wchodzącej w skład grupy NASDAQ OMX Group, spadła z 24% PKB w 2007 r. do 9% PKB w 2013 r. na skutek zmniejszenia się popularności tej formy pozyskiwania kapitału przez rodzime firmy oraz niewielkiego zainteresowania inwestorów. KE podkreśla zaangażowanie władz Litwy w prowadzenie i dostosowywanie polityki mikro- oraz makroostrożnościowej w taki sposób, aby zapewnić bezpieczeństwo sektora finansowego (por. podrozdział 3.8). 26 Narodowy Bank Polski

Rozdział 3 Konwergencja realna i strukturalna oraz mechanizmy dostosowawcze do funkcjonowania w unii walutowej

Rozdział 3 Konwergencja realna i strukturalna oraz mechanizmy dostosowawcze do funkcjonowania w unii walutowej 3.1. Wprowadzenie Litwa, przystępując do strefy euro, trwale zrezygnowała z prowadzenia niezależnej polityki pieniężnej oraz możliwości korzystania z płynnego kursu walutowego jako narzędzia ułatwiającego dostosowanie gospodarki do wstrząsów. Warto podkreślić, że związane z tym koszty w postaci potencjalnie większej zmienności aktywności gospodarczej Litwa de facto ponosi już od kilku dekad. Przed przystąpieniem do strefy euro kraj ten nie prowadził niezależnej polityki pieniężnej; do 1992 r. nie dysponował nawet własną walutą, pozostając w strefie rubla. W 1994 r. wprowadzono system izby walutowej, w ramach którego kurs lita litewskiego był sztywny wobec dolara amerykańskiego, a waluta krajowa w obiegu miała stuprocentowe pokrycie w złocie i wymienialnych walutach obcych. W lutym 2002 r. zmieniono walutę odniesienia: zamiast dolara stało się nią euro. Ustalony wówczas stały kurs lita wobec euro, 3,45280 LTL/EUR, został przyjęty jako nieodwracalny kurs konwersji w chwili przystąpienia Litwy do strefy euro z dniem 1 stycznia 2015 r. Od 2002 r. kurs lita względem euro był stały i nie obserwowano jego wahań. Dlatego też koszty przystąpienia Litwy do strefy euro są nieporównanie niższe niż kraju rezygnującego z niezależnej polityki pieniężnej i płynnego kursu walutowego. W przypadku Litwy chodzi jedynie o rezygnację z możliwości stosowania tych instrumentów polityki gospodarczej w przyszłości. Niemniej jednak warto podjąć próbę odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób gospodarka litewska może funkcjonować w strefie euro. Niniejszy rozdział jest poświęcony konwergencji realnej i strukturalnej gospodarki Litwy względem strefy euro, a także mechanizmom dostosowawczym, którymi dysponuje ta pierwsza. Konwergencja realna ma istotne znaczenie dla integracji walutowej, ponieważ gospodarki o podobnym poziomie rozwoju mają zazwyczaj zbliżone poziomy naturalnej realnej stopy procentowej. Z kolei wysokie podobieństwo struktur gospodarczych w krajach unii walutowej sprzyja wysokiej korelacji cykli koniunkturalnych oraz obniża prawdopodobieństwo wystąpienia asymetrycznych wstrząsów 6. Oznacza to, że zarówno podobny poziom PKB per capita, jak i podobieństwo struktur gospodarczych w unii walutowej i kraju do niej przystępującym sprzyjają dopasowaniu wspólnej polityki pieniężnej do sytuacji tego kraju. Ma to szczególne znaczenie w przypadku małych gospodarek przystępujących, gdyż ich pozycja cykliczna w niewielkim stopniu wpływa na wspólną politykę pieniężną. Niższy poziom PKB per capita oraz mały rozmiar gospodarki litewskiej (jej PKB stanowi jedynie ok. 0,4% PKB strefy euro) mogłyby utrudniać funkcjonowanie Litwy w unii 6 Wstrząs (szok) jest to nieoczekiwana zmiana wartości jakiejś zmiennej ekonomicznej (np. zagregowanego popytu). Szoki symetryczne to takie, które w podobnym stopniu dotykają wszystkie kraje (regiony), natomiast szoki asymetryczne to takie, które dotykają jeden lub kilka krajów (regionów) w większym stopniu niż inne. 28 Narodowy Bank Polski

Konwergencja realna i strukturalna oraz mechanizmy dostosowawcze (...) walutowej w sytuacji istnienia dużych różnic strukturalnych względem strefy euro. Jednocześnie jednak dobrze funkcjonujące mechanizmy dostosowawcze, alternatywne wobec kursu walutowego i krajowej polityki pieniężnej, sprzyjałyby bezproblemowemu funkcjonowaniu tego kraju w unii walutowej. W niniejszym rozdziale opisano funkcjonowanie następujących mechanizmów dostosowawczych na Litwie: rynku pracy, rynku produktów oraz systemu finansowego, w tym rynku nieruchomości (mechanizmy rynkowe), a także przeanalizowano politykę fiskalną Litwy (mechanizm nierynkowy). Ponadto przedstawiono pokrótce ramy systemowe litewskiej polityki makroostrożnościowej jako narzędzia pomocnego w przeciwdziałaniu niestabilnym boomom kredytowym 7. 3.2. Konwergencja realna i strukturalna 3.2.1. Konwergencja realna Konwergencja realna ma istotny wpływ na to, jak dany kraj będzie funkcjonował w unii walutowej. Gospodarki o podobnym poziomie rozwoju mają zazwyczaj zbliżoną wysokość naturalnej realnej stopy procentowej, zaś gospodarki o niższym PKB per capita mają, co do zasady, wyższą naturalną realną stopę. Dlatego też podobny poziom PKB per capita w unii walutowej i kraju do niej przystępującym sprzyja dopasowaniu wspólnej polityki pieniężnej (poziomu ustalanej przez unijny bank centralny nominalnej stopy procentowej) do sytuacji tego kraju. Natomiast przystąpienie do unii walutowej gospodarki o niższym niż średnia unijna poziomie rozwoju będzie skutkować zbyt niskim poziomem stóp procentowych (nominalnych i realnych) dla tej gospodarki. Problem ten jest szczególnie istotny w przypadku małej gospodarki przystępującej, tj. takiej, której udział w unijnym PKB jest zbyt niewielki, aby wpływać na politykę pieniężną unijnego banku centralnego. Różnice w poziomie naturalnej realnej stopy procentowej w krajach członkowskich unii walutowej mogą sprzyjać tzw. boom-bust cycles, czyli cyklicznemu przegrzewaniu się poszczególnych gospodarek, po którym następuje gwałtowne załamanie aktywności ekonomicznej. Kanał realnej stopy procentowej działa następująco: kiedy w pojedynczym kraju unii walutowej powstaje dodatnia luka popytowa (wywołana np. spadkiem stopy procentowej do zbyt niskiego poziomu), inflacja w tym kraju wzrasta w porównaniu ze średnią unijną. To powoduje spadek realnej stopy procentowej w tym kraju, co z kolei przyczynia się do dalszego wzrostu zagregowanego popytu w tej gospodarce, wzrostu inflacji oraz spadku realnej stopy procentowej itd. Coraz silniejszy wzrost popytu prowadzi do wzrostu płac i jednostkowych kosztów pracy, a zatem do aprecjacji realnego kursu walutowego i pogorszenia konkurencyjności tej gospodarki. Wywołane tym pogorszenie sytuacji sektora eksportowego w pewnym momencie przyczynia się do spadku zatrudnienia i płac w tym sektorze, ograniczenia presji popytowej i spadku aktywności ekonomicznej w całej gospodarce (Stążka-Gawrysiak, 2011, s. 13 14) 8. Kanał 7 W niniejszym rozdziale przyjęto podobne ramy analizy, jak w części II raportu NBP Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą euro (NBP, 2014b). 8 Analiza Waltersa (1994) była jedną z pierwszych, które wskazywały, że wspólna polityka pieniężna przyszłej unii walutowej w Europie może okazać się procykliczna dla pojedynczych gospodarek (tzw. krytyka Waltersa). Przygotowania Litwy do członkostwa w strefie euro 29

Rozdział 3 realnej stopy procentowej sprzyja zatem narastaniu nierównowag w krajach członkowskich unii walutowej (Landmann, 2012; Brzoza-Brzezina i in., 2014), a także w krajach stosujących tradycyjny reżim sztywnego kursu walutowego 9. Integracja walutowa małej, relatywnie słabo rozwiniętej, gospodarki z większym obszarem o wyższym poziomie dochodu nie zawsze prowadzi do boom-bust cycles, gospodarka taka musi jednak dysponować odpowiednio funkcjonującymi rynkowymi mechanizmami dostosowawczymi. Oprócz opisanego powyżej destabilizującego kanału realnej stopy procentowej funkcjonuje również kanał konkurencyjności (kanał realnego kursu walutowego), który oddziałuje w kierunku odzyskania przez gospodarkę równowagi po wystąpieniu asymetrycznego wstrząsu (Torój, 2011). W przypadku nadmiernej presji popytowej w pojedynczym kraju członkowskim unii walutowej rośnie relatywny poziom płac oraz inflacja w tym kraju, co powoduje aprecjację realnego kursu tej gospodarki; to z kolei ogranicza presję popytową. Zarówno badania (KE, 2006b), jak i doświadczenia ostatnich lat wskazują, że kanał ten jest niewystarczająco silny, aby równoważyć destabilizujące działanie kanału realnej stopy procentowej w strefie euro, co wynika ze słabości strukturalnych i instytucjonalnych tego obszaru (NBP, 2014b, s. 18 20). Uwarunkowania strukturalne i instytucjonalne, które będą wpływać na zdolności dostosowawcze gospodarki litewskiej w warunkach unii monetarnej (rynkowe mechanizmy dostosowawcze) zostaną omówione w podrozdziałach 3.3 3.6 niniejszego opracowania. Przeciwdziałać narastaniu nierównowag w kraju należącym do unii walutowej mogą także: antycykliczna polityka fiskalna jako nierynkowy mechanizm dostosowawczy oraz odpowiednia polityka makroostrożnościowa jako mechanizm prewencyjny. Antycykliczna polityka fiskalna może być narzędziem pomagającym absorbować asymetryczne wstrząsy dzięki działaniu tzw. automatycznych stabilizatorów koniunktury: spadkowi/wzrostowi dochodów podatkowych budżetu państwa i wzrostowi/spadkowi wydatków socjalnych w okresie spowolnienia/ożywienia gospodarczego. Dodatkowo w osiągnięciu przez gospodarkę równowagi pomóc mogą w przypadku szczególnie silnych wstrząsów działania dyskrecjonalne po stronie wydatków i/lub dochodów budżetowych. Polityka fiskalna może pełnić taką rolę, pod warunkiem że kraj ma relatywnie niski poziom długu publicznego oraz że okresy dobrej koniunktury są wykorzystywane do konsolidacji fiskalnej (por. podrozdział 3.7). Także odpowiednio zaprojektowana polityka makroostrożnościowa może zastępować niezależną politykę pieniężną jako narzędzie absorpcji wstrząsów (Brzoza-Brzezina i in., 2015). W szczególności może ona zapobiegać nadmiernemu wzrostowi kredytu, który sprzyja narastaniu nierównowag na rynkach aktywów i w gospodarce realnej (por. podrozdział 3.8). Gospodarka Litwy należy do tzw. gospodarek doganiających, tj. podlega procesowi realnej konwergencji, który oznacza stopniowe zmniejszanie się różnic w PKB per capita względem zamożniejszych gospodarek (w tym strefy euro). W 2013 r. PKB per capita Litwy, przeliczony przy założeniu parytetu siły nabywczej, wyniósł ok. 68% odpowiedniego poziomu dla strefy euro (wykres 3.1). W 2004 r. relacja ta wynosiła nieco ponad 45%, a zatem w latach 2004 2013 Litwa zmniejszała dystans względem strefy euro śred- 9 Skutkiem przystąpienia do unii walutowej małej gospodarki o naturalnej realnej stopie procentowej niższej od średniej unijnej może być długotrwałe i pogłębiające się obniżenie tempa wzrostu PKB i inflacji w tej gospodarce. 30 Narodowy Bank Polski