Kierownik Katedry Teorii Rachunkowości i Analizy Finansowej Bartłomiej Nita Wrocław, 28 sierpnia 2016 r. Recenzja rozprawy doktorskiej mgra Itaia Blitzera nt. The Relevance of Audited Financial Reports for Investors napisanej w Katedrze Rachunkowości Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu pod kierunkiem Promotora dra hab. Remigiusza Napiecka 1. Wstęp Niniejszą recenzję przygotowałem na podstawie pisma Dziekana Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu prof. dra hab. Kazimierza Krzakiewicza z dnia 7 lipca 2016 r. (V/DWZ/- w/663/2016). Recenzję przygotowano uwzględniając następujące kryteria: wybór problemu badawczego, tematu i zakresu rozprawy, poprawność formułowania celów i tez pracy, dobór metod i źródeł informacji, strukturę pracy, zawartość merytoryczną rozprawy oraz kwestie formalne. 2. Ocena wyboru problemu badawczego, tematu i zakresu rozprawy Współcześnie komunikowanie informacji o dokonaniach spółek publicznych ma bardzo duże znaczenie, w szczególności ze względu na potrzebę zapewnienia bezpieczeństwa obrotu gospodarczego i stabilności systemu finansowego w skali globalnej. Nie można przecenić roli, którą odgrywa sprawozdawczość finansowa, stanowiąca zasadniczy produkt rachunkowości i narzędzie komunikowania z różnymi grupami interesariuszy. ul. Komandorska 118/120, 53-345 Wrocław tel. 71 368 01 00 fax 71 3672778 e-mail: www.ue.wroc.pl
Specjaliści z zakresu rachunkowości nieustannie prowadzą ożywioną dyskusję na temat celów sprawozdawczości finansowej i jej przydatności z punktu widzenia nie tylko inwestorów i oceny dokonań spółek, ale również z punktu widzenia tzw. rozrachunku z odpowiedzialności zarządu przed dawcami kapitału. Wiele kontrowersji narosło wokół zakresu raportowania, roli rachunkowości i specjalistów rachunkowości w zaopatrywaniu m.in. inwestorów w informacje użyteczne decyzyjnie. Wszak sprawozdanie finansowe tworzone zgodnie ze standardami rachunkowości to nie to samo co roczny raport, który obejmuje coraz więcej informacji niefinansowych, w tym m.in. związanych z czynnikami ryzyka prowadzonej działalności. Nie mam zatem wątpliwości, że problematyka wybrana przez Autora rozprawy jest interesująca i ważna zarówno z poznawczego, jak i naukowego punktu widzenia, w szczególności mając na względzie, że Doktorant w swojej dysertacji nie analizuje użyteczności samych sprawozdań finansowych, ale raportów, które są generowane zgodnie z wymaganiami amerykańskiej Komisji Papierów Wartościowych i Giełd (U.S. Securities and Exchange Commission). Należy zatem uznać, że wybór problemu badawczego spełnia wymagania stawiane pracom doktorskim. Przedmiotem dociekań naukowych jest problem naukowo-badawczy z elementami niezwykle ważnymi z praktycznego punktu widzenia i rozwiązanie tego problemu może stanowić podstawę do uzyskania stopnia naukowego doktora. Tytuł rozprawy doktorskiej mgra Itaia Blitzera jest zwięzły i komunikatywny, przy czym można mieć wątpliwości, czy jest spójny z zakresem przedmiotowym rozprawy. W tytule pojawia się bowiem odniesienie do rocznych raportów finansowych, które podlegają rewizji finansowej (audited financial statements). Natomiast badania prowadzone w pracy są skoncentrowane na informacjach ujawnianych zgodnie z wymaganiami SEC na formularzu 10-K. Należy stwierdzić, że zestandaryzowany formularz 10-K nie jest tożsamy ani z raportem rocznym, ani ze sprawozdaniem finansowym, które stanowi jego część. Autor już w pierwszym zdaniu abstraktu (s. II) odwołuje się do badań z zakresu rachunkowości finansowej. Jednak w dysertacji koncentruje się na zawartości informacyjnej formularza 10-K i bada m.in. jego złożoność, czytelność i przydatność z perspektywy inwestorów, tytuł pracy sugeruje badanie rocznych raportów. We wstępie wskazano jednoznacznie zakres przestrzenny rozprawy, ograniczając badania do raportów przedkładanych przez spółki, których papiery wartościowe są notowane na giełdzie NASDAQ oraz zakres czasowy, który obejmuje dekadę od 2005 do 2015 roku. Strona 2 z 7
3. Ocena poprawności sformułowania celów i hipotez pracy Podjęty przez Autora pracy problem badawczy zdeterminował postawione w niej cele badawcze, które Doktorant określił na s. 4 rozprawy jako: 1) ocenę użyteczności raportów składanych na formularzu 10-K z punktu widzenia inwestorów, 2) propozycję lepszego wyjaśnienia (zrozumienia) uwarunkowań rynkowych poprzez ocenę, czy istnieją spójne i istotne trendy dotyczące różnych atrybutów tego formularza i sformułowanie wpływu tych trendów na inwestorów, 3) ocenę potencjału analizy formularza 10-K z punktu widzenia możliwości dodania wartości dla inwestorów oraz wyjaśnienie, jak trójstronna relacja (inwestora-audytorprzedsiębiorstwo) może być korzystna dla inwestorów. Na tle postawionych celów badawczych Autor formułuje cztery pytania badawcze oraz sześć hipotez: H1: Raporty audytowane przez firmy należące do tzw. wielkie czwórki (Big 4) są bardziej złożone i trudniejsze w odbiorze od raportów, które nie są audytowane przez firmy wielkiej czwórki, H2: Informacje zawarte w formularzu 10-K wykazują trend, polegający na rosnącym stopniu skomplikowania i trudnościach w odbiorze (czytelności), H3: Poziom i zmienność cen akcji w krótkim terminie są determinowane czynnikami zewnętrznymi niezależnymi od informacji ujawnianych w raportach 10-K, H4: Poziom i zmienność cen akcji w długim terminie są determinowane czynnikami wewnętrznymi zależnymi od atrybutów raportów 10-K, H5: Reakcja inwestorów na informacje publikowane w raportach 10-K jest różna w krótkim i długim terminie, H6: Złożone i mniej czytelne raporty 10-K mają negatywny wpływ na zmienność wolumenu obrotu. Hipotezy zostały sformułowane w sposób, który umożliwia ich weryfikację za pomocą metod ilościowych, co Autor wyjaśnia obszernie w dalszych częściach pracy. Strona 3 z 7
4. Ocena doboru metod i źródeł W części teoretycznej pracy Autor odwołuje się do wyników badań prowadzonych przez innych badaczy. W pracy Doktorant wykorzystał 152 źródeł bibliograficznych. Pozycje, które Autor zgromadził, zostały dobrane z punktu widzenia rozpatrywanego problemu i poprawnie wykorzystane. W odniesieniu do przeprowadzania badań w części empirycznej Autor pozyskał informacje dotyczące cen akcji i ich zmienności z giełdy NASDAQ za pośrednictwem dwóch niezależnych źródeł: Yahoo finance database oraz EODData LLC, która oferuje zbiory informacji generowane na żądanie. Ponadto Doktorant wykorzystał bazę EDGAR prowadzoną przez SEC, która zawiera duże zbiory danych dostępne dla zainteresowanych użytkowników. Generalnie uważam, że praca pod względem metodycznym przy postawionych celach i hipotezach oraz metodach badawczych odpowiada wymaganiom stawianym pracom doktorskim. 5. Ocena struktury pracy Praca obejmuje 239 stron maszynopisu, składa się ze wstępu, w którym sformułowano cele badawcze i hipotezy, sześciu merytorycznych rozdziałów, bibliografii oraz spisów. Rozprawa obejmuje swoim zakresem wszystkie najważniejsze elementy konstrukcyjne, można zatem uznać, że jest pod tym względem kompletna. Konstrukcję pracy oceniam ogólnie pozytywnie. Uważam, że proporcje objętościowe między poszczególnymi rozdziałami zostały zachowane. Tytuły poszczególnych rozdziałów zasadniczo zostały sformułowane poprawnie a ich nazwy są zgodne z wewnętrzną zawartością, rozwiniętą w podrozdziałach. Następstwo poszczególnych rozdziałów jest logiczne. Autor bardzo przejrzyście wyróżnił przegląd literatury, formułowanie własnych hipotez, ramy teoretyczne dla prowadzonych badań, przedstawienie własnej metodologii, uzyskane wyniki i wnioski końcowe wraz z dyskusją. Strona 4 z 7
6. Ocena zawartości merytorycznej rozprawy Rozdział pierwszy ma charakter wprowadzający i stanowi niejako przewodnik po całej dysertacji. Jest bardzo dobrze przygotowany i wyjaśnia założenia badawcze przyjęte przez Autora oraz przesłanki prowadzonych analiz. Bardzo duże znaczenie dla pracy doktorskiej ma rozdział drugi, w którym Autor dokonuje rzetelnego przeglądu światowego dorobku naukowego odnoszącego się do przedmiotu rozprawy. Doktorant koncentruje się na badaniach dotyczących roli audytorów, relacji i interakcji między audytorami i użytkownikami informacji, determinantami wysokiej jakości audytu i znaczeniem wielkości firmy audytorskiej. Te wszystkie elementy kształtują tzw. środowisko audytu. Druga zasadnicza grupa rozważań odnosi się czynników, które wpływają na reakcję inwestorów giełdowych. Warto podkreślić, że w tej części pracy Autor podejmuje dyskusją na temat badań prowadzonych nie tylko dla giełd amerykańskich, ale również giełd w innych krajach (np. Kanada). Rozdział ten uznaję za niezbędne wprowadzenie do sformułowania własnych hipotez badawczych, które Doktorant zaprezentował i objaśnił w rozdziale trzecim. W kolejnym rozdziale zaprezentowano ramy teoretyczne prowadzonych badań w kontekście analiz empirycznych, które będą prowadzone w dalszej części. Autor koncentruje się na teoriach, które mogą wspomagać po pierwsze pomiar zawartości informacyjnej ujętej w tekście raportów 10-K, po drugie pomiar reakcji inwestorów na ujawniane informacje. W celu pomiaru zawartości informacyjnej raportów Autor proponuje znane w nauce indeksy czytelności (indeks FOG Roberta Gunninga, indeks ARI oraz indeks Flescha-Kincaida). W praktyce stosuje się wiele podobnych indeksów (np. indeks Colemana-Liau), dlatego rodzi się pytanie, jakie przesłanki skłoniły Autora pracy do wyboru zastosowanych indeksów. W drugiej części tego rozdziału Autor wyjaśnia najważniejsze teorie pomiaru reakcji inwestorów. W moim przekonaniu ta dyskusja jest uzasadniona, ponieważ stanowi punkt wyjścia do założeń metodycznych przedstawionych w rozdziale piątym. Metodyka badań prowadzonych przez Doktoranta jest wyjaśniona syntetycznie w sześciu krokach (od A do F) a następnie szczegółowo rozwinięta. Każdy krok Autor przybliża za pomocą odpowiedniego diagramu, co zdecydowanie ułatwia recepcję tej części. Należy przyznać, że Autor jest bardzo konsekwentny w budowaniu metodyki badawczej, która bazuje na wcześniejszych ustaleniach. Tę cześć pracy należy ocenić pozytywnie. W kolejnej części dysertacji Autor zaprezentował wyniki analiz empirycznych i testowania przyjętych hipotez. Pierwsza hipoteza została odrzucona ze względu na brak istotności testu z wykorzystaniem wskaźnika FOG. Kolejne dwie hipotezy Autor zweryfikował pozytywnie. Hipotezy czwarta i szósta zostały odrzucone, natomiast hipoteza piąta była zweryfikowana pozytywnie. W ostat- Strona 5 z 7
niej części pracy Autor podejmuje dyskusję dotyczącą uzyskanych wyników oraz w załączniku analizuje wpływ kryzysu 2008 r. na analizy prowadzone w pracy. Generalnie prowadzone przez Autora analizy są silnie ukierunkowane na przydatność informacji generowanej m.in. przez rachunkowość (i ujawnianej w formularzu 10-K) z perspektywy inwestorów. Podejście to jest spójne z trendami konwergencji US GAAP i IFRS. Jak wiadomo, w 2010 r. zakończył się pierwszy etap projektu realizowanego wspólnie przez IASB i FASB mającego na celu opracowanie spójnych założeń koncepcyjnych do Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej oraz standardów amerykańskich (US GAAP). Europejska Rada (IASB) wydała dokument dotyczący założeń koncepcyjnych datowany na wrzesień 2010, podobnie Rada amerykańska (FASB) w tym samym czasie wydała swój dokument SFAC8. W obu dokumentach cel sprawozdawczości finansowej ogólnego przeznaczenia został przyjęty w tym samym brzmieniu jako dostarczanie informacji finansowych na temat jednostki sprawozdawczej, która jest użyteczna dla potencjalnych inwestorów, pożyczkodawców i innych wierzycieli przy podejmowaniu przez nich decyzji o dostarczaniu zasobów dla jednostki (The objective of general purpose financial reporting is to provide financial information about the reporting entity that is useful to existing and potential investors, lenders and other creditors in making decisions about providing resources to the entity). Przytoczony cel podkreśla bardzo silnie użyteczność decyzyjną sprawozdań finansowych, natomiast w niewielkim stopniu kładzie nacisk na rozrachunek z odpowiedzialności i funkcję powierniczą rachunkowości 1. Współcześnie wielu badaczy, którzy komentują dyskusję nad projektami IASB/FASB, postuluje, aby przy formułowaniu celu sprawozdawczości finansowej zdecydowanie zwiększyć znaczenie generowania informacji o wypełnieniu funkcji powierniczej przez kierownictwo (tzw. stewardship). W związku z tym interesuje mnie zdanie Doktoranta na ten temat i komentarz dotyczący współczesnego celu sprawozdawczości finansowej na tle konwergencji US GAAP i IFRS. 1 W dokumentach tych stwierdzono, że jeśli informacja finansowa ma być użyteczna, to musi być przydatna i wiernie odzwierciedlać to, co jest zamierzonym przedmiotem jej przedstawienia. Informacja będzie natomiast przydatna, gdy jej przekazanie istotnie wpływa na decyzje podejmowane przez użytkowników. Odzwierciedlenie informacji jest wierne, gdy jest kompletne, obiektywne i nie zawiera błędów. Przydatność i wierne odzwierciedlenie decydują zatem o jakości użytecznej informacji finansowej. Strona 6 z 7
7. Ocena kwestii formalnych i poprawności językowej Język pracy jest w przeważającej części jasny i zrozumiały, co wskazuje na dobre opanowanie warsztatu pisarskiego. Pragnę podkreślić, że edycję pracy można uznać za bardzo dobrą, ponieważ trudno znaleźć uchybienia. Doktorant dołożył należytej staranności, aby w największym stopniu ułatwić lekturę dysertacji i odbiór zawartych w niej treści. 8. Ocena podsumowująca Rozprawa doktorska mgra Itaia Blitzera stanowi logiczne i naukowe opracowanie poświęcone wyjaśnieniu użyteczności rocznych raportów finansowych z perspektywy inwestorów. Doktorant wykazał uporządkowany tok wywodu naukowego, w którym następstwo rozpatrywanych zagadnień jest logiczne i uzasadnione. Osiągnięcia naukowe rozprawy doktorskiej należy rozpatrywać w trzech obszarach: poznawczym, metodologicznym i praktycznym. W zakresie poznawczym dzięki przeprowadzeniu szerokich badań empirycznych Autor poszerzył istniejącą wiedzę dotyczącą pojemności informacyjnej i czytelności informacji publikowanych zgodnie z wytycznymi SEC w formularzach 10-K. W obszarze metodologicznym Doktorant podjął udaną próbę wykorzystania metod naukowych do rozwiązania postawionego problemu badawczego. Wreszcie w aspekcie praktycznym uzyskane rezultaty pozwoliły na sformułowanie wielu wniosków, istotnych z punktu widzenia sporządzających raporty finansowe, audytorów oraz użytkowników informacji (inwestorów). Reasumując, stwierdzam, że rozprawa doktorska przygotowana przez mgra Itaia Blitzera nt. The Relevance of Audited Financial Reports for Investors spełnia wymagania określone w art. 13 ust. 1 Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki. Stawiam zatem wniosek o dopuszczenie jej do kolejnych etapów postępowania o nadanie stopnia naukowego doktora nauk ekonomicznych. Wrocław, 28 sierpnia 2016 r. Strona 7 z 7