Kurs III. Wybrane instytucje rynku finansowego i system emerytalny. Autor kursu: dr Jacek Rodzinka

Kurs III. Wybrane instytucje rynku finansowego i system emerytalny Autor kursu: dr Jacek Rodzinka

Spis treści Moduł I. Pieniądz i wybrane instytucje rynku finansowego... 3 1. Formy i funkcje pieniądza... 3 1.1. Historia i formy pieniądza... 3 1.2. Definicja pieniądza... 4 1.3. Funkcje pieniądza... 5 1.4. Płynność pieniądza... 5 2. System bankowy... 5 2.1. Bank centralny... 6 2.2. Bank komercyjny... 6 2.3. Kasy oszczędnościowe i spółdzielnie kredytowe... 6 3. Giełda papierów wartościowych... 7 3.1. Instrumenty finansowe... 7 4. Fundusze inwestycyjne... 8 5. Zakłady ubezpieczeń... 9 6. Fundusze emerytalne... 10 Moduł II. Analiza ofert instytucji finansowych... 11 1. Kredyt i cena kredytu... 11 2. R.R.S.O.... 15 3. Lokaty bankowe. Procent od lokaty bankowej... 15 4. Odsetki i wartość zaktualizowana... 18 5. Porównanie ofert funduszy inwestycyjnych... 19 6. Analiza ofert zakładów ubezpieczeń... 20 7. Porównanie OFE... 21 Moduł III. System emerytalny w Polsce... 22 1. System emerytalny definicje... 22 2. Rodzaje systemów emerytalnych... 22 3. Główne cele i założenia reformy emerytalnej w Polsce... 23 4. Charakterystyka nowego systemu emerytalnego... 24 5. Struktura nowego systemu emerytalnego w Polsce... 25 6. Podstawowe zasady funkcjonowania nowego systemu... 26 7. Wysokości składek na ubezpieczenia społeczne... 27 Moduł IV. Zasady wyliczania wysokości emerytury... 30 1. Zasady wyliczania wysokości emerytury... 30 2. Wyliczanie emerytury na nowych zasadach... 30 3. Przepływ środków pomiędzy instytucjami w momencie przejścia na emeryturę... 32 4. Wyliczanie emerytury na zasadach zbliżonych do tych panujących przed 1.01.1999 r.... 32 Strona 2 z 33

Moduł I. Pieniądz i wybrane instytucje rynku finansowego 1. Formy i funkcje pieniądza 1.1. Historia i formy pieniądza Człowiek pierwotny nie korzystał z dobrodziejstw jakie daje używanie pieniądza, ponieważ go nie znał. Początkowo wymiana wyglądała w ten sposób, iż wymieniano się towar za towar. Tego typu wymianę nazywa się wymianą barterową. Co ciekawe wymieniane towary miały najczęściej inne właściwości, a ich wartość zależała od subiektywnych odczuć uczestników wymiany. Tego typu transakcjom towarzyszyło wiele niedogodności. Jeżeli jakiś członek społeczności potrzebował dajmy na to kamiennego noża i chciał za to oddać upolowanego zająca to żeby transakcja doszła do skutku musiał znaleźć osobę, która miała przeciwstawne chęci - chciała zająca, a nie potrzebowała noża. Generowało to stosunkowo duże koszty transakcyjne związane ze stratą czasu na szukanie odpowiedniego nabywcy. Na dalszym etapie rozwoju cywilizacyjnego zauważono, że w ogólnym obrocie występują pewne dobra, które są powszechnie pożądane, które mogą służyć jako pośrednik w wymianie towarowej. Były to nadal towary, dobra, ale służyły jako pośrednik w wymianie. Do dóbr takich można zaliczyć: sól kamienną stosowaną w Rzymie, jęczmień w Palestynie, czy muszle, tytoń w Ameryce Północnej. Dobra te nazywane są dziś pełnym pieniądzem towarowym, który oprócz funkcji pieniądza, jaką było pośredniczenie w transakcjach i miernik wartości, miał również swoje ekonomiczne zastosowanie. Dobra takie można było wymienić na inne dobra lub po prostu skonsumować sól, jęczmień zjeść, tytoń wypalić, a muszle użyć jako ozdoby. Takie rozwiązanie ułatwiało dokonywanie transakcji, ale dobra takie miały też swoje wady, do których zaliczyć można niedoskonałą podzielność (trudno sprzedać pół żywej krowy), zniszczenie, psucie (pleśń czy szkodniki w zbożu, czy zamoczenie soli). Problemy te rozwiązało zastosowanie metali, początkowo nieszlachetnych (brąz, miedź, żelazo), w późniejszym okresie szlachetnych (srebro, złoto, platyna). Poważne zalety pieniądza kruszcowego, do których można zaliczyć trwałość, podzielność, łatwość przechowywania, rzadkość występowania zdecydowały, iż posługiwano się nim przez stosunkowo długi okres czasu. Pieniądz ten miał również wady. Przechowywanie i przemieszczanie dużych ilości było kosztowne, w związku z czym ówcześni finansiści zaczęli wystawiać certyfikaty lub banknoty wymienialne na złoto lub srebro. Z czasem banknoty zaczęły wypierać z obiegu metale, ale pojawił się kolejny problem. Duża ilość różnorodnych certyfikatów predysponowała do popełniania fałszerstw, które w konsekwencji doprowadzały do bankructwa instytucji finansowych. Aby temu zapobiec państwa zdecydowały się na wprowadzenie monopolu na emisję pieniądza papierowego, który początkowo miał pokrycie w złocie, czyli państwa drukowały tylko tyle pieniądza ile miały Strona 3 z 33

zapasów metali szlachetnych. Jednakże z czasem państwa zaczęły rezygnować z pełnej wymienialności pieniądza na złoto, by w końcu zupełnie od niej odejść. W obecnych czasach banknot nie ma pokrycia w złocie, ale reprezentuje wartość, którą przyporządkujemy mu sami. Pieniądz papierowy nie ma sam w sobie dużej wartości, bo ile może być wart kawałek kolorowego papieru, ale jego wartość zależy ostatecznie od tego ile za niego można kupić, czyli jaką wartość on prezentuje. W miarę rozwoju cywilizacyjnego rozwinął się również pieniądz bezgotówkowy. Trzymanie pieniędzy w formie gotówki w domu może być nieekonomiczne i niewygodne, zastąpione zostało więc przechowywaniem pieniędzy w specjalnie do tego wyspecjalizowanych instytucjach zwanych bankami. W momencie kiedy takie postępowanie zaczęło być powszechne, nie było konieczności dokonywania transakcji gotówkowych, gdyż zobowiązania były regulowane poprzez przepływy wewnątrzbankowe. 1.2. Definicja pieniądza Pieniądz to powszechnie akceptowany z mocy prawa lub zwyczaju środek regulowania zobowiązań, pełniący rolę powszechnego ekwiwalentu, pełniący funkcje pieniądza. Pieniądz jest to pewien powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonujemy płatności za dostarczone dobra lub wywiązujemy się ze zobowiązań. Jest to środek wymiany. Benjamin Franklin Nic nie jest słodsze od miodu, prócz pieniędzy. Benjamin Franklin Strona 4 z 33

1.3. Funkcje pieniądza Pieniądz pełni w społeczeństwie i gospodarce wiele funkcji. Poniżej zostały one wymienione i krótko scharakteryzowane. Środek wymiany - środek pośredniczący w dokonywanych transakcjach kupna sprzedaży. Jednostka rozrachunkowa, miernik wartości za pomocą pieniądza możemy podać wartość poszczególnych dóbr. Środek przechowywania wartości (gromadzenie bogactwa, środek tezauryzacji) pieniądz to majątek, najbardziej bezpieczna lokata kapitału. Cyceron Pieniądze nie śmierdzą. Cyceron 1.4. Płynność pieniądza tym ma on mniejszą płynność. Bardzo ważnym zagadnieniem związanym z obrotem pieniężnym jest płynność pieniądza. Można ją zdefiniować jako łatwość, z jaką dana pozycja aktywów może być zamieniana na inną, łatwo wydatkowaną formę z nieznaczną, bądź żadną stratą wartości. Chodzi więc o to jak szybko i bez utraty wartości sprzedać można za gotówkę dom, samochód, komputer, czy komórkę. Im szybciej dany składnik majątkowy można upłynnić tym charakteryzuje się wyższym poziomem płynności. Najczęściej uważa się, że im droższy składnik majątkowy 2. System bankowy System bankowy obejmuje następujące grupy banków: Banki centralne. Banki komercyjne. Banki specjalne. Kasy oszczędnościowe. Spółdzielczość kredytową. Strona 5 z 33

2.1. Bank centralny Bank centralny - to instytucja, która pełni rolę bankiera w stosunku do banków komercyjnych oraz jest odpowiedzialna za politykę monetarną danego kraju. Obecnie, w każdym kraju, niezależnie od jego wielkości, funkcjonuje Bank Centralny. Początkowo Bank Centralny była to instytucja prywatna, nastawiona na osiągnięcie zysku, lecz z czasem rządy poszczególnych krajów zaczęły kłaść coraz większy nacisk na kontrolowanie poziomu stóp procentowych, więc model ten został zmieniony, Bank Centralny nabrał znacznie większego znaczenia w finansowaniu działalności państwa. 2.2. Bank komercyjny Bank jest to instytucja finansowa udzielająca kredytów z pieniędzy pozyskanych z wkładów pieniężnych ludności i przedsiębiorstw. Zgodnie z ustawą Prawo bankowe bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym. Dz.U. 2002.72.665 2.3. Kasy oszczędnościowe i spółdzielnie kredytowe Kasy oszczędnościowe są to banki uniwersalne, których założycielami są samorządy lokalne. Wspierają akcję kredytową szczególnie drobnych przedsiębiorców oraz osoby fizyczne, zyski zasilają kasę założycieli. Spółdzielczość kredytowa działają na zasadach prawa spółdzielczego, występuje tam powiązanie pomiędzy kredytobiorcami (członkami spółdzielni), którzy dokonują wkładów członkowskich. Są to banki uniwersalne udzielające drobnych kredytów. Strona 6 z 33

3. Giełda papierów wartościowych Giełda papierów wartościowych jest to instytucja, której zadaniem jest organizacja i zapewnienie możliwość obrotu papierami wartościowymi dopuszczonymi przez nią do obrotu. GPW działa na podstawie ustawy z dnia 29 lipca 2005r. o obrocie instrumentami finansowymi oraz innych ustaw i postanowień Statutu. Zgodnie ze statutem GPW kapitał zakładowy spółki wynosi 41.972.000 zł. Szczegółowy opis funkcjonowania Giełdy znajdziesz w module pt.: Rynek finansowy w gospodarce. 3.1. Instrumenty finansowe Instrumenty finansowe, którymi dokonuje się obrotu na GPW w Warszawie: akcje spółek, w tym akcje Narodowych Funduszy Inwestycyjnych; obligacje Skarbu Państwa; obligacje przedsiębiorstw; prawa poboru spółek; prawa do nowych akcji spółek; certyfikaty inwestycyjne; prawa pierwszeństwa; kontrakty terminowe na akcje; kontrakty terminowe na indeksy; kontrakty terminowe na waluty; kontrakty terminowe na obligacje skarbowe; opcje na indeksy giełdowe; opcje na akcje; jednostka indeksowa MiniWIG2O. Strona 7 z 33

4. Fundusze inwestycyjne Fundusz inwestycyjny fundusz inwestycyjny jest osobą prawną, której wyłącznym przedmiotem działalności jest lokowanie środków pieniężnych zebranych w drodze publicznego, a w przypadkach określonych w ustawie o funduszach inwestycyjnych również niepublicznego, proponowania nabycia jednostek uczestnictwa albo certyfikatów inwestycyjnych, w określone w ustawie papiery wartościowe, instrumenty rynku pieniężnego i inne prawa majątkowe. Jest to forma zbiorowego lokowania środków pieniężnych wpłacanych przez osoby fizyczne, osoby prawne, przedsiębiorstwa czy gminy. Fundusz inwestycyjny to instytucja zbiorowego inwestowania lokująca powierzone mu przez członków środki finansowe w różnego rodzaju instrumenty, którymi dokonuje się obrotu na rynku finansowym. Wyróżnić można wiele rodzajów funduszy inwestycyjnych, które różnią się między sobą m. in. strategią inwestycyjną. Preferując bezpieczną strategię oszczędzania, fundusz większość swych środków lokuje w bezpieczne papiery wartościowe, które z reguły generują mniejsze zyski. Fundusz zakupuje najczęściej w takiej sytuacji dłużne papiery wartościowe obligacje, bony skarbowe. Realizując natomiast strategię bardziej ryzykowną fundusz część swojego portfela ma zaangażowaną w papierach mniej bezpiecznych jeżeli chodzi o możliwość generowania zysków. Są to najczęściej akcje. Zgodnie z przepisami ustawy o funduszach inwestycyjnych jedyną instytucją uprawnioną do tworzenia i zarządzania funduszem inwestycyjnym jest Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych, które może tworzyć i zarządzać więcej niż jednym funduszem inwestycyjnym. Majątek przekazywany przez osoby do funduszu przeliczane są na tzw. jednostki uczestnictwa. Stanowią one tytuł prawny do uczestnictwa w dochodach wypracowywanych przez fundusz. Jednostki uczestnictwa lub certyfikaty inwestycyjne reprezentują prawa majątkowe uczestników funduszu, określone ustawą i statutem funduszu inwestycyjnego. Inwestycja w jednostki uczestnictwa funduszu inwestycyjnego może przynieść nie tylko zyski, lecz także straty, dodatkowo będzie narażona na różnego rodzaju ryzyka występujące na rynkach finansowych. Niezmiernie ważne jest poznanie podstawowych zasad funkcjonowania funduszy inwestycyjnych, rodzajów ofert oraz źródeł informacji o funduszach. Szczegółowy opis funkcjonowania Giełdy znajdziesz w module pt.: Rynek finansowy w gospodarce Rodzaje funduszy inwestycyjnych: fundusz inwestycyjny otwarty (fundusze oparte na jednostkach uczestnictwa); specjalistyczny fundusz inwestycyjny otwarty (fundusze oparte na jednostkach uczestnictwa); fundusz inwestycyjny zamknięty (fundusze oparte na certyfikatach inwestycyjnych). Strona 8 z 33

5. Zakłady ubezpieczeń Zakłady ubezpieczeń to jednostki zajmujące się działalnością ubezpieczeniową. Działalność ubezpieczeniowa regulowana jest ustawą z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. z dnia 16 lipca 2003 r.). Przez działalność ubezpieczeniową zgodnie z art. 3. ustawy rozumie się wykonywanie czynności ubezpieczeniowych związanych z oferowaniem i udzielaniem ochrony na wypadek ryzyka wystąpienia skutków zdarzeń losowych. Nikt nie jest w stanie ze stuprocentową pewnością przewidzieć przyszłości. Oczywiście można przewidywać, że coś się może wydarzyć, jednakże zawsze pozostaje choć odrobina niepewności co do wystąpienia, bądź niewystąpienia określonego zdarzenia. Im odleglejsza perspektywa czasowa, tym z reguły niepewność staje się większa. Różnego rodzaju wypadki i zbiegi okoliczności wpływają na rzeczywistość i mogą ją różnie kształtować. W związku z tym, aby uchronić ją przed niekorzystnymi skutkami zdarzeń losowych, można pomyśleć o urządzeniu, którego podstawowym celem będzie poniesienie negatywnych finansowych konsekwencji zaistniałej szkody. Większość ludzi w swej naturze ma dążenie do zapewnienia sobie jak największego poczucia bezpieczeństwa, stabilizacji. Równocześnie rzeczywistość, która nas otacza jest na tyle nieprzewidywalna, że wiele osób chcąc wyłączyć z otoczenia czynnik przypadkowości, stara się różnymi sposobami zminimalizować ryzyko i właśnie w odpowiedzi na tego typu zapotrzebowanie powstały zakłady ubezpieczeń, które przejmują na siebie negatywne konsekwencje zaistniałych zdarzeń losowych. To, że ktoś posiada ubezpieczenie nie uchroni go przed wystąpieniem wypadku, ale ochroni go przed jego negatywnymi, finansowymi konsekwencjami. Na przykład, gdy dana osoba posiada ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków, nie oznacza to, że np. nie spadnie ze schodów. Może spaść mimo posiadania polisy, ale jeśli w wyniku wypadku ta osoba nie będzie mogła pracować, będzie musiała się leczyć, takie ubezpieczenie (w zależności od wariantu) może pokryć koszty związane z absencją w pracy, rekonwalescencją, rehabilitacją, czy wynagrodzić ból związany z wypadkiem w postaci świadczenia za procentowy uszczerbek na zdrowiu. Strona 9 z 33

6. Fundusze emerytalne Fundusze emerytalne działają w Polsce na podstawie przepisów ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U.04.159.1667). Przedmiotem działalności funduszu jest gromadzenie środków pieniężnych, ich lokowanie, z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego, i wypłata okresowych emerytur kapitałowych. Rodzaje funduszy emerytalnych W Polsce mogą działać następujące fundusze emerytalne: Otwarte Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE) to instytucje działające w ramach II Filara systemu emerytalnego w Polsce. Drugi filar jest filarem powszechnym i obowiązkowym. OFE są zakładane, zarządzane i reprezentowane przez prywatne instytucje, które nazywane są Powszechnymi Towarzystwami Emerytalnymi. Na dzień 31 grudnia 2010 r. w Polsce działało 14 OFE. Więcej na temat OFE i II Filara w części System emerytalny. Pracownicze Pracownicze Fundusze Emerytalne (PFE) to instytucje działające w ramach III Filara systemu emerytalnego w Polsce. III filar jest filarem dobrowolnym. PFE są zakładane, zarządzane i reprezentowane przez prywatne instytucje, które nazywane są Pracowniczymi Towarzystwami Emerytalnymi. Na dzień 31 grudnia 2010 r. w Polsce działało 5 PFE. Więcej na temat III Filara w części System emerytalny. Strona 10 z 33

Moduł II. Analiza ofert instytucji finansowych 1. Kredyt i cena kredytu Kredyt bankowy to operacja, podczas której bank zobowiązuje się udostępnić określoną sumę pieniędzy na określony cel, natomiast kredytobiorca zobowiązuje się do tego, że wykorzysta otrzymaną sumę zgodnie z przeznaczeniem oraz, że zwróci kredytodawcy całą kwotę powiększoną o prowizje i odsetki. Kredyt jest stosunkiem ekonomicznym pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem. Najstarszą formą kredytu jest kredyt towarowy, polegający na regulowaniu zapłaty przez dłużnika za dostarczone mu przez wierzyciela towary z opóźnieniem w stosunku do terminu dostawy. Dłużnik przez ten czas dysponuje towarem i należnością. Kredyt pieniężny polega na odstąpieniu określonej ilości pieniędzy przez osobę fizyczną lub prawną drugiej osobie, pod warunkiem ich zwrotu w ustalonym terminie oraz zapłaty procentu tj. ceny za korzystanie z kredytu. Funkcje kredytów:. funkcja kreacji pieniądza (tzw. funkcja emisyjna) - każde udzielenie kredytu oznacza wprowadzenie do obiegu nowego pieniądza, zaś każda spłata jego wycofanie, funkcja redystrybucyjna - udostępnienie środków w postaci kredytu jednym podmiotom dzięki oszczędnościom innych, funkcja dochodowa kredyt umożliwia finansowanie działalności przynoszącej w efekcie określone dochody, funkcja kontrolna - bardzo istotna z punktu widzenia kredytobiorcy; w czasie kredytowania bank kontroluje działalność kredytobiorcy i sposób wykorzystania kredytu. W przypadku kredytu powinno zwracać się uwagę na wysokość obciążeń finansowych, jakie będą wiązać się z udzieleniem i później ze spłatą kredytu, jak również z warunkami na jakich ten kredyt został udzielony. Do warunków tych należy zaliczyć np.: możliwość bezpłatnej wcześniejszej spłaty, okres karencji, czy możliwość zawieszenia spłaty rat. Strona 11 z 33

Na cenę kredytu składają się: oprocentowanie, prowizje, inne koszty. Oprocentowanie nalicza się w walucie kredytu i pokrywa koszt uzyskania środków na kredyt oraz marżę banku. Wysokość stopy oprocentowania kredytu określona jest w umowie kredytowej i liczona jest w stosunku rocznym od kwoty wykorzystanego kredytu za okres od dnia wykorzystania kredytu do dnia spłaty i pobierana jest w ustalonych terminach. Wyróżniamy dwa rodzaje oprocentowania: stałe i zmienne. Oprocentowanie stałe występuje niezmiernie rzadko w rzeczywistości gospodarczej, oznacza ono, że bank z kredytobiorcą umówił się, iż nie ma możliwości zmiany wysokości oprocentowania zmiany kredytu w czasie. Jest to rozwiązanie powodujące, że kredytobiorca dokładnie wie ile zapłaci za otrzymany kredyt, bez względu na zmieniające się warunki rynkowe. Zwykle dotyczy kredytów krótkoterminowych. Oprocentowanie zmienne składa się ze stawki bazowej oraz marży banku udzielającego. Jest to wynagrodzenie za udostępnienie środków finansowych, którego wysokość może się zmienić w czasie trwania spłaty kredytu w wyniku powstania okoliczności przewidzianych w umowie kredytowej. Decyzję o zmianie wysokości oprocentowania podejmuje bank, ale nie może zrobić tego w dowolnym momencie i w dowolnej wysokości. Zmianie musi ulec czynnik wpływający na wysokość stopy procentowej. W przypadku kiedy kredyt udzielany jest z walucie polskiej odnośnikiem wpływającym na wysokość stawki bazowej jest WIBOR (Warsaw Interbank OfferRate), są to stopy procentowe ustalane przez Radę Polityki Pieniężnej w Polsce. W przypadku kiedy bierze się pod uwagę kredyt w walucie obcej, najczęściej wysokość oprocentowania odnosi się do LIBOR (London Interbank OfferedRate) - stopa procentowa kredytów oferowanych na rynku międzybankowym w Londynie. Prowizje, czyli dodatkowe koszty ponoszone przy zaciąganiu kredytu. Rodzaje prowizji: prowizja przygotowawcza jest opłatą za czynności związane z udzieleniem kredytu, liczoną od kwoty udzielonego kredytu, prowizja od zaangażowania naliczana jest od niewykorzystanej kwoty kredytu, najczęściej od dnia postawienia środków do dyspozycji kredytobiorcy do dnia wykorzystania całego kredytu. Bank w ten sposób zarabia na środkach, które ma do dyspozycji kredytobiorca mimo, że ich nie wykorzystuje, prowizja od wcześniejszej spłaty kredytu - bank w ten sposób rekompensuje sobie utratę korzyści związanych z zapłatą oprocentowania za wykorzystywanie kredytu. Strona 12 z 33

Spłacając wcześniej kredyt klient naraża bank na stratę, wynikającą z konieczności ponownego zainwestowania pieniędzy. Rzeczywisty koszt kredytu obrazuje roczna rzeczywista stopa oprocentowania R.R.S.O. jest to parametr łączący oprocentowanie, prowizję, okres spłaty kredytu czyli określa faktyczny koszt kredytu (suma: oprocentowanie i prowizja). Jest to zatem wskaźnik, który mówi o wszystkich kosztach związanych z kredytem. RRSO jest wyrażana w skali rocznej, w procentach. Zasadniczo im mniejszą ma wartość tym kredyt jest korzystniejszy. Wyliczanie oprocentowania kredytów Stopa oprocentowania kredytów określana jest w skali rocznej. Raty kredytowe płacone są najczęściej z częstotliwością miesięczną. Raty kredytowe składają się z dwóch części. Spłacamy w niej zarówno kapitał zaciągniętego kredytu, jak i odsetki. Raty mogą zostać wyliczone przez bank jako raty stałe oraz raty malejące. Cechą charakterystyczną systemu rat stałych jest fakt, iż wysokość tej raty przez cały okres spłaty kredytu się nie zmienia, natomiast zmienia się struktura kapitału i odsetek spłacanych w kolejnych ratach. Czyli bank oblicza kwotę do zapłaty w danym miesiącu odsetek i pozostałą część ustalonej wysokości raty stałej uzupełnia spłacany kapitał. System rat malejących określa jaka kwota kapitału spłacana jest w każdej racie, natomiast kwota odsetek w każdej kolejnej racie jest coraz niższa z uwagi na coraz mniejszą kwotę kredytu pozostałą do spłaty. Wyliczenie wysokości oprocentowania kredytu: Kwota kredytu - 300.000 zł Całkowite opłaty roczne odsetki -12000 zł, prowizja przygotowawcza kredytu 3000 zł Koszt kredytu wylicza się dzieląc opłaty przez kwotę kredytu 15000/300000= 0,05, aby otrzymać z tego koszt w procentach wystarczy pomnożyć otrzymaną liczbę przez 100. Całkowity koszt kredytu to 5 % w skali rocznej. Wyliczenie wysokości raty kredytowej: Kwota kredytu - 300.000 zł Oprocentowanie 5 % w skali rocznej w miesiącu o 30 dniach wysokość raty odsetkowej wyniesie = 300.000 * 0,05 * 30/365=1232,88 zł Warunki udzielania kredytów: Osoby starające się o uzyskanie kredytu są zobowiązane do wypełnienia i złożenia wniosku kredytowego. Wniosek kredytowy powinien zawierać: charakterystykę kredytobiorcy, rodzaj i kwotę kredytu, przeznaczenie kredytu, źródła i proponowane terminy spłaty, Strona 13 z 33

proponowane formy i źródła zabezpieczenia kredytu. Zgodnie z przepisami prawa bankowego bank przed udzieleniem kredytu zobowiązany jest do zbadania zdolności kredytowej kredytobiorcy. Badanie zdolności kredytowej nie jest czynnością jednorazową przed udzieleniem kredytu, ale procesem ciągłym, realizowanym również w trakcie trwania umowy kredytowej, zwłaszcza długoterminowej. Zdolność kredytowa to zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie. Jest ona w dużej mierze uzależniona od obecnych i przyszłych dochodów kredytobiorcy. Rodzaje zdolności kredytowej: bieżąca- w danej chwili, średnioterminowa- dotyczącą okresu przyszłych 2-3 lat, długoterminowa (perspektywiczna)- dotyczącą bardziej odległej przyszłości. Decyzja o udzieleniu kredytu oraz jego wysokości uzależniona jest od poziomu zdolności kredytowej oraz poziomu ryzyka kredytowego. Wysokość ryzyka ma wpływ na formułowanie warunków umowy kredytowej, poziom oprocentowania oraz wielkość i formę zabezpieczenia. Banki wyliczają zdolność kredytową w taki sposób, iż dodają do siebie dochody osiągane przez członków rodziny. Najwyżej oceniane są dochody stałe, najlepiej z umowy o pracę na czas nieokreślony, dodatnio wpływa na ocenę również dotychczasowy czas zatrudnienia u obecnego pracodawcy. W przypadku dochodów osiąganych z umów o dzieło, lub zlecenie banki mają różnorodne polityki wliczania tych dochodów na potrzeby wyliczenia zdolności kredytowej. Po wyliczeniu osiąganych dochodów wyliczana jest kwota kosztów stałych ponoszonych przez rodzinę, do tych kosztów mogą być wliczane spłaty innych kredytów, opłaty itd. itp. Kwota wyliczona poprzez odjęcie kosztów stałych od dochodów jest następnie pomniejszana o koszty utrzymania członków rodziny, czyli mnoży się liczbę członków rodziny pozostających na utrzymaniu za osiągany dochód razy koszt utrzymania jednej osoby. Koszt utrzymania jednej osoby jest różny w poszczególnych bankach, zależy też od miejsca zamieszkania. Może się wahać od kilkuset, do ponad tysiąca złotych miesięcznie. Po tych wyliczeniach bank określa jaką kwotę potencjalny kredytobiorca może przeznaczyć na spłatę zobowiązania kredytowego i od tej kwoty liczona jest jego zdolność kredytowa. Strona 14 z 33

2. R.R.S.O. Rzeczywisty koszt kredytu obrazuje roczna rzeczywista stopa oprocentowania - jest to parametr łączący oprocentowanie, prowizję, okres spłaty kredytu czyli określa faktyczny koszt kredytu (suma: oprocentowanie i prowizja). Jest to zatem wskaźnik, który mówi o wszystkich kosztach związanych z kredytem. RRSO jest wyrażana w skali rocznej, w procentach. Zasadniczo im mniejszą ma wartość tym kredyt jest korzystniejszy. 3. Lokaty bankowe. Procent od lokaty bankowej Lokata bankowa to umowa zawierana z bankiem, gdzie założyciel lokaty zobowiązuje się do wpłacenia na określone konto bankowe określonej kwoty środków finansowych, na określony czas, w zamian bank po upływie tego czasu zobowiązuje się do wypłacenia założycielowi lokaty pewnej kwoty środków stanowiących zapłatę za możliwość korzystania ze środków podczas trwania umowy lokaty. Z reguły podczas trwania lokaty nie wolno dokonywać żadnych wpłat czy wypłat z konta lokaty. Zlikwidowanie lokaty przed czasem zazwyczaj kończy się utratą przyrzeczonego przez bank oprocentowania. Lokaty bankowe możemy podzielić na następujące kryteria: Czas trwania lokaty (na każde żądanie, krótko, średnio i długoterminowe) Oprocentowanie (o stałym, zmiennym oprocentowaniu) Decydując o wyborze lokaty bankowej należy wziąć pod uwagę następujące kwestie: wysokość oprocentowania, czas trwania lokaty, kapitalizację odsetek, ochronę przed podatkiem od zysków kapitałowych. Wyliczanie oprocentowania lokat bankowych. Oprocentowanie lokat bankowych podaje się w skali rocznej. Oznacza to, iż z trzymiesięcznej lokaty na kwotę 1000 zł przy oprocentowaniu 10 % w skali roku otrzymamy: 1000 zł*0,1*3/12= 25 zł odsetek. Rocznie dochód z omawianej lokaty wyniósłby 100 zł, ale w tym przypadku pieniądze zostały powierzone do banku na okres 4 razy krótszy, więc i dochód zakładającego lokatę będzie 4 razy mniejszy. Im krótszy czas trwania lokaty tym lepiej, przy założeniu automatycznego odnowienia lokaty, ponieważ można ją zlikwidować nie tracąc odsetek. W ostatnim czasie banki w wyniku wysokiej Strona 15 z 33

konkurencji wprowadziły do oferty lokaty jednodniowe, oferujące wysokie oprocentowania z możliwością wybrania środków każdego dnia. Częstsza kapitalizacja podnosi zyski z lokaty dokładna symulacja w dalszej części. Podatek Belki wprowadzony został do polskiego systemu podatkowego w 2002 r. Początkowo jego stawka wynosiła 20% i obejmowała zyski jedynie z oszczędności (depozyty i lokaty bankowe). W 2004 r. podatkiem tym objęte zostały również dochody kapitałowe pochodzące z innych form inwestycji, takich jak na przykład inwestycje w papiery wartościowe. Podatek został wtedy obniżony do wysokości 19%. Banki oferują lokaty omijające zgodnie z prawem płacenie tego podatku (np.: lokaty jednodniowe). Kapitalizacja odsetek Kapitalizacja odsetek oznacza częstotliwość, z którą bank dolicza do wartości ulokowanych na lokacie środków wartość zarobionych odsetek. Na przykład: na rocznej lokacie oprocentowanej 10% znajduje się 1000 zł. Bank umówił się na kapitalizację roczną. Oznacza to, że co roku dopisuje kwoty odsetek, symulacja wygląda następująco (Tabela 1). Gdyby taka sama lokata miała kapitalizację półroczną, to odsetki byłyby dopisywane do kapitału co pół roku (Tabela 2). Czas Kapitał Odsetki Początek lokaty 1000 - Po 1 roku 1100 100 Po 2 roku 1210 110 Po 3 roku 1331 121 Po 4 roku 1464,1 133,1 Tabela 1 Strona 16 z 33

Czas Kapitał Odsetki Początek lokaty 1000 - Po pół roku 1050,00 50,00 Po 1 roku 1102,50 52,50 Po 1,5 roku 1157,63 55,13 Po 2 roku 1215,51 57,88 Po 2,5roku 1276,28 60,78 Po 3 roku 1340,10 63,81 Po 3,5 roku 1407,10 67,00 Po 4 roku 1477,46 70,36 Tabela 2 Kapitalizacja odsetek Im częściej dokonywana jest kapitalizacja odsetek tym większe korzyści odnosi klient banku. Aby wyliczyć kwotę pieniędzy jaką będzie można otrzymać z lokaty przy określonym oprocentowaniu lokaty i okresie kapitalizacji można posłużyć się wzorem: gdzie: ( ) wysokość kwoty środków po zakończeniu okresu lokaty wysokość kapitału początkowego, kwota wpłacona na początku okresu lokaty oprocentowanie lokaty liczba okresów czasu pozostawania lokaty w dyspozycji banku Strona 17 z 33

4. Odsetki i wartość zaktualizowana W przypadku, gdy kredytodawca udziela komuś pożyczki, oczekuje w zamian od dłużnika, aby ten spłacił wyjściową sumę pożyczki łącznie z odsetkami, które stanowią tzw. koszt pożyczenia. Gdy stopa procentowa wynosi 10% oznacza to, iż dłużnik musi dodatkowo zapłacić 10% rocznie od sumy kredytu na koniec okresu objętego umową kredytową. Natomiast wartość zaktualizowanaz jakiegoś momentu w przyszłości to taka suma, która dziś pożyczona komuś na procent, osiągnie konkretną wartość w tym właśnie momencie. Czyli interesuje nas ile dziś warta jest konkretna suma w przyszłości. Ponieważ w gospodarce rynkowej, ludzie uzyskują procent od swych (zaoszczędzonych) pieniędzy są oni skłonni rezygnować z bieżącej konsumpcji. Procent to nic innego jak płatność za odłożoną konsumpcję. To cena płacona właścicielom kapitału finansowego za wypożyczenie go na pewien okres. Na konkurencyjnym rynku funduszy pożyczkowych odzwierciedla ona produktywność kapitału. Stopa procentowa wyrażana jest w procencie, który wynagradza pożyczających za uwolnienie zasobów, potrzebnych przy inwestycjach. Należy jednak podkreślić różnicę między stopą procentową nominalną a stopą procentową realną. Stopa procentowa nominalna to obowiązująca na rynku pieniężnym stopa procentowa, nieuwzględniająca ruchu cen najczęściej w postaci inflacji, czyli wzrostu cen. Stopa procentowa realna to stopa procentowa nominalna po odjęciu od niej stopy wzrostu ogólnego wskaźnika poziomu cen, np. stopa procentowa realna przy stopie procentowej nominalnej 43% i wzroście poziomu cen o 36% wynosi tylko 7 %. Strona 18 z 33

5. Porównanie ofert funduszy inwestycyjnych Podejmując decyzję o wyborze funduszu inwestycyjnego należy określić swoją gotowość do poniesienia ryzyka związanego z inwestycją. Inwestycja w jednostki uczestnictwa może przynieść nie tylko zyski, lecz także straty, których potencjalna wysokość zależeć będzie od rodzaju papierów wartościowych, w które może lokować fundusz. Rodzaje funduszy: akcji, zrównoważone, stabilnego wzrostu, obligacji, rynku pieniężnego. Różnią się poziomem ryzyka, a co za tym idzie możliwym zyskiem i stratą. Najbardziej ryzykowne są fundusze akcji. Kuszą one możliwie najwyższymi zyskami, ale można na nich najwięcej stracić. Im niższa pozycja funduszu w powyższym wypunktowaniu tym wyżej szacuje się jego bezpieczeństwo. W momencie kiedy zapadnie decyzja w jaki rodzaj funduszy zostaną zainwestowane środki, przychodzi kolej na wybór konkretnego funduszu. Fundusze można porównywać ze względu na wiarygodność zarządzającej nim instytucji, lub wręcz osoby, częściej ze względu na osiągane wyniki inwestycyjne. Ostatnie porównanie nastręcza jednak problemów, ponieważ o ile na jego podstawie dokładnie można wskazać, który fundusz był najlepszy w określonym horyzoncie czasowym w przeszłości, o tyle nic nie można powiedzieć jak będzie w przyszłości. Wyniki inwestycyjne to dane historyczne, natomiast potencjalni inwestorzy starają się wybierać fundusze dające największy zwrot kapitału w przyszłości. To jak wróżenie z fusów. Porównując wyniki inwestycyjne funduszy warto również pamiętać o tym, by porównania pomiędzy funduszami obejmowały taki sam horyzont czasowy, czyli okres 1, 2 czy 12 miesięcy. Ważnym kryterium jest również wysokość opłaty za zarządzanie funduszem i opłaty dystrybucyjnej (za zakup lub zbycie jednostek). Z reguły ta pierwsza wynosi kilka procent rocznie i zwiększa się wraz z ryzykiem, drugą naliczają pośrednicy za swoją usługę. Strona 19 z 33

6. Analiza ofert zakładów ubezpieczeń Podjęcie decyzji o ubezpieczeniu to dopiero początek żmudnej drogi do osiągnięcia wyznaczonego celu, jakim jest poczucie bezpieczeństwa. Teraz przychodzi kolej na kolejne ważne wybory: jak wybrać zakład ubezpieczeń, jak dobrać odpowiednie warunki ubezpieczenia? Wybór zakładu ubezpieczeń Od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej zdecydowanie wzrosła liczba działających na terenie naszego kraju zakładów ubezpieczeń. O ile na początku XXI wieku mieliśmy do czynienia z wolno rosnącą liczbą asekuratorów, oscylującą w okolicach 70, o tyle po wstąpieniu w struktury Unii Europejskiej działalność na polskim rynku rozpoczęło kilkaset kolejnych zakładów mających swe siedziby w krajach UE, udzielających ochronę ubezpieczeniową na zasadach swobody świadczenia usług. Ta ogromna liczba asekuratorów powoduje, że zwykłemu śmiertelnikowi bardzo trudno poruszać się w gąszczu ofert. Wybór określonego zakładu ubezpieczeń nie powinien być przypadkowy. Aby nie żałować podjętej decyzji, należy zwrócić uwagę na kilka ważnych kwestii. Wiarygodność! Wielkość! Powiązania międzynarodowe! Proces likwidacji szkody! Wybór odpowiednich warunków ubezpieczenia W analizie konkretnych produktów należy zwrócić szczególną uwagę na kilka ważnych elementów, które można znaleźć w polisie ubezpieczeniowej: Przedmiot ubezpieczenia czyli kto lub co jest ubezpieczone. Zakres ubezpieczenia czyli od jakich ryzyk ubezpieczony jest przedmiot ubezpieczenia. Wyłączenia - czyli od jakich ryzyk nie jest ubezpieczony przedmiot ubezpieczenia. Obowiązki stron jak należy się zachować w konkretnych sytuacjach. System bonusów i malusów za spełnienie jakich warunków klienci otrzymują zniżki, a za co zwyżki w składce. Określenie sumy ubezpieczenia czyli na jaką kwotę ubezpieczony zostanie majątek. Cena ubezpieczenia wysokość składki ubezpieczeniowej. Strona 20 z 33

7. Porównanie OFE Wybór właściwego Otwartego Funduszu Emerytalnego ma bardzo duże znaczenie dla wysokości przyszłego świadczenia emerytalnego. Eksperci szacują, iż z drugiego filara może pochodzić ponad połowa wysokości przyszłej emerytury. Analizując sytuację OFE przyszłych emerytów interesuje, by na ich indywidualnych kontach w tych instytucjach zgromadzonych zostało jak najwięcej środków. Wysokość tych środków zależeć będzie od skuteczności inwestycyjnej poszczególnych OFE oraz od wysokości różnego rodzaju obciążeń, które nakładane są na środki emerytalne przez OFE. Analizie powinny więc podlegać: stopa zwrotu, wysokość pobieranych opłat. Strona 21 z 33

Moduł III. System emerytalny w Polsce 1. System emerytalny definicje Powszechny system emerytalny to sposób gromadzenia środków w okresie pracy na czas starości, kiedy to nie ma już dochodów z pracy. Powinien on zapewnić pracownikowi godziwe życie w czasie, gdy nie może już z racji wieku wykonywać pracy zarobkowej. System emerytalny definiuje sposoby organizacji oraz wypłacania emerytur w danym państwie. Poszczególne kraje starają się dopasować swoje systemy emerytalne do panujących w nich, bądź zmieniających się uwarunkowań przede wszystkim demograficznych, finansowych i gospodarczych. Często również bierze się pod uwagę doświadczenia z przeszłości. 2. Rodzaje systemów emerytalnych Zasadniczo systemy emerytalne można podzielić na dwa rodzaje: system repartycyjny, system kapitałowy. System repartycyjny System repartycyjny (z ang. PAYG: pay-as-you-go), oparty na tzw. umowie pokoleniowej, polega na tym, iż obecnie pracujący odprowadzają składki emerytalne do wskazanej instytucji, która to instytucja tworzy z tych pieniędzy fundusz emerytalny służący do wypłaty bieżących emerytur. Często określa się ten system jako pokoleniowy ponieważ pokolenie pracujących dzieci finansuje emerytury niepracujących z powodu wieku rodziców. Instytucja płacący składki emeryci Strona 22 z 33

System kapitałowy System kapitałowy to system, w którym osoby pracujące odkładają część zarobionych pieniędzy na specjalne konta prowadzone przez instytucje finansowe. Środki zgromadzone na kontach są przez instytucje finansowe inwestowane na rynku finansowym. Tego typu rozwiązanie powoduje, iż wysokość emerytury nie zależy od zmian demograficznych, czy na rynku pracy. Podstawową zaletą głoszoną przed wprowadzeniem nowego systemu było uniezależnienie wysokości emerytury od decyzji polityków. Dziś z perspektywy kilkunastu lat działania systemu można powiedzieć, iż postulat ten nie został spełniony. Politycy wciąż mogą wpływać na kształt reformy i wysokość emerytur, co należy uznać za wadę systemu. Kolejną nie mniej ważną słabą stroną tej konstrukcji jest nieodporność na zawirowania na rynkach finansowych. Spadek wartości papierów wartościowych odbija się w znacznym stopniu na wielkości zgromadzonego kapitału emerytalnego, a przez to również na wysokości przyszłej emerytury. System ten nazywany jest również systemem zdefiniowanej składki, ponieważ wiadomo ile osoby pracujące odprowadzają składek emerytalnych, natomiast wysokość emerytury nie jest znana w czasie oszczędzania, zależy ona od szeregu czynników, m. in.: od kwoty odprowadzonych składek, długości czasu oszczędzania, wieku przejścia na emeryturę, efektywności inwestycyjnej instytucji, w której ulokowane są oszczędności. 3. Główne cele i założenia reformy emerytalnej w Polsce zapewnienie jak najwyższego, możliwego poziomu świadczeń przyszłym pokoleniom, świadczeń chronionych przed inflacją, adekwatnych do wcześniej uzyskiwanych zasobów, emerytura ma dawać poczucie bezpieczeństwa na starość, będzie zależała od wysokości opłaconych przez pracownika składek i długości czasu pracy, a nie od zmieniających się przepisów, zróżnicowanie źródeł emerytur, a przez to również ożywienie rynku kapitałowego, system ten nie będzie wymagał dofinansowania z budżetu, ale będzie wspierał rozwój gospodarczy Polski, przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego. Strona 23 z 33

4. Charakterystyka nowego systemu emerytalnego W przypadku ubezpieczeń emerytalnych, które stanowią część systemu ubezpieczeń społecznych, mamy do czynienia z odkładaniem nadwyżek finansowych, jakie pojawiają się w pewnych etapach życia, na okresy, gdy występują na ogół braki finansowe, a więc w okresie starości. Innymi słowy, jest to ubezpieczenie na wypadek niezdolności do pracy z powodu starości. Osoby opłacające składkę zapewniają sobie tym sposobem dochód w momencie zaprzestania pracy zawodowej po osiągnięciu wieku emerytalnego. Powszechny system emerytalny powinien zapewnić pracownikowi godziwe życie w czasie, gdy nie może już z racji wieku wykonywać pracy zarobkowej. Jednakże ze względu na wady systemu emerytalnego, funkcjonującego w Polsce przed 1999 r. istniała uzasadniona obawa, że stanie się on niewydolny, stąd konieczność przeprowadzenia gruntownej jego reformy. Polska jako jeden z pierwszych krajów na świecie zdecydowała się na reformę systemu emerytalnego, ale patrząc na zachodzące w naszym kraju zmiany demograficzne, prędzej czy później było to niezbędne i chwała za odwagę osobom, które się na to zdecydowały. Nowy system emerytalny został wprowadzony 1 stycznia 1999 r. i dzieli się na tzw. trzy filary. Pierwsze dwa są obowiązkowe, trzeci natomiast jest opcjonalny, dodatkowy. I filar czyli ZUS. Emerytura z tego filara opiera się na systemie repartycyjnym, mającym charakter umowy pokoleniowej. II filar, czyli OFE (Otwarty Fundusz Emerytalny). W tym filarze wybieramy fundusz emerytalny, inwestujący środki przekazywane każdego miesiąca poprzez ZUS ze składki płaconej na I filar. Wysokość przekazywanych środków jest równa 7,3% wynagrodzenia brutto. III filar obejmuje IKE, czyli Indywidualne Konto Emerytalne, lub PPE. czyli Pracowniczy Program Emerytalny. Nowy system, powstały z połączenia umowy pokoleniowej i funduszy kapitałowych, wprowadzony został w celu maksymalizacji bezpieczeństwa jego uczestników, jak również zapewnieniu wypłaty stosownych emerytur. Celem reformy emerytalnej było stworzenie systemu bezpiecznego, odporniejszego na szoki demograficzne i sprawiedliwszego!!! Twórcy reformy przekonywali nasze społeczeństwo, że nowe rozwiązania są zdecydowanie lepsze od dotychczasowych. Z perspektywy wielu lat funkcjonowania nowego systemu można mieć co do tego pewne wątpliwości, ale ostatecznej weryfikacji rozwiązania zostaną poddane dopiero za kilka, kilkanaście, a może nawet kilkadziesiąt lat. Strona 24 z 33

ZUS EME RYT URA OFE Zabezpieczenie indywidualne Kurs III. Wybrane instytucje rynku finansowego i system emerytalny 5. Struktura nowego systemu emerytalnego w Polsce Wprowadzona w Polsce w 1999 r. reforma systemu ubezpieczeń emerytalnych miała na celu przede wszystkim: zwiększyć bezpieczeństwo wypłaty przyszłej emerytury poprzez zdywersyfikowanie źródeł, z których przyszli emeryci dostaną świadczenie, zmniejszyć koszty budżetu państwa wynikające z konieczności dopłat do systemu emerytalnego, uzależnić wysokość emerytury od wielkość zgromadzonych przez lata pracy dochodów. Szczególnie ten ostatni zapis powoduje, iż o przyszłej emeryturze należy myśleć jak najwcześniej, ponieważ od wielkości zaoszczędzonych pieniędzy zależeć będzie komfort życia po zaprzestaniu aktywności zawodowej. Nowy system emerytalny system mieszany repartycyjno-kapitałowy Nowy system emerytalny w Polsce oparty został na trzech filarach. Pierwszy filar to zreformowany Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Filar ten jest filarem repartycyjnym, co oznacza, iż bieżące wpłacane do systemu składki trafiają do beneficjentów tego systemu. Wprawdzie każdy z ubezpieczonych posiada w ZUS swoje indywidualne konto, ale oprócz zapisu na koncie, nie idą za tym fizyczne środki, które wypływają z systemu. Drugi filar jest filarem kapitałowym. Realizowany jest on przez Powszechne Towarzystwa Emerytalne zarządzające Otwartymi Funduszami Emerytalnymi. Każda osoba podpisująca umowę z OFE ma swoje indywidualne konto, na którym zapisywana jest liczba jednostek rozrachunkowych danego OFE. W przeciwieństwie do ZUS za zapisem na koncie idą fizycznie środki. PTE inwestują te środki w instrumenty finansowe i przez tego typu działanie wartość zgromadzonych przez klientów środków ma rosnąć w czasie. Strona 25 z 33

Jednakże oficjalne analizy organu nadzoru podają, iż przyszła emerytura z dwóch obowiązkowych filarów stanowić będzie dla mężczyzn około 50%, a dla kobiet około 40% ostatniej pensji. Aby zabezpieczyć się przed tak głodowymi emeryturami konieczne będzie oszczędzanie w trzecim, dobrowolnym filarze. Na trzeci filar składają się zbiorowe oraz dobrowolne formy oszczędzania. Do indywidualnych form możemy zaliczyć wprowadzone we wrześniu 2004 roku Indywidualne Konta Emerytalne, natomiast do zbiorowych funkcjonujące od 1999 roku tworzone przez pracodawców dla zatrudnianych przez nich pracowników Pracownicze Programy Emerytalne. 6. Podstawowe zasady funkcjonowania nowego systemu Reforma ubezpieczeń społecznych podzieliła społeczeństwo na trzy grupy Grupa 1 Grupa 2 Grupa 3 Urodzeni przed 1 stycznia 1949 r. Urodzeni po 31 grudnia 1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r. Urodzeni po 31 grudnia 1968 r. Obowiązkowo pozostają w starym systemie Mają wybór - pozostają w starym systemie lub przystępują do nowego Obowiązkowo przystępują do nowego systemu Wprowadzona w 1999 r. reforma systemu emerytalnego podzieliła polskie społeczeństwo na trzy grupy. Kryterium podziału była data urodzenia. Osobom urodzonym przed 1 stycznia 1949 r. nie pozostawiono wyboru i osoby te obligatoryjnie pozostały w starym systemie. Uznano, iż przez krótki czas od wprowadzenia reformy do otrzymania świadczenia osoby te mogą nie zgromadzić odpowiedniego kapitału emerytalnego, który gwarantowałby im świadczenie na odpowiednim poziomie. Drugiej grupie osób, które urodziły się po 31 grudnia 1948, a przed 1 stycznia 1969 r. została postawiona przed dokonaniem wyboru przystąpić do nowego systemu, lub pozostać w starym. Każdy dobrowolnie na podstawie posiadanych informacji powinien dokonać tego ważnego dla swojej przyszłości emerytalnej wyboru. Strona 26 z 33

Trzeciej grupie osób urodzonych po 31 grudnia 1968 r. również nie pozostawiono wyboru. Obowiązkowo weszły one do nowego systemu. Nowy system emerytalny oparty jest na trzech filarach. Największą chyba nowością, która została wprowadzona wraz z nowym systemem były indywidualne konta emerytalne. W starym systemie nikt nie wiedział ile pieniędzy odprowadził na swoją emeryturę. Tego typu dane nie były gromadzone, ponieważ wysokość emerytury zależała od zupełnie innych kwestii (kwoty bazowej, liczby lat pracy i opłacania składek oraz wysokości wynagrodzenia). Nowy system to rewolucja w tym zakresie. Przede wszystkim zmienił się algorytm wyliczania wysokości emerytury, zależy ona obecnie od kwoty pieniędzy, która zostanie zgromadzona na indywidualnych kontach w ZUS i OFE oraz od przewidywanego czasu pobierania świadczenia. Tak więc każda osoba funkcjonująca w nowym systemie emerytalnym ma przynajmniej dwa indywidualne konta emerytalne jedno w ZUS, drugie w OFE. Na tych kontach ewidencjonowane są składki odprowadzone na przyszłą emeryturę. Do ZUS-u trafia 12,22% wynagrodzenia brutto, do OFE 7,3% wynagrodzenia brutto pracownika. Konto w ZUS działa w ramach pierwszego filara reformy emerytalnej. I FILAR II FILAR III FILAR Obowiązkowy Obowiązkowy Dobrowolny Repartycyjny Kapitałowy Kapitałowy Zreformowany ZUS Otwarte fundusze emerytalne zarządzane przez prywatne instytucje PPE, fundusze inwestycyjne, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, zakłady ubezpieczeń Konta indywidualne Konta indywidualne Konta indywidualne Gwarancja państwa Nadzór państwowy (KNF) Nadzór państwowy (KNF) 7. Wysokości składek na ubezpieczenia społeczne Wysokości składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe wyrażone są w formie stopy procentowej, jednakowej dla wszystkich ubezpieczonych. Stopa procentowa składek na ubezpieczenie wypadkowe jest zróżnicowana dla poszczególnych płatników składek i ustalana w zależności od poziomu zagrożeń zawodowych i skutków tych zagrożeń. Składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, wypadkowe oraz chorobowe za ubezpieczonych, obliczają, rozliczają i przekazują co miesiąc do ZUS w całości płatnicy składek. Płatnicy składek obliczają części składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz chorobowe finansowane przez ubezpieczonych i po potrąceniu ich ze środków ubezpieczonych przekazują do ZUS. Osoby prowadzące pozarolniczą działalność same obliczają i przekazują składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe co miesiąc do ZUS. Strona 27 z 33

Wysokość składek wynosi: ubezpieczenie emerytalne 19,52% ubezpieczenia rentowe - 8% ubezpieczenie chorobowe 2,45% ubezpieczenie wypadkowe - od 1 stycznia 2008 r. od 0,67% do 3,33%. Obciążenie składką na ubezpieczenia społeczne Składki na ubezpieczenia społeczne w różnym stopniu obciążają poszczególne osoby. Składka emerytalna obciąża po połowie pracodawcę i pracownika, składkę rentową w 81,25% obciąża pracodawcę a w 18,75% pracownika. Całość składki na ubezpieczenie chorobowe obciąża pracownika, a całość składki na ubezpieczenie wypadkowe obciąża pracodawcę. EMERYTALNE Pracownik Pracodawca 50% 50% RENTOWE Pracownik Pracodawca 18,75% 81,25% CHOROBOWE Pracownik 100% WYPADKOWE Pracodawca 100% W nowym systemie składka emerytalna wynosi 19,52% podstawy wymiaru składki (wynagrodzenia brutto). Składkę tę pracodawca każdego pracownika przekazuje do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Zakład dzieli tę składkę na trzy części 12,22% podstawy wymiaru składki zapisywane jest na indywidualnym koncie ubezpieczonego w ZUS, 5% podstawy wymiaru składki zapisywane jest na specjalnym subkoncie ubezpieczonego w ZUS, natomiast trzecia część wynosząca 2,3% odprowadzana jest za pośrednictwem ZUS-u do wybranego przez ubezpieczonego Otwartego Funduszu Emerytalnego. Składki na ubezpieczenia emerytalne finansują z własnych środków w równych częściach ubezpieczony i płatnik składek. Składki na pozostałe ubezpieczenia społeczne: rentowe, chorobowe i wypadkowe, pracodawcy przekazują do ZUS, a ten tworzy z nich fundusze ubezpieczeniowe, które służą wypłacie świadczeń. Strona 28 z 33

Nowy system emerytalny- przepływ składek na ubezpieczenia społeczne płacący składki ubezpieczenia emerytalne pozostałe ubezpieczenia 13,12-16,05% 19,52% OFE 2,3 % społeczne Subkonto w ZUS 5,0% świadczeniobiorcy 12,22% emeryci Strona 29 z 33

Moduł IV. Zasady wyliczania wysokości emerytury 1. Zasady wyliczania wysokości emerytury Emerytura to suma pieniędzy, którą będzie comiesięcznie otrzymywał ubezpieczony w momencie, gdy nabędzie status emeryta. 2. Wyliczanie emerytury na nowych zasadach Wysokość emerytury Wysokość nowej emerytury będzie wynikiem podzielenia podstawy jej obliczenia przez tzw. średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku równym wiekowi, w jakim ubezpieczony zdecyduje się przejść na emeryturę. Podstawę obliczenia emerytury utworzy kwota składek zaewidencjonowanych na indywidualnych kontach w ZUS i OFE ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługiwać będzie emerytura (czyli suma pieniędzy na indywidualnych kontach w ZUS i OFE). Wysokość świadczenia emerytalnego zależy od wysokości zgromadzonych uprawnień i kapitałów emerytalnych. W I filarze (konto w ZUS): W II filarze (rachunek w OFE): Prościej: Strona 30 z 33

Wysokość emerytury zależy od: Jak dużo pieniędzy zgromadzimy na indywidualnych kontach, czyli od: Wysokości odprowadzanych kwot na indywidualne konta. Okresu czasu, przez który odprowadzane są składki. Wysokości stopy waloryzacji w ZUS. Wysokości stopy zwrotu OFE. Wysokości opłat pobieranych przez OFE. Jak długo będziemy szacunkowo żyć po przejściu na emeryturę. Wieku, przejścia na emeryturę. Szacunkowej, statystycznie wyliczonej daty śmierci. Średnie dalsze trwanie życia Średnie dalsze trwanie życia to wielkość statystyczna służąca do ustalenia liczby miesięcy, w których przeciętnie będzie pobierana nowa emerytura. Jeżeli świadczeniobiorca przekroczyłby tę liczbę to i tak nie ma to wpływu na wysokość i zasady waloryzacji pobieranego później świadczenia. Strona 31 z 33

3. Przepływ środków pomiędzy instytucjami w momencie przejścia na emeryturę Indywidualne konta w ZUS ansowe Zakład emerytalny Środki finansowe Środki finansowe Śr od ki fin Emerytura 4. Wyliczanie emerytury na zasadach zbliżonych do tych panujących przed 1.01.1999 r. Do kiedy stare emerytury? Mimo tego, iż stary system został zastąpiony nowym to wyliczaniem emerytury na starych zasadach będzie miało miejsce jeszcze przez długi czas. Ostatnia osoba uprawniona do pozostania w starym systemie to mężczyzna urodzony 31 grudnia 1968 r. Przechodzi na emeryturę w wieku 65 lat, czyli w 2033 r., a może nawet później jeśli zdecyduje się na przedłużenie aktywności zawodowej. Na emeryturze będzie żył średnio 20 lat. Więc emeryturę będzie pobierał do około 2053 r. Wyliczanie wysokości emerytury Emeryci Emeryturę na starych zasadach oblicza się zgodnie z poniższym algorytmem. Składa się ona z trzech części. Strona 32 z 33