Autobusy niskoemisyjne w Warszawie

Podobne dokumenty
Podstawowe informacje o Spółce Miejskie Zakłady Autobusowe Sp. z o.o. w Warszawie

Działania na rzecz zrównoważonej mobilności w mieście stołecznym Warszawa. Miejskie Zakłady Autobusowe Sp. z o.o.

Wprowadzenie korytarza niskoemisyjnego w ul. Nowy Świat i Krakowskie Przedmieście

Plany budowy miejskiej infrastruktury do ładowania pojazdów elektrycznych w Warszawie Katarzyna Strzegowska - Zastępca Dyrektora ZTM

ŹRÓDŁA NAPĘDU W MIEJSKIEJ KOMUNIKACJI AUTOBUSOWEJ -KIERUNKI INNOWACYJNOŚCI BARTŁOMIEJ WALCZAK

Doświadczenia eksploatacyjne taboru niskoemisyjnego w Miejskich Zakładach Autobusowych w Warszawie. Warszawa, marzec 2019

Ocena kosztów zastosowania komunikacji opartej na pojazdach elektrycznych

Informacja prasowa. Finał Ligi Europejskiej na Stadion najlepiej komunikacją szynową

Metodyki rozmieszczania punktów ładowania dla transportu indywidualnego i zbiorowego

Działania na rzecz zrównoważonej mobilności w mieście stołecznym Warszawie. Adam Stawicki Miejskie Zakłady Autobusowe sp. z o.o.

ŹRÓDŁA NAPĘDU W MIEJSKIEJ KOMUNIKACJI AUTOBUSOWEJ -KIERUNKI INNOWACYJNOŚCI

Planowanie Gospodarki Niskoemisyjnej proekologiczne rozwiązania w transporcie. Marcin Cholewa Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN

Część II - ocena wybranych linii komunikacji miejskiej ( nr linii: 31 oraz 44 ) pod kątem obsługi przez autobusy elektryczne:

PERSPEKTYWY ROZWOJU ELEKTRYCZNYCH AUTOBUSÓW MIEJSKICH MARKI URSUS. URSUS BUS S.A. Dariusz Kasperek

Autobusy miejskie na gaz jako sposób ograniczenia wpływu na środowisko

EKOmunikacja miejska w Krakowie

PUBLICZNY TRANSPORT NISKOEMISYJNY W ZIELONEJ GÓRZE

Obszar funkcjonalny miasta wojewódzkiego. Zielona Góra

Co elektromobilność może zaoferować Twojemu miastu i jego mieszkańcom. Małgorzata Durda, Volvo Polska

Autobusy zasilane skroplonym gazem ziemnym - LNG

Komunikaty ZTM 13 sierpnia 2012

Uchwała nr 35/2016. Zarządu Komunikacyjnego Związku Komunalnego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w Katowicach z dnia 17 maja 2016 roku

Zakładu Komunikacyjnego w Gdyni na trzy r. firma przeniosła się do nowej siedziby

Projekt CACTUS : Modele i metody oceny i optymalizacji ładowania autobusów elektrycznych

Sprężony Gaz Ziemny jako paliwo dla transportu zbiorowego

Przedsiębiorstwo zostało utworzone 15 lipca 1994 r. w wyniku podziału Miejskiego Zakładu Komunikacyjnego w Gdyni na trzy niezależne spółki.

Transport publiczny a działania na rzecz gospodarki niskoemisyjnej

Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej Sp. z o.o. w Gdyni zostało utworzone 15 lipca 1994r. w wyniku podziału Miejskiego Zakładu Komunikacyjnego w

ANALIZA ORGANIZACJI I FUNKCJONOWANIA WĘZŁÓW PRZESIADKOWYCH NA OBSZARZE M. ST. WARSZAWY. Węzeł nr 45 Plac Zamkowy DO ROKU.

ASPEKT EKOLOGII W TRANSPORCIE SZYNOWYM

Wypieranie CO 2 z obszaru energetyki WEK za pomocą technologii OZE/URE. Paweł Kucharczyk Pawel.Kucharczyk@polsl.pl. Gliwice, 28 czerwca 2011 r.

Redukcja emisji substancji szkodliwych dzięki wprowadzeniu paliw metanowych analiza dla pojedynczego pojazdu. mgr Łukasz Kowalski

Spełnienie wymagań EURO4 i EURO5 przez autobusy na ON i CNG analiza porównawcza, na przykładzie wybranej floty pojazdów

Ekologiczne napędy w transporcie miejskim

Komunikaty ZTM 5 października 2012 roku

Współpraca pomiędzy Krajową Agencją Poszanowania Energii S.A. a Urzędem m.st. Warszawy w ramach projektów UE: E-Street i STAR BUS

Część I. Organizacja komunikacji miejskiej

Ryszard Michałowski, Adam Dyduch Praktyczne doświadczenia Dolnośląskiego Oddziału Obrotu Gazem Gazowni Wałbrzyskiej i Miejskiego Przedsiębiorstwa

Komunikacja miejska w Lublinie szansą na oddech dla miasta.

C40 UrbanLife. Warszawa. Zapotrzebowanie na środki transportu o niskiej emisji CO 2. 9 maja 2011 r. Leszek Drogosz Stanisław Jedliński

PALIWA ALTERNATYWNE W TRANSPORCIE PUBLICZNYM I WYNIKAJĄCE Z ICH EKSPLOATACJI OGRANICZENIA

Część I. Organizacja komunikacji miejskiej

Część I. Organizacja komunikacji miejskiej

Część I. Organizacja komunikacji miejskiej

Część I. Organizacja komunikacji miejskiej

ANALIZA ENERGOCHŁONNOŚCI RUCHU TROLEJBUSÓW

MAN Truck & Bus Ekologicznie i ekonomicznie w przyszłość. MAN EURO VI: hybryda

ETAP 1 - zamknięcie dla ruchu ul. Francuskiej (w dniu r. od ok. godz. 13:00 do ok. godz. 19:00)

Autobusy zasilane skroplonym metanem kopalnianym. Maj 2013

Projekt inwestycji dot. wdrożenia elementów Inteligentnego Systemu Transportu wraz z dynamiczną informacją pasażerską oraz zakupem taboru autobusowego

Załącznik nr 8.2 do Regulaminu konkursu

Wpływ polityki spójności na realizację celów środowiskowych Strategii Europa 2020 na przykładzie Poznania

Flota czystych pojazdów stan obecny i potencjał na przyszłość

ANALIZA ORGANIZACJI I FUNKCJONOWANIA WĘZŁÓW PRZESIADKOWYCH NA OBSZARZE M. ST. WARSZAWY. Węzeł nr 43 Saska DO ROKU. Wykonawca:

Współczesny tabor autobusowy. Robert Sokołowski Zarząd Transportu Miejskiego

Rozwój transportu niskoemisyjnego na podstawie działań prowadzonych przez Miasto Lublin. Lublin, 27 października 2014 r.

XXIV Ogólnopolska Konferencja Uniwersyteckich Poradni Prawnych

Krzysztof POGŁÓD Agnieszka DOMASIEWICZ ARUP. Mieczysław REKSNIS. Biuro Drogownictwa i Komunikacji, Urząd m.st. Warszawa

ZAAWANSOWANE ROZWIĄZANIA TECHNICZNE I BADANIA EKSPLOATACYJNE MIEJSKIEGO SAMOCHODU OSOBOWEGO Z NAPĘDEM ELEKTRYCZNYM e-kit

Świętokrzyska Nowy Świat pl. Trzech Krzyży Książęca Rozbrat Łazienkowska Torwar. autobusy poniższych linii będą kierowane etapowo na trasy objazdowe.

Maksymalna wysokość wejścia I drzwi 320mm 320mm II drzwi 320mm 320mm III drzwi 320mm 320mm

Solaris Urbino. electric. Elektryczna rewolucja

Zmiany związane z otwarciem centralnego odcinka II linii metra PROJEKT ZMIAN DO KONSULTACJI. Warszawa, kwiecień 2014 r.

AUTOBUSY ELEKTRYCZNO-WODOROWE URSUS BUS S.A.

ZASTOSOWANIE METANU W POJAZDACH KOMUNALNYCH

Krajowe doświadczenia zastosowania LNG w transporcie Przemysłowy Instytut Motoryzacji PIMOT

Finał Pucharu Polski na Stadionie Narodowym - czasowe zmiany w komunikacji

Rozwój elektromobilności w Lublinie. Warszawa, 2018 r.

DZIAŁANIA MIASTA BOLESŁAWIEC W ZAKRESIE EFEKTYWNOŚCI ENERGETYCZNEJ I ŁAGODZENIA ZMIAN KLIMATU

Pożegnanie Wpisany przez Sławomir Miętek czwartek, 08 listopada :00 - Poprawiony niedziela, 24 stycznia :43 1 / 10

OBSŁUGA ŚRÓDMIEŚCIA KOMUNIKACJĄ AUTOBUSOWĄ

ZASTOSOWANIE METANU W POJAZDACH KOMUNALNYCH

Niskoemisyjne, alternatywne paliwa w transporcie. Sławomir Nestorowicz Pełnomocnik Dyrektora ds. Paliw Metanowych

WARSZAWA TRANSPORT. Polityka Transportowa Warszawy. Seminarium Jakość powietrza a ochrona klimatu synergia działań 09 czerwca 2015 r.

ANALIZA ORGANIZACJI I FUNKCJONOWANIA WĘZŁÓW PRZESIADKOWYCH NA OBSZARZE M. ST. WARSZAWY. Węzeł nr 6 Dworzec Wileński DO ROKU.

ŁÓDZKI TRAMWAJ REGIONALNY ZGIERZ ŁÓDŹ -PABIANICE

Maksymalna wysokość wejścia I drzwi 320 mm 320 mm 320 mm II drzwi 330 mm 320 mm 320 mm III drzwi 320 mm 320 mm

IRISBUS i KAPENA. eksploatacji. mgr inż. Tadeusz Czerniec Dyrektor Regionalny Sprzedaży KAPENA S.A.

Kraków, 4 grudnia 2015 r.

UCHWAŁA Nr RADY MIEJSKIEJ W ŁODZI z dnia

Układy napędowe i magazyny energii w pojazdach elektrycznych oraz systemy do ładowania baterii

Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej Sp. z o.o. w Gdyni zostało utworzone 15 lipca 1994r. w wyniku podziału Miejskiego Zakładu Komunikacyjnego w

UCHWAŁA NR XCIV/886/01 Rady Miasta Krakowa z dnia 5 grudnia 2001 r.

nowe trendy mobilności w regionach Europy

UWAGA! Przypomina się o zawieszeniu kursowania linii 100 w dn br.

Innowacyjne rozwiązania w transporcie publicznym na przykładzie Miasta Zielona Góra

Katalog produktowy

Plany gospodarki niskoemisyjnej w kontekście adaptacji do zmian klimatu

Sieć drogowo-uliczna Krakowa

PL Zjednoczona w różnorodności PL A8-0354/85. Poprawka. Christofer Fjellner w imieniu grupy PPE John Procter w imieniu grupy ECR

Eko-marka przedsiębiorstwa usług transportu publicznego przez pryzmat relacji z podmiotami sektora gospodarki odpadami; mono-, czy multiwartość?

Systemair: Technologia EC

ANALIZA ORGANIZACJI I FUNKCJONOWANIA WĘZŁÓW PRZESIADKOWYCH NA OBSZARZE M. ST. WARSZAWY. Węzeł nr 38 Rondo ONZ DO ROKU. Wykonawca:

PROGRAM WDROŻENIA PALIW ALETERNATYWNYCH w MZK SŁUPSKS

Doświadczenia MPK Rzeszów w eksploatacji autobusów CNG. Kraków IX 2011r.

Analiza kosztów prywatnych i społecznych dla autobusu miejskiego zasilanego elektrycznie i konwencjonalnie

PLAN GOSPODARKI NISKOEMISYJNEJ FINANSOWANIE DZIAŁAŃ ZAWARTYCH W PGN

Organizacja meczu na Stadionie Narodowym - zmiany w komunikacji

Tramwaj do Wilanowa. Tramwaj do Wilanowa Tamas Dombi, ZTM 1

ANALIZA ORGANIZACJI I FUNKCJONOWANIA WĘZŁÓW PRZESIADKOWYCH NA OBSZARZE M. ST. WARSZAWY. Węzeł nr 19 Metro Świętokrzyska DO ROKU.

Transkrypt:

Autobusy niskoemisyjne w Warszawie Miejskie Zakłady Autobusowe Sp. z o. o. Planowana realizacja do roku 2020 X KONFERENCJA NAUKOWO-TECHNICZNA MIASTO I TRANSPORT

MZA Warszawa jeden z większych przewoźników w naszym Regionie, posiada w inwentarzu* ok. 1 400 autobusów zatrudnia ponad 3 500 kierowców codziennie przewozi ok. 1 200 000 pasażerów

WCZORAJ

DZISIAJ

Dachowe panele fotowoltaiczne Autobusy hybrydowe Autobusy elektryczne 2016 Autobusy na LNG

Solaris Bus & Coach autobusy z dachowymi panelami fotowoltaicznymi

EMISJA CO 2 autobusy przegubowe MZA porównanie w eksploatacji emisji ON i LNG Emisja C0 2 g/km Rodzaj paliwa 1 452 ON 1 377 LNG emisja CO 2 dla LNG jest mniejsza o 5,2% X KONFERENCJA NAUKOWO-TECHNICZNA MIASTO I TRANSPORT

Wytwarzanie i dystrybucja paliw gazowych LCNG Produkcja LNG Terminal Dystrybucja Tankowanie Końcowy użytkownik X KONFERENCJA NAUKOWO-TECHNICZNA MIASTO I TRANSPORT

X KONFERENCJA NAUKOWO-TECHNICZNA MIASTO I TRANSPORT Stacja LNG/LCNG w zajezdni w Warszawie Parownice atmosferyczne do regazyfikacji Zbiorniki LNG 2 x 60 m 3 Dystrybutory 3 x LNG + 2 x CNG zynu

Autobusy elektryczne w Warszawie

Autobusy elektryczne w Warszawie Spółka od lipca 2015r. eksploatuje 10 niskopodłogowych, elektrycznych autobusów Solaris U12E Podstawowe dane techniczne Producent Solaris Bus & Coach SA Model Długość Pojemność pasażerska - całkowita 70 miejsca siedzące 25 12 Electric 12 m Baterie litowo - jonowe Główny silnik napędowy asynchroniczny System ładowania przystosowany do pantografowego Czas ładowania Zużycie energii elektrycznej 208 kwh / 686 V 160 kw / 460 V Plug-in 4-5 godz. noc 2 godz. - szybkie Ø 1,03 kwh/km

Autobusy elektryczne zużycie energii Eksploatacja na linii 222, typu SORT 1, średnia prędkość 13 km/godz. (zużycie paliwa ON przez autobusy klasy maxi 45 dm 3 /100 km) oraz zużycie energii mierzone na wejściu do ładowarek 2015/2016r. VII VIII IX X XI XII I II przebieg km 34 191 34 934 34 931 38 357 36 718 34 574 29 346 32 979 Warunki termiczne / drogowe Średnie / lekkie Skrajnie niekorzystne / lekkie Dobre / średnie Dobre / średnie Dobre / średnie Dobre / średnie Niekorzystne / ciężkie kwh 37 072 41 058 36 013 38 702 38 060 35 623 33 453 33 752 Ø kwh/km 1,084 1,175 1,031 1,009 1,037 1,030 1,140 1,023 Lekkie

Autobus elektryczny efekt niskoemisyjności wyniki eksploatacyjne w Warszawie Porównanie autobusów elektrycznych maxi do autobusów maxi standardowych na ON zużycia paliwa na trakcję 110 kwh/100km EE / 45 dm 3 /100km ON Obniżenie emisji substancji normowanych - 100% Obniżenie emisji CO 2, ok. 25% (z uwzględnieniem emisji elektrowni) 100% (lokalnie)

Podstawa opracowania projektu MZA Projekt obsługi zabytkowych i szczególnie cennych pod względem przyrodniczym rejonów m.st. Warszawy - Traktu Królewskiego i Lasku Bielańskiego autobusami elektrycznymi Wytyczne Zarządu Transportu Miejskiego w Warszawie Strategia obsługi komunikacyjnej Warszawy autobusami bezemisyjnymi (elektrycznymi): Zamawiający Urząd m.st. Warszawy Biuro Drogownictwa i Komunikacji 1. Trakt Królewski bez emisji 2. Linia UKSW Dewajtis stacja metra (linia 200) 3. Dodatkowo obsługa linii nocnych autobusami elektrycznymi ZARZĄD TRANSPORTU MIEJSKIEGO ul. Żelazna 61, 00-848 Warszawa

Zakup autobusów do roku 2020 planowany rodzaj taboru Autobusy niskopodłogowe 12m - 30 szt. Autobusy niskopodłogowe 18m - 100 szt.

Planowany rodzaj zasilania (1) Zasilanie pantografowe na mieście

Planowany rodzaj zasilania (2) Zasilanie plug in na zajezdni

Planowane linie komunikacyjne autobusów elektrycznych po roku 2020 Autobusy elektryczne 12 metrowe, na liniach docelowo związanych z Traktem Królewskim (po korekcie do 130 autobusów) Linia Częstotliwość kursowania [min] Dzień powszedni szczyt Dzień powszedni międzyszczyt Dzień świąteczny Średnia długość półkursu [km] Liczba autobusów na linii (do ewentualnej redukcji) Dzień świąteczn y całodzienne dodatki Razem obsługa autobusami 12-metrowymi: 102 20 20 20 14,0 6 6 6 178 15 20 30 19,9 8 3 11 5 222 15 20 20 9,9 5 2 7 5 Razem 19 5 24 16

Linia Planowane linie komunikacyjne autobusów elektrycznych po roku 2020 Autobusy elektryczne 18 metrowe, na liniach docelowo związanych z Traktem Królewskim (po korekcie do 130 autobusów) Dzień powszedni szczyt Częstotliwość kursowania [min] Dzień powszedni międzyszczyt Liczba autobusów na linii (do ewentualnej redukcji) Średnia długość Dzień świąteczny półkursu [km] całodzienne dodatki Razem Dzień świąteczny obsługa autobusami 18-metrowymi: 105 10 10 10 14,0 11 1 12 11 111 8-10 12 15 12,7 10 1 11 7 116 10 10 10 19,9 17 17 16 128 7,5 10 10 9,3 10 4 14 10 175 15 20 20 11,8 6 3 9 6 180 8-10 12 15 19,7 14 3 17 10 503 7,5-10 10 10 16,0 12 2 14 12 518 10-12 15 20 18,7 9 3 12 6 E-2 10 22,1 16 16 Razem 18 metrowe 89 33 122 78 Ogółem; autobusy 12 i 18 metrowe 108 38 146 94

Numer linii Planowane linie komunikacyjne autobusów elektrycznych po roku 2020 Wykonanie km przez autobusy elektryczne w dzień powszedni / święto Dzienne km linii Dzień powszedni Dzień świąteczny Średnie wykonanie km w miesiącu 102 1 449 1 019 40 613 105 3 772 2 955 108 773 111 2 438 1 759 68 787 116 4 404 4 321 135 688 128 2 389 999 60 149 175 1 589 1 196 45 323 178 2 320 1 240 61 121 180 3 715 2 709 105 096 222 1 449 1 236 42 778 503 3 549 3 376 108 294 518 3 382 2 126 92 272 E-2 2 400 50 404 Razem 32 855 22 934 919 299

Planowane linie komunikacyjne autobusów elektrycznych po roku 2020 Miejsca postojów autobusów (19) na krańcach na których przewiduje się umieszczenie punktów ładowania pantografowego Kraniec ESPERANTO GOCŁAW CHOMICZÓWKA WILANÓW PL. PIŁSUDSKIEGO SPARTAŃSKA BIELAŃSKA NATOLIN PŁN. KONWIKTORSKA PKP URSUS BROWARNA MŁYNÓW PKP OLSZYNKA GROCHOWSKA NOWODWORY OSIEDLE GÓRCZEWSKA DW.CENTRALNY NOWE BEMOWO LOTNISKO CHOPINA SZCZĘŚLIWICE

Kraniec linia moc energia kw MWh/DP Bielańska 222 0 0,0 Browarna 105 400 3,0 Chomiczówka 116, 180 2 x 400 6,4 Dw. Centralny 518 400 2,5 Esperanto 111 400 2,0 Gocław 111 400 2,0 Konwiktorska 503, 178 400 + 200 4,6 Lotnisko Chopina 175 400 1,3 Młynów 102 200 0,9 Natolin PŁN 503 400 2,7 Nowe Bemowo E-2 400 1,9 Nowodwory 518 400 2,5 Os. Górczewska 105 400 3,0 PKP Olszynka 102 200 Grochowska 0,9 PKP Ursus 178 200 1,3 Pl. Piłsudskiego 128, 175 2 x 400 3,2 Spartańska 222 200 1,7 Szczęśliwice 128 0 0,0 Wilanów 116, 180, E-2 3 x 400 8,3 Razem ilość energii w dzień powszedni 48,2 Planowane linie komunikacyjne autobusów elektrycznych po roku 2020 Zapotrzebowanie na energię elektryczną 50 MWh na mieście w dzień powszedni

Strategiczny obszar Warszawy obsługiwany przez autobusy elektryczne Ciąg ulic Nowy Świat - Krakowskie Przedmieście, po którym w docelowym rozwiązaniu będą kursować tylko autobusy elektryczne.

Strategiczny obszar Warszawy obsługiwany przez autobusy elektryczne Połączenie komunikacyjne UKSW ze stacją metra obsługiwane przez autobusy elektryczne. Przejazd ulicą Dewajtis przebiegającą przez teren Lasku Bielańskiego (obszar chroniony przyrodniczo) i ulicą Marymoncką.

Obszar Warszawy obsługiwany przez autobusy elektryczne (3) Uczelnia im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz teren Lasku Bielańskiego

Cele związane z realizacją koncepcji 130 autobusów elektrycznych na ulicach m. st. Warszawy (2) Władze Miasta przyjęły założenie zmniejszenia emisji CO 2 poprzez m.in. wprowadzenie autobusów elektrycznych do obsługi linii komunikacyjnych w Warszawie co ograniczy emisję spalin oraz hałas w wytypowanych obszarach: ciąg ulic Nowy Świat - Krakowskie Przedmieście Miodowa będący częścią Traktu Królewskiego, ulica Dewajtis w Lasku Bielańskim obszar chroniony przyrodniczo.

Cele związane z realizacją koncepcji 130 autobusów elektrycznych na ulicach m. st. Warszawy (1) poprawa jakości życia w mieście - spełnienie oczekiwań społecznych, efekt ekologiczny - zerowa emisyjność oraz obniżony poziom hałasu postępująca eliminacja paliw konwencjonalnych z systemów zasilania autobusów, brak emisji spalin w miejscu kursowania, brak potrzeby budowy trakcji napowietrznej, brak przywiązania do konkretnej trasy.

MZA Warszawa wybrane planowane działania do roku 2020 w obrębie infrastruktury: Budowa ultranowoczesnej, wielopoziomowej zajezdni autobusowej przy ul. Redutowej z miejscem dla około 300 autobusów, w tym 100 przegubowych i 100 elektrycznych. Obok nowoczesnego wyposażenia technologicznego, mają być zastosowane takie źródła energii jak pompy ciepła czy ogniwa fotowoltaiczne.

Nowa zajezdnia Redutowa dedykowana przegubowym autobusom elektrycznym

Nowa zajezdnia Redutowa dedykowana przegubowym autobusom elektrycznym

Nowa zajezdnia Redutowa dedykowana przegubowym autobusom elektrycznym

Nowa zajezdnia Redutowa dedykowana przegubowym autobusom elektrycznym

Nowa zajezdnia Redutowa dedykowana przegubowym autobusom elektrycznym

ZNAKI ZAPYTANIA i WĄTPLIWOŚCI Czy wozić pasażerów czy akumulatory? * Małe akumulatory więcej pasażerów ale mniejszy przebieg * Małe akumulatory konieczne uliczne stacje ładowania * Uliczne stacje ładowania ograniczenia w budowie infrastruktury z uwagi na długi cykl inwestycyjny, sprawy własności gruntu czy zakup mocy Systemy ładowania na ulicy pantograf czy plug in Żywotność i sprawność akumulatorów

Dziękuję za uwagę Jan Kuźmiński jan.kuzminski@mza.waw.pl Miejskie Zakłady Autobusowe Sp. z o.o. Do przygotowania prezentacji posłużyły materiały własne MZA, jak również te prezentowane przez instytucje, producentów lub autorów projektów na stronach internetowych. Mam nadzieję, że nie pominąłem żadnego podmiotu. Wszystkim autorom dziękuję za możliwość ich wykorzystania.