Wiem wszystko o astmie oskrzelowej Opracował: mgr Tomasz Wasela Podstawową rolą szkoły jest edukacja, w niej mieści się zarówno nauczanie, jak i wychowanie dzieci i młodzieży. Na nauczycielach wychowania fizycznego spoczywa między innymi obowiązek edukacji w kierunku zdrowia,czyli procesu, w którym człowiek uczy się dbać o zdrowie własne i zdrowie innych. Jednocześnie my nauczyciele zajmujemy się wdrażaniem działań promocji zdrowia umożliwiając dzieciom i rodzicom kontrolę nad zdrowiem ich pociech oraz ulepszanie go. Astma jest chorobą cywilizacyjną i poważnym problemem społecznym. Istnieje silna społeczna potrzeba edukowania na temat dostępu do najnowocześniejszych środków leczniczych i przezwyciężenia wciąż pokutującego stereotypu astmatyka skazanego na brak ruchu. Astma oskrzelowa to jedna z najczęstszych przewlekłych chorób układu oddechowego, coraz większy odsetek ludności zapada na nią. Na astmę choruje ok. 5% populacji świata. Przez długie lata nie mieliśmy dokładnych danych dotyczących rozpowszechnienia chorób alergicznych w Polsce. Dopiero subwencja Komitetu Badań Naukowych umożliwiła przeprowadzenie badań, które wykazały, że pod koniec XX wieku około 20% populacji polskiej miało znamiona alergii, a ok. 8% dzieci i 5% dorosłych chorowało na astmę. Szacuje się, że obecnie dotyka ona blisko 2 mln osób w Polsce. Świadomość dziecka kształtuje się nie tylko w rodzinie, ale i w szkole. W poczuciu odpowiedzialności za zdrowie dzieci, postanowiłam skierować swoje wysiłki związane z edukacją na temat astmy, właśnie do szkół: nauczycieli, wychowawców dzieci i ich rodziców. Również wśród dzieci zdrowych należy promować odpowiedni i właściwy, z punktu widzenia medycyny, ale także i tolerancji, wizerunek człowieka chorego na astmę. Uważam, iż nie należy dzieci chorych na astmę całkowicie zwalniać z udziału w lekcji wychowania fizycznego, gdyż w dłuższej perspektywie może to mieć poważne konsekwencje w rozwoju psychofizycznym młodego człowieka. Na zajęciach wychowania fizycznego dziecko nie tylko ćwiczy, ale uczy się niezbędnych zachowań potrzebnych w życiu codziennym: współpracy w grupie, pełnienia odpowiedzialnych funkcji, poznaje swoje mocne i słabe strony, dokonuje samooceny i oceny innych. Definicja I Co to jest astma? Astma oskrzelowa jest zespołem objawów klinicznych spowodowanych zwiększoną wrażliwością (nadreaktywnością) dróg oddechowych na różne czynniki. Błona śluzowa ludzi zdrowych nie reaguje w ogóle lub reaguje w minimalnym stopniu na wiele substancji dostających się wraz z powietrzem wdychanym, tj. cząsteczki kurzu, pyłki roślin, zarodniki pleśni, itp. Natomiast u osób z nadwrażliwością oskrzeli, już niewielkie dawki takich substancji mogą prowadzić do zaburzeń. Nadreaktywność oskrzeli jest przyczyną napadowego zwężenia dróg oddechowych (obturacja). Napad duszności astmatycznej to napad duszności wydechowej (trudność w usunięciu powietrza z płuc i jego tam kumulacja prowadząca do rozdęcia płuc) trwający od kilku minut do kilku godzin, którego nasilenie zmienia się samoistnie lub pod wpływem leczenia. wychowaniefizyczne.pl 1

Jeśli napady duszności utrzymują się przynajmniej przez okres trzech miesięcy mówimy o astmie przewlekłej. W czasie napadu duszności astmatycznej dochodzi do: - skurczu mięśni gładkich oskrzeli - obrzęku błony śluzowej - nadmiernej produkcji gęstego lepkiego śluzu - zmieszenia aktywności nabłonka rzęskowego czyli upośledzenia usuwania zanieczyszczeń z oskrzeli Górne drogi oddechowe to nos i gardło, natomiast dolne to tchawica i oskrzela. Drogi oddechowe kończą się w płucach, gdzie następuje wymiana dwutlenku węgla zebranego przez krew z narządów i tkanek na tlen z wdychanego powietrza. Budowa oskrzeli jest podobna do budowy tchawicy. Od przodu występują sztywne podkowiaste chrząstki, a ściana tylna ma charakter błoniasty. Od wewnątrz oskrzela pokryte są błoną śluzową z nabłonkiem migawkowym, którego komórki wyposażone są w krótki włoski, tzw. rzęski. W warunkach prawidłowych rzęski znajdują się w nieustannym ruchu. W błonie śluzowej oskrzeli obecne są także gruczoły produkujące gęsty, lepki śluz lub wodnistą wydzielinę. Wraz ze zmniejszaniem się średnicy oskrzeli podany powyżej schemat budowy ulega zatruciu. Chrząstki stają się coraz mniejsze i cieńsze a nabłonek stopniowo traci rzęski. W ścianie drobnych oskrzeli pojawiają się mięśni gładkie, których praca (skurcz i rozkurcz) jest nie zależna od naszej woli. Oskrzela położone najbardziej obwodowo i najmniejsze to tzw. oskrzeliki końcowe zakończone są pęcherzykami płucnymi. Ściany pęcherzyków są bardzo cienki i otacza je sieć drobniutkich naczyń krwionośnych, którymi dopływa krew z dwutlenkiem węgla i odpływa krew wzbogacona w tlen i pozbawiona dwutlenku węgla. Definicja 2 Według ekspertów z Amerykańskiego Narodowego Instytutu Serca, Płuc i Krwi oraz Światowej Organizacji Zdrowia. Astma oskrzelowa jest - przewlekłym procesem zapalnym dróg oddechowych, w którym bierze udział wiele komórek i mediatorów. Proces zapalny prowadzi do nadreaktywności dróg oddechowych, czego wynikiem są nawracające epizody świszczącego oddechu, duszności, ucisku w klatce piersiowej i kaszlu, występujące zwłaszcza w nocy lub we wczesnych godzinach wychowaniefizyczne.pl 2

porannych. Objawom tym towarzyszy uogólnione ale zmienne ograniczenie przepływu powietrza przez drogi oddechowe, które zwykle jest odwracalne spontanicznie lub pod wpływem leczenia. Ta definicja może być trudna, a nawet niezrozumiała dla osoby bez wykształcenia medycznego. Podkreśla ona napadowy charakter choroby; głównym jej objawem są taki duszności, występujące najczęściej pomiędzy godziną drugą a piątą nad ranem, którym towarzyszy "granie w piersiach", kaszel i czasem ucisk w klatce piersiowej. Pomiędzy napadami pacjent może czuć się dobrze i wówczas nikt nie jest w stanie zorientować się, że jest on chory na astmę. Napady mogą występować z różna częstością. Na szczęście większość astmatyków to pacjenci z epizodyczną lub łagodną postacią choroby. Duszność pojawia się u nich rzadko, a po zastosowaniu prawidłowego leczenia chory może całkiem zapomnieć o chorobie. Jest jednak grupa chorych na astmę ciężką, u których dolegliwości występują niemal codziennie, a choroba jest przyczyną znacznego pogorszenia jakości życia. Drugim ważnym elementem definicji jest stwierdzenie, że przyczyną objawów w astmie jest przewlekły stan zapalny. Jest to szczególna postać zapalenia, tzw. zapalenie alergiczne, które znacznie różni się od stanu zapalnego powodowanego przez infekcje dróg oddechowych. Mechanizm tego zapalenia jest niezwykle skomplikowany i dotychczas niecałkowicie poznany. Najczęściej zapalenie jest inicjowane przez swoisty alergen. Ostatnim elementem definicji jest podkreślenie roli nieswoistej nadreaktywności oskrzeli, będącej także konsekwencja procesu zapalnego. Oskrzela chorych na astmę maja skłonność do skurczu po kontakcie z różnymi czynnikami fizycznymi, farmakologicznymi, które nie powodują u osób zdrowych żadnych dolegliwości. Duszność po wysiłku fizycznym, po ekspozycji na zimne powietrze lub dym tytoniowy to właśnie wyraz nadreaktywności oskrzeli. Typowe objawy astmy oskrzelowej to: 1. napadowy suchy kaszel 2. świszczący oddech 3. krótki oddech 4. nasilenie objawów po wysiłku lub w nocy 5. poprawa po leku rozszerzającym oskrzela Czynniki wyzwalające napady duszności alergeny (roztocze, pyłki, zarodniki grzybów) wirusowe zakażenia dróg oddechowych czynniki drażniące (dym tytoniowy, zanieczyszczenia, zapachy) czynniki fizyczne (zimne powietrze, wysiłek, hiperwentylacja) leki głównie przeciwgorączkowe, przeciwbólowe, antybiotyki, leki stosowane w kardiologii i schorzeniach reumatycznych zmiany pogody czynniki emocjonalne czynniki hormonalne(cykl miesięczny, ciąża, choroby tarczycy) czynnik drażniące oskrzela, jak aerozole domowe (perfumy, dezodoranty), dymy niektóre pokarmy i napoje zwłaszcza te zawierające środki konserwujące (piwo, wino, soki) Co to jest alergen? Alergenami są substancje powszechnie występujące w środowisku naturalnym, które nie są toksyczne ani nie mają właściwości drażniących. Jednak u pewnej grupy osób uczulonych, tzw. mających atopię (uwarunkowaną genetycznie nadprodukcje przeciwciał IgE) powodują one różne objawy chorobowe od łagodnych do bardzo ciężkich. wychowaniefizyczne.pl 3

Atopia to wrodzona skłonność do zachorowania na choroby alergiczne w tym, także astmę. IgE oznaczenie całkowitego stężenia IgE (immunoglobulina E substancja która zwykle występuje w dużej ilości u alergików). Najbardziej rozpowszechnionymi alergenami są: roztocze kurzu domowego pyłki drzew (zwłaszcza wcześnie kwitnących tj. leszczyna, olcha, brzoza) pyłki traw zarodniki grzybów pleśniowych sierść zwierząt domowych (kot, pies, chomik i inne) Czy alergii można zapobiec? Alergia jest w znacznym stopniu uwarunkowana genetycznie. Niektórzy epidemiolodzy podkreślają jednak, ze jej ujawnieniu sprzyja tzw. "zachodni styl życia". W badaniach przeprowadzonych w Niemczech stwierdzono z zaskoczeniem, że alergia częściej występowała na obszarach czystych ekologicznie w porównaniu do zanieczyszczonych. Istnieją tez obserwacje, ze alergie częściej stwierdza się u osób, które w dzieciństwie rzadko chorowały na infekcje dróg oddechowych. Nie ma potrzeby podejmowania szczególnych działań zapobiegawczych osób zdrowych, które miałyby chronić przed rozwinięciem się alergii Czy palenie tytoniu zaostrza przebieg astmy? Bezwzględnie tak. Palenie zaostrza nadreaktywność oskrzeli i zwiększa "gotowość" do wystąpienia napadów duszności. Ponadto długoletnie palenie nieodwracalnie uszkadza błonę śluzowa oskrzeli powodując przewlekła obturacyjną chorobę płuc. Czy astma jest rzadką chorobą? Niestety jest to choroba częsta, a jej występowanie wciąż wzrasta. Badania epidemiologiczne wykazały, że w Polsce choruje od 5 do 10% populacji w zależności od regionu kraju. Czy moje dziecko wyrośnie z astmy? Zjawisko wyrastania z astmy spotyka się w nielicznych przypadkach w okresie dojrzewania. Zazwyczaj dotyczy to dzieci, u których objawy występowały rzadko i miały łagodny przebieg. Niestety, u większości pacjentów objawy astmy utrzymują się z różnym natężeniem przez całe życie Skąd mam wiedzieć, czy mam astmę? Typowe objawy astmy to napady duszności, zwłaszcza w godzinach nocnych połączone z kaszlem, graniem w piersiach i uczuciem ucisku w klatce piersiowej. Pacjent przybiera pozycje siedząca, z poszukiwaniem punktu podparcia dla kończyn górnych. Ustępują one samoistnie lub pod wpływem leku rozszerzającego oskrzela (np. Ventolin). Często początek astmy jest poprzedzony innymi chorobami alergicznym tj., sezonowy nieżyt nosa, pokrzywka, czy atopowe zapalenie skóry. U niektórych osób początek astmy występuje po infekcji dróg oddechowych (jest to astma nieatopowa lub inaczej wewnątrzpochodna). W niektórych przypadkach jedynym objawem astmy przez wiele lat jest uporczywy kaszel. Taka postać astmy nazywamy wariantem kaszlowym. Rozpoznanie astmy potwierdza lekarz na podstawie wywiadu, badania przedmiotowego, spirometrii, obserwacji szczytowego przepływu wydechowego i czasem prób prowokacyjnych. wychowaniefizyczne.pl 4

Czy można mięć kontakty ze zwierzętami będąc chorym na astmę? W przypadku osób uczulonych na sierść zwierząt (najczęściej kot, pies chomik) naczelna zasada jest unikanie alergenu. Jednak gdy przyczyną wywołującą napady duszności są inne alergeny, lub jest to astma nieatopowa, nie ma potrzeby usuwania z domu ukochanych przyjaciół. Czy astma jest dziedziczna? Astma atopowa czyli ta postać choroby, która jest związana z alergią, jest chorobą w znacznym stopniu uwarunkowana genetycznie. Dziedziczenie nie jest proste; dotychczas opisano już kilkadziesiąt mutacji genów mogących mięć znaczenie w astmie. Jednak zbierając wywiad u pacjenta z tym rodzajem astmy dowiadujemy się, że rodzice lub inne bliskie osoby chorowały na astmę. Natomiast w przypadku astmy nieatopowej nie obserwuje się jakichkolwiek asocjacji genetycznych. Początek astmy jest najczęściej poprzedzony serią infekcji dróg oddechowych. Badania alergologiczne w astmie oskrzelowej: - Wywiad - świadczący o występowaniu napadów duszności, kaszlu, łzawienia po kontakcie z pospolitymi alergenami wziewnymi (pyłki drzew, traw, kurz) - Testy skórne - Określenie we krwi stężenia przeciw ciał skierowanych przeciwko określonym alergenom wziewnym Badania czynności układu oddechowego Badania czynności układu oddechowego wentylacji, wykonuje się aparatem określanym jako spirometr. Badania spirometryczne mogą być: Spoczynkowe - Pozwalają określić wielkość zwężenia dróg oddechowych (oskrzeli). Zwężenie oskrzeli jest charakterystyczną cecha astmy oskrzelowej. Po lekach rozkurczowych - Pozwalają ocenić stopień odwracalności czyli ustępowania zwężenia oskrzeli. Po wziewnych substancjach wywołujących duszność - Są to tzw.: próby prowokacyjne, które mogą być pomocne w ustaleniu rozpoznania astmy oskrzelowej. Badania spirometryczne powinny być zawsze wykonywane gdy istnieje podejrzenie astmy oskrzelowej, a także dla oceny leczenia tej choroby. Astma oskrzelowa powinna być systematycznie kontrolowana przez lekarza i chorego lub jego rodzinę. Kontrola prowadzona przez lekarza i fachowy personel obejmuje: wywiad i badanie z oceną klinicznego przebiegu choroby badanie spirometryczne obiektywnie oceniające czynność układu oddechowego inne badania (np. testy skórne, badanie radiologiczne zatok, płuc, badanie laryngologiczne) stałe szkolenie dotyczące sposobów unikania czynników wywołujących duszność stałe szkolenie dotyczące zasad prowadzenia przez chorego "kart samokontroli" analizę kart samokontroli chorego Po przeprowadzeniu wszystkich badań i "oceny kart samokontroli" lekarz zleca przewlekłe, właściwe dla każdego chorego, leczenie astmy oskrzelowej. wychowaniefizyczne.pl 5

Wskazówki do prowadzenia zajęć z dziećmi chorymi na astmę Jeśli dziecko chore na astmę ma świadomość swej choroby, jest pod stałą kontrolą lekarza i bierze odpowiednie leki, to może uczestniczyć w lekcji wychowania fizycznego pod warunkiem, że nauczyciel będzie odpowiednio dozował wysiłek dziecka i stale kontrolował jego uczestnictwo w zajęciach. Dzieci chore na astmę mogą wykonywać ćwiczenia związane z intensywnym wysiłkiem: trening interwałowy (przerywany) krótki czas wysiłku 1 2 min i dłuższy czas przerwy. Bibliografia: 1. Wiem wszystko o astmie oskrzelowej prof. dr hab. med. I. Grzelewska - Rzymowska 2. Moje dziecko ma astmę Ryszard Kurzawa, Urszula Jędrys Kłucjasz 3. Astma na świecie prof. dr hab. med. Wacław Droszcz wychowaniefizyczne.pl 6