Style tożsamości a otwartość na doświadczenie i struktura rodziny. Autorzy: Małgorzata Fidera, Michał Jóźwiak, Alicja Kalinowska, Natalia Woźniak, Marta Wudel Streszczenie W badaniu postanowiliśmy sprawdzić, co wpływa na kształtowanie się stylów tożsamości w celu odnalezienia potencjalnych przeszkód w tworzeniu się tożsamości młodego człowieka, a co za tym idzie, umożliwienia rozważań nad sposobami pomocy i wspierania osób narażonych na oddziaływanie niesprzyjających czynników. Zdecydowaliśmy się na eksperymentalny model badawczy. Nie przeprowadzaliśmy eksperymentu, ale kontrola nad liczebnością grup pod względem sytuacji rodzinnej pozwala nam wykorzystać analizę wariancji jednej zmiennej, metody odpowiadającej eksperymentalnemu modelowi badawczemu. Grupa osób badanych liczy 45 osób (12 mężczyzn i 33 kobiety), w wieku 18-26 lat. Są to studenci uczelni wyższych oraz pełnoletni uczniowie szkół średnich. Zastosowano dobór celowy, aby wyrównać liczbę osób w grupach osób wychowanych w pełnej oraz wychowanych w niepełnej. Zmienne analizowane to: - sytuacja rodzinna, zmienna nominalna, wyjaśniająca; - otwartość na doświadczenie, zmienna ilościowa, wyjaśniająca; - orientacja informacyjna, zmienna ilościowa, wyjaśniana; - orientacja normatywna, zmienna ilościowa, wyjaśniana; - orientacja dyfuzyjno- unikowa, zmienna ilościowa, wyjaśniana. Hipotezy, jakie założyliśmy: 1) Otwartość na doświadczenie wpływa na styl przetwarzania informacyjnego; osoby o wysokiej otwartości na doświadczenie osiągną wyższe wyniki na skali orientacji informacyjnej niż osoby o niskim poziomie otwartości na doświadczenie. 1
2) Kontekst rodziny wpływa na kształtowanie się stylów tożsamości; osoby wychowane w pełnej będą osiągały wyższe wyniki na skali orientacji informacyjnej niż osoby wychowane w niepełnej. 3) Interakcja otwartości na doświadczenie oraz sytuacji rodzinnej wpływa na kształtowanie się stylów tożsamości. Wykorzystując analizę wariancji jednej zmiennej, sprawdziliśmy czy otwartość na doświadczenie, sytuacja rodzinna oraz interakcja tych czynników różnicuje wynik uzyskiwany na skali każdego ze stylów tożsamości. Istotna (p=0,026) okazała się jedynie różnica średniego wyniku na skali stylu normatywnego pomiędzy grupą osób wychowywanych w pełnej oraz osób wychowywanych w niepełnej - osoby z rodzin pełnych uzyskiwały wyższy wynik. Słowa kluczowe: style tożsamości, otwartość na doświadczenie, kontekst rodziny. 2
1. Wstęp teoretyczny. 1.1. Michaela Berzonsky ego model stylu tożsamości (the identity style paradigm): Terminu 'tożsamość ego' jako pierwszy użył Erik H. Erikson (1964, 1968; za: Brzezińska, Piotrowski, 2010), odnosząc się do struktury Ja, którą za Jamesem Marcią możemy zdefiniować jako 'wewnętrzną, stworzoną przez człowieka, dynamiczną organizację popędów, zdolności, przekonań i indywidualnego doświadczenia' (1980, s. 159). Podstawowe poczucie tożsamości zapewnia człowiekowi zgodność, konsekwencja, ciągłość i identyczność (Erikson, 1997, s. 257), czyli świadomość bycia tą samą osobą zarówno w perspektywie całej historii swojego życia, jak i niezależnie od wielości pełnionych ról społecznych i od sytuacji. Formowanie się tożsamości jest procesem długotrwałym i złożonym. Tradycyjne ujęcie tego zjawiska opiera się na podejściu Jamesa Marcii (1966, 1980; za: Brzezińska, Piotrowski, 2010), który opisał teorię dwuetapowego rozwoju tożsamości człowieka, wprowadzając przy tym pojęcie statusów tożsamości (the identity status paradigm), których osiągnięcie decyduje o jakości życia jednostki w perspektywie osobistej i społecznej. Zdaniem Marcii (1980; za: Senejko, 2010) tożsamość rozwija się stopniowo, głównie w okresie adolescencji, przede wszystkim w ramach trzech sfer, tj. orientacji seksualnej (sexual orientation), ideologicznej (ideological stance) i zawodowej (vocational direction). W procesie eksploracji możliwości, jakich dostarcza otoczenie, młody człowiek ma szansę poznać własne preferencje i wartości, a następnie podjąć decyzję, co do zaangażowania się w wybrane, odpowiadające mu zobowiązania. Tym samym osiąga określony status tożsamości osiągnięty, przejęty, moratoryjny bądź dyfuzyjny. W świetle obecnego podejścia do rozwoju tożsamości, w którym akcentuje się jego dynamiczny, relatywistyczny i płynny charakter odpowiadający wymaganiom rzeczywistości postmodernistycznej XXI wieku (Rattansi, Phoenix, 1997; za: Berzonsky, 2005), teoria Jamesa Marcii ma jednak charakter zbyt statyczny i niedostosowany do realiów współczesnego świata. Obecnie uważa się, że proces formowania się tożsamości może trwać przez całe życie (nie tylko w okresie adolescencji) i przebiega na wielu płaszczyznach, także tych nieujętych w teorii Marcii, tj. w relacjach intymnych i interpersonalnych oraz w szerszym kontekście społecznym (np. problem globalizacji). Nową propozycję alternatywnego podejścia do zagadnień kształtowania się tożsamości, która wydaje się lepiej oddawać naturę tego zjawiska, prezentuje Michael Berzonsky (1992) w swoim modelu stylu tożsamości (the identity style paradigm). 3
Teoria Berzonsky'ego nawiązuje do społeczno-poznawczego modelu przetwarzania informacji. Styl tożsamości to preferencje jednostki do używania określonych strategii społeczno-poznawczych w angażowaniu się bądź unikaniu zadań związanych z tworzeniem się i utrzymywaniem poczucia tożsamości (Berzonsky, 2008). Model podkreśla konstruktywistyczny charakter tworzenia się tożsamości (proces), który prowadzi do kształtowania się poznawczej struktury (teoria ja), stanowiącej odniesienie (reference) dla interpretacji osobistego doświadczenia, informacji odnoszących się do ja, odpowiedzi na pytania związane z rozumieniem, znaczeniem i celami życiowymi (Senejko, 2010). Struktura ta pozwala odkodowywać informacje odnoszące się do ja, utrzymywać spójny obraz ja i świata, efektywnie radzić sobie ze stresorami i konfliktami, relacjami interpersonalnymi oraz kontrolować własne życie. Rozwój tożsamości w ujęciu Berzonsky'ego jest ciągiem wzajemnie zachodzących procesów asymilacji kontrolowanej przez strukturę ja oraz akomodacji do społecznego i fizycznego kontekstu życia człowieka (2003, 2005; za: Senejko, 2010). W ramach tak rozumianego rozwoju, pomiędzy ludźmi powstają różnice w sposobie przetwarzania informacji i ich restrukturyzacji w zakresie własnych struktur ja. Odzwierciedla się to w określonym, spośród trzech wyróżnionych przez badacza, stylu tożsamości określającym daną jednostkę: informacyjny, normatywny i dyfuzyjno- unikowy (Berzonsky, 1994, 2003). Charakterystyka każdego z podanych stylów znajduje się w poniższej tabeli 1: Tab.1. Charakterystyka stylów tożsamości wg Berzonsky'ego. Styl tożsamości: Charakterystyka osób: autorefleksyjne Informacyjny aktywnie poszukują informacji o ja, eksplorują otoczenie i własną samoświadomość krytyczne w odniesieniu do przekonań na własny temat i świata, sceptyczne otwarte na nowe informacje, preferują sytuacje wymagające i złożone skłonne do sprawdzania i ewentualnej modyfikacji aspektów ich tożsamości 4
stosują strategie radzenia sobie zorientowane na problemie ich teoria ja składa się relatywnie dobrze wydzielonych, zintegrowanych konstruktów i przekonań postrzegają się jako indywidualne jednostki, konstruujące własną tożsamość oraz mające wpływ na otaczającą ich rzeczywistość Normatywny przejmują oczekiwania, wartości, przepisy od znaczących osób chronią własne poglądy na życie i bronią się przed informacją rozbieżną z własnymi głównymi wartościami i przekonaniami posiadają słabą tolerancję wobec ambiwalentnych i niejasnych, niepewnych wymiarów egzystencji posiadają wysoką potrzebę zachowania struktury bez konieczności zmiany są poznawczo zamknięte ich teoria ja składa się z odpornych na zmianę, sztywno zorganizowanych konstruktów ja definiują się w ramach wartości kolektywnych (np. religia, naród), postrzegając siebie jako część zbiorowości, kształtującej je odkładają podejmowanie problemów na później Dyfuzyjnounikowy wykazują niechęć do konfrontowania się i radzenia sobie z zadaniami, konfliktami (tożsamościowymi) stosują unikowe, oparte na emocjach strategie radzenia sobie z zadaniami jeżeli podejmują odwlekane zadania wynika to z zachowań konformistycznych, uległych wobec wymagań i nacisków społecznych ich teoria ja jest 'pusta', wymaga ponownego uzupełniania poprzez przyjemne doświadczenia, konsumowanie rzeczy, aprobatę innych, itp. koncentrują się na swoim publicznym self, definiują siebie poprzez atrybuty społeczne takie jak reputacja, popularność, wrażenie wywierane na innych Źródło: opracowano na podstawie: Berzonsky 2003, 2008; Senejko 2010 5
Informacyjny styl tożsamości utożsamiany jest wg Berzonsky'ego z tożsamością osiągniętą i (lub) moratoryjną w teorii Marcii. Normatywny styl tożsamości odpowiada tożsamości przejętej, natomiast dyfuzyjno-unikowy styl tożsamości - tożsamości dyfuzyjnej w modelu Marcii. W swoim modelu Berzonsky opisuje jeszcze jedną kategorię zaangażowanie, które, zdaniem badacza, dostarcza jednostce poczucia celu i kierunku. O ile ustabilizowane, może odgrywać dużą rolę we wspomaganiu własnego funkcjonowania, gdyż służy monitorowaniu zachowania oraz ocenie informacji zwrotnej poprzez określanie siły i jasności norm, przekazów, celów, itp. Wydaje się, że takie poszerzone spojrzenie na zjawisko rozwoju tożsamości człowieka lepiej odzwierciedla ten proces, opisując go w sposób dynamiczny i konstruktywistyczny, uwzględniając realia wymagań współczesnego społeczeństwa. 1.2. Relacyjna teoria formowania się tożsamości: Na proces rozwoju tożsamości u jednostki wpływają zarówno czynniki społeczne, zewnętrzne, jak i wewnętrzne właściwości jednostki. W ramach naszej pracy spróbujemy zbadać wpływ dwóch czynników, mogących mieć wpływ na osiągnięcie danego stylu tożsamości w świetle teorii Berzonsky ego. Jeden z nich odnosi się stricte do wpływów środowiska rodzinnego jednostki, a dokładniej rodziców, na dorastającą jednostkę. Drugi to czynnik wewnętrzny, osobisty jednostki, co więcej taki, który uznaje się za cechę wrodzoną, temperamentalną, czyli otwartość na doświadczenie (w rozumieniu teorii Wielkiej Piątki; Pervin, John, 2002). Przyjmując, iż tożsamość to także specyficzna relacja między osobą a światem (Oleś, 2008), możemy założyć, że tworzy się ona i wyraża w relacjach. Ja zyskuje wyrazistość i klarowność, gdy konfrontuje się ze światem. Tożsamość pozostaje w relacjach do świata i w nich się ugruntowuje, rozwija, klaruje, umacnia, ale też gubi, zmazuje albo odpływa (Amiot i in., 2007, Giddens, 2007; za: Oleś, 2008). Relacyjny charakter tożsamości ujawnia się w kontakcie z ludźmi: tożsamość tworzy się pod wpływem innych ludzi, środowiska społecznego i wytworów kultury, osobiste przekonania, uczucia i zachowania konfrontowane są z przekonaniami, 6
uczuciami i zachowaniami innych ludzi, wartości i ideały osobiste pochodzą z relacji ze światem społecznym, autentyczny kontakt z drugim człowiekiem i głębokie zrozumienie drugiej osoby sprzyjają rozumieniu siebie i klarowaniu tożsamości (konieczność samookreślenia w kontakcie z drugim Ty), kontakty zarówno indywidualne, jak i z grupą, stanowiące zaprzeczenie dla tożsamości, pozwalają uświadomić ją sobie jaśniej, zachowania, uczucia i myśli wyrażające tożsamość odnoszą się do innych ludzi i w kontakcie z nimi mogą się ujawniać (Oleś, 2008). Tożsamość krystalizuje się zatem w kontaktach z innymi ludźmi i hartuje w konfrontacji ze środowiskiem i w procesie realizacji zadań życiowych. Proces interakcji między ja a społeczeństwem pozwala powiązać osobisty świat jednostki ze światem publicznym. Środowisko kulturowe i społeczne jest czynnikiem kształtującym naszą tożsamość, ale centralne znaczenie ma jednostkowe działanie i dokonywanie wyborów (Giddens, 2007). Stąd też niezwykle istotne wydają się być relacje jednostki z rodzicami i jej ustosunkowanie do ich przekazu kulturowego. 1.3. Otwartość na doświadczenie jako cecha osobowości w modelu Wielkiej Piątki: Otwartość na doświadczenie jest jedną z pięciu cech opisujących osobowość w modelu tzw. Wielkiej Piątki autorstwa Costy i McCrae (1989). Do opisu osób znajdujących się wysoko na skali Otwartości pasują takie określenia jak: odważny, posiadający liczne i szerokie zainteresowania, twórczy, oryginalny, niekonwencjonalny, obdarzony bujną wyobraźnią. Osoby otwarte na doświadczenie aktywnie poszukują nowych wrażeń i doznań. Badacze wyróżnili także sześć bardziej szczegółowych komponentów tworzących tę cechę: wyobraźnia, poczucie piękna, uczuciowość, pomysłowość, inicjatywa w działaniu, a także wartości, które w polskiej adaptacji inwentarza do diagnozy cech Wielkiej Piątki zostały pominięte. Zgodnie z zaproponowaną przez autorów teorią pięcioczynnikową, otwartość podobnie jak pozostałe cztery wymiary jest w znacznym stopniu zdeterminowana genetycznie. Wpływ środowiska na rozwój tej cechy jest niewielki (Pervin, John, 2002). Z dotychczasowych badań dotyczących korelatów stylów tożsamości wynika, iż pozytywnie z otwartością na doświadczenia koreluje styl informacyjny (Berzonsky, 7
Sullivian, 1992; Dollinger 1995; Soenens, Duriez, Gusens, 2005). Wydaje się, że owe wyniki odpowiadają założeniom teoretycznym modelu Berzonsky'ego, który jednostkom o stylu informacyjnym przypisuje takie atrybuty jak otwartość na nowe informacje, aktywną eksplorację otoczenia i własnej samoświadomości oraz preferencję konfrontacji z sytuacjami niejasnymi i wymagającymi (por. tabela 1). 2. Hipotezy: Początek nowego stulecia jest dla młodych ludzi czasem wielu przemian społecznych. Otoczenie kładzie znacznie większy nacisk na indywidualizm, samodzielne kreowanie siebie i swojej ścieżki zawodowej, oferując w zamian coraz węższy zakres wsparcia. Jednostka musi samodzielnie radzić sobie w złożonej rzeczywistości. Osoby w późnej adolescencji i we wczesnej dorosłości coraz częściej podejmują decyzje prowadzenia kilku kierunków studiów równolegle, co może się wiązać z odraczaniem motywacji do pełnienia ról społecznych (zawód, praca, rodzina). Wśród młodych ludzi w XXI wieku obserwuje się przedłużenie moratorium, dlatego w naszej pracy zajmiemy się sprawdzeniem poniższych hipotez u badanych w wieku późnej adolescencji i wczesnej dorosłości. Zakładamy, że będzie zachodził istotny związek pomiędzy otwartością na doświadczenie a stylami tożsamości. Jednostki o wysokiej otwartości na doświadczenie będą podejmowały więcej działań o charakterze eksploracyjnym niż osoby o niskim natężeniu tej cechy. Dostęp jednostki do wielu źródeł, wynikający z szerokiej eksploracji, wpłynie pozytywnie na styl przetwarzania informacyjnego, który przypuszczalnie zostanie osiągnięty wcześniej niż u osób z niską otwartością na doświadczenie (tj. u osób eksplorujących mniej). Zakładamy, że także kontekst rodziny badanego będzie miał wpływ na kształtowania się stylów tożsamości. Zgodnie z relacyjną koncepcją tożsamości osobiste przekonania, uczucia i zachowania wyznaczające tożsamość konfrontowane są z przekonaniami, uczuciami i zachowaniami innych ludzi (Oleś, 2008). Osoby wychowywane przez obojga rodziców będą miały możliwość konfrontowania swoich przekonań, uczuć i zachowań zarówno z matką, jak i ojcem, czyli poznania dwóch różnych wzorców przekonań, uczuć i zachowań, co ułatwia budowanie tożsamości. Osoby wychowywane przez jednego rodzica takiej możliwości nie mają. Można zatem przewidywać, że w tej grupie rzadziej będzie spotykany styl przetwarzania informacyjnego niż w grupie osób wychowywanych przez obojga rodziców. 8
3. Metoda. Zmienną wyjaśnianą są style tożsamości wg Berzonsky ego. Do ich zdiagnozowania wykorzystano polską adaptację Inwentarza Stylu Tożsamości (ISI- Identity Style Inventory) w opracowaniu A. Senejko (2010, wersja ISI3). Kwestionariusz składa się z 40 twierdzeń, odnoszących się do przekonań, postaw i sposobów radzenia sobie z różnymi sytuacjami życiowymi. Osoba badana ustosunkowuje się do danego stwierdzenie, odpowiadając na skali od 1 (zdecydowanie mnie nie dotyczy) do 5 (zdecydowanie mnie dotyczy), za pomocą której określa stopień, w jakim go charakteryzuje. ISI diagnozuje 3 style tożsamościowego przetwarzania oraz zaangażowanie: na skalę (orientację) informacyjną (OI) składa się 11 pozycji, na skalę (orientację) normatywną (ON) składa się 9 pozycji, na skalę (orientację) dyfuzyjno / unikową (OD) składa się 10 pozycji, na zaangażowanie (Z) składa się 10 pozycji. Wskaźnikiem stopnia nasilenia poszczególnych stylów oraz zaangażowania jest suma punktów otrzymanych z odpowiedzi diagnostycznych. Berzonsky jest zwolennikiem wprowadzania zaangażowania jako dodatkowej zmiennej wtedy, gdy jest to istotne dla badania (Berzonsky, 1992, 2003; za: Senejko, 2010). W naszym badaniu nie zostało ono uwzględnione. W badaniach Senejko (2010) sprawdzono też dla wszystkich skal kwestionariusza ISI w wersji ISI3 współczynniki zgodności wewnętrznej liczone za pośrednictwem metody α-cronbacha. Na podstawie przeprowadzonych 11 badań (liczba osób badanych od N= 60 do N= 366; wiek badanych: 14-35 lat) sprawdzono też dla poszczególnych skal, w jakich granicach mieszczą się wyniki przedstawione w postaci średnich (M), odchyleń standardowych (SD). Otrzymano następujące rezultaty: STYL INFORMACYJNY(OI): Średnia: od M = 35.45 do M = 37.95; (Min.: 21, Maks.: 54). Odchylenie standardowe od SD=4.88 do SD = 7.03 Alfa Cronbacha: od α=.68 do α=.79 STYL NORMATYWNY (ON): Średnia: od M = 27.78 do M = 34.46; (Min.:13, Maks.: 53). Odchylenie standardowe od SD=3.84 do SD = 6.84 Alfa Cronbacha: od α=.60 do α=.77 9
STYL DYFUZYJNO-UNIKOWY (OD): Średnia: od M = 28.79 do M = 33.08; (Min.:14, Maks.: 46). Odchylenie standardowe od SD= 5.58 do SD =7.50 Alfa Cronbacha: od α=.71 do α=.83 ZAANGAŻOWANIE (Z): Średnia: od M = 30.75 do M = 37.68; (Min: 17, Maks.: 46). Odchylenie standardowe od SD=3.42 do SD =6.65 Alfa Cronbacha: od α=.59 do α=.78 Analiza porównawcza tych danych pokazała, że bardziej jednorodne parametry otrzymano dla skal informacyjnego i dyfuzyjno-unikowego stylu, niż dla stylu normatywnego i zaangażowania. Przede wszystkim mniejszy jest rozrzut wyników z poszczególnych badań zarówno w zakresie współczynników zgodności wewnętrznej α-cronbacha jak i w zakresie średnich (M) i odchyleń standardowych (SD) (Senejko, 2010). Pierwszą zmienną wyjaśniającą jest otwartość na doświadczenie (w ujęciu Costy i McCrae). Jest to zmienna porządkowa. Wynik surowy zostaje przeliczony na znormalizowany i przyjmuje wartości od 1 do 10. Do wyznaczenia wartości zmiennej wykorzystano część pytań (odpowiadających Otwartości na doświadczenie) z Inwentarza Osobowości NEO-FFI (Costa, McCrae, 1989; w adaptacji Zawadzkiego, Strelaua, Szczepaniaka oraz Śliwińskiej, 1998). Narzędzie zostało dobrane z powodu jego przejrzystości i łatwości w zastosowaniu. Współczynnik α-cronbacha dla wymiaru Otwartości Inwentarza osobowości NEO-FFI Costy i McCrae wynosi α=.68 (Zawadzki, Strelau i in., 1998). Drugą zmienną wyjaśniającą jest obecność obojga rodziców w procesie wychowywania. Jest to zmienna nominalna przyjmująca dwie wartości: tak (gdy osoba badana wychowywana była przez dwoje rodziców) oraz nie (gdy osoba badana była wychowywana tylko przez jednego rodzica lub innych krewnych czy opiekunów). Wartość zmiennej została przypisana osobie badanej na podstawie odpowiedzi na postawione pytanie: Czy do 21. roku życia byłeś/aś wychowywany/a przez oboje rodziców?. 10
Każda osoba przed rozpoczęciem badania kwestionariuszowego otrzymała instrukcję: Poniższy kwestionariusz powstał na potrzeby pracy zaliczeniowej z przedmiotu Praca empiryczna dla studentów II roku psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W naszym badaniu staramy się wykryć ewentualne związki łączące sposoby tworzenia się i utrzymywania poczucia tożsamości z sytuacją rodzinną i cechami osobowości. Wynik testu nie służy do diagnozy, nie można w nim wypaść ani 'dobrze' ani 'źle'. Test jest poufny, a zebrane dane posłużą wyłącznie do celów edukacyjnych. Wyniki całościowe naszego badania będą dostępne dla każdego uczestnika, jeśli jesteś zainteresowany/a ich otrzymaniem, to prosimy o podanie adresu e-mail lub wysłanie wiadomości na adres pracaempiryczna2012@gmail.com. Prosimy o szczere i rzetelne odpowiedzi, a także upewnienie się, że nie pominąłeś/pominęłaś żadnego z pytań, gdyż tylko tak wypełniony kwestionariusz będzie dla nas przydatny. Udział w badaniu jest całkowicie dobrowolny, co oznacza, że możesz w każdej chwili przerwać wypełnianie kwestionariusza, a także po jego wypełnieniu - zażądać usunięcia Twoich wyników z badania. Badanie było przeprowadzane indywidualnie. Składało się z dwóch kwestionariuszy i jednego pytania pomocniczego, przytoczonego powyżej, w celu uzyskania informacji dotyczącej struktury rodziny osoby badanej. Miało ono dwa warianty odpowiedzi: tak nie (śmierć rodzica, rozwód itp.) Podmiot badania był proszony o podpisanie oświadczenia zgody na udział w badaniu (wzór w załącznikach). Czas trwania wynosił średnio od 10 do 15 minut. Osoby biorące udział w badaniu (studenci Szkół Wyższych oraz pełnoletni uczniowie szkół średnich) zostali poinformowani o możliwości otrzymania raportu z wynikami po wysłaniu wiadomości na adres mailowy pracaempiryczna2012@gmail.com podany w instrukcji. 11
4. Wyniki i rezultaty. W badaniu przebadaliśmy grupę 45 osób (12 mężczyzn i 33 kobiety) w wieku od 18 do 26 lat. Zakładaliśmy, że wysoka otwartość na doświadczenie będzie miała wpływ na informacyjny styl tożsamości. Osoby wychowywane przez jednego rodzica rzadziej będą osiągały styl przetwarzania informacyjnego niż osoby wychowywane przez oboje rodziców. Zastosowaliśmy analizę wariancji dla danych niezależnych w celu weryfikacji naszych hipotez. Sytuacja rodzinna, którą rozumiemy jako wychowywanie przez jednego lub oboje rodziców potraktowaliśmy jako zmienną nominalną wyjaśniającą osiągnięcie stylu tożsamości. Zmienna sytuacja rodzinna przyjmowała dwie wartości (wychowywany w pełnej, wychowywany w niepełnej ). Wartości tej zmiennej uzyskaliśmy za pomocą pytania kwestionariuszowego: Czy do 21. roku życia byłeś/aś wychowywany/ana przez oboje rodziców (tak/nie)? Odpowiedź tak skutkowała przypisaniem wartości zmiennej wychowany/ana w pełnej. Z 45 przebadanych, 26 osób (57,8%) stanowiły osoby wychowywane w pełnej, 19 (42,2%) - osoby wychowywane w niepełnej. Dla otwartości na doświadczenie przyjęliśmy trzy wartości (niska, średnia, wysoka). Wartość przypisywana jest osobie badanej na podstawie odpowiedzi uzyskanych w kwestionariuszu, następnie wynik surowy został przeliczony na steny. Stenom 1-3 odpowiada wartość niska, stenom 4-7 - średnia, a stenom 8-10 odpowiada wartość wysoka. Mediana uzyskana w badaniu wynosi 2,00, co oznacza, że połowa osób badanych miała otwartość na doświadczenie średnią lub niską, a połowa- średnią lub wysoką. Dominanta wynosi 2,00, co oznacza, że najwięcej osób miało średnią otwartość na doświadczenie; wartość minimalna 1, czyli otwartość niska; wartość maksymalna 3, czyli wysoka otwartość. Percentyle rozkładają się następująco dla 25-2, co znaczy, że jedna czwarta osób badanych ma otwartość niską lub średnią, 50-2, 75-2, co oznacza, że jedna czwarta osób ma otwartość średnią lub wysoką. Niska otwartość na doświadczenie wystąpiła u 2 osób badanych, średnia otwartość na doświadczenie u 34 osób, natomiast wysoka otwartość na doświadczenie u 9. Zmiennymi wyjaśnianymi w badaniu była orientacja informacyjna, normatywna i dyfuzyjno-unikowa. Orientacja informacyjna to zmienna wyjaśniana, ilościowa. Wartość jest przypisywana na podstawie wyniku, jaki osoba badana uzyskała w kwestionariuszu ISI-3 w skali stylu informacyjnego. W badaniu uzyskaliśmy średnią osób badanych 26,3111. 12
Mediana wynosi 26,00, co znaczy, że połowa osób badanych uzyskała wynik niższy lub równy 26, a połowa wyższy lub równy 26. Dominanta równa 24,00 oznacza, że największa liczba osób uzyskała wynik 24. Odchylenie standardowe wynosi 5,62794, co znaczy, że połowa osób badanych osiągnęła wynik mniejszy lub większy o 5,62794 od średniego wyniku. Wartość minimalna u osób badanych wyniosła 13, wartość maksymalna natomiast - 37. Orientacja normatywna to kolejna zmienna wyjaśniana, ilościowa. Wartość jest przypisywana na podstawie wyniku, jaki osoba badana uzyskała w kwestionariuszu ISI-3 w skali stylu normatywnego. W badaniu uzyskaliśmy średnią osób badanych 19,9778. Mediana wynosi 20,00, co oznacza, że połowa osób badanych uzyskała wynik niższy lub równy 20, a połowa wyższy lub równy 20. Dominanta jest równa 16,00, co znaczy, że największa liczba osób uzyskała wynik 16. Odchylenie standardowe wynosi 4,58004, co znaczy, że połowa osób badanych osiągnęła wynik mniejszy lub większy o 4,58004 od średniego wyniku. Wartość minimalna u osób badanych wyniosła 9, wartość maksymalna - 31. Ostatnią zmienną wyjaśnianą jest orientacja dyfuzyjno- unikowa, jest to zmienna ilościowa. Wartość jest przypisywana na podstawie wyniku, jaki osoba badana uzyskała w kwestionariuszu ISI-3 w skali stylu dyfuzyjno- unikowego. W badaniu uzyskaliśmy średnią osób badanych 16,6000. Medianę 16,00 oznacza, że połowa osób badanych uzyskała wynik 16 lub mniejszy, a połowa- wynik 16 lub większy. Dominanta wynosi 14,00, co oznacza, że największa liczba osób uzyskała wynik 14. Odchylenie standardowe jest równe 6,48915, co znaczy, że połowa osób badanych osiągnęła wynik mniejszy lub większy o 6,48915 od średniego wyniku. Wartość minimalna u osób badanych wyniosła 6, wartość maksymalna z kolei - 32. 13
Pierwszym pytaniem, na które szukaliśmy odpowiedzi było: Czy otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna różnicują orientację normatywną? Hipotezy zerowa postawione przez nas w teście anova to: H 0 Otwartość na doświadczenie nie różnicuje orientacji normatywnej. H 0 Sytuacja rodzinna nie różnicuje orientacji normatywnej. H 0 Interakcja czynników: otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna nie różnicuje orientacji normatywnej. Do weryfikacji hipotez zastosowaliśmy analizę wariancji jednej zmiennej. Tab. 2. Statystyki opisowe analizy wariancji zmiennej zależnej: Orientacja normatywna. Statystyki opisowe Zmienna zależna: Orientacja normatywna Otwartość na doświadczenie [porządkowa] Sytuacja rodzinna Średnia Odchylenie standardowe N Niska wychowany/a w pełnej 27,0000 1,41421 2 Ogółem 27,0000 1,41421 2 Średnia wychowany/a w pełnej 21,1000 4,48272 20 wychowany/a w niepełnej 18,5714 3,25137 14 Ogółem 20,0588 4,16290 34 Wysoka wychowany/a w pełnej 20,7500 3,59398 4 wychowany/a w niepełnej 16,0000 5,70088 5 Ogółem 18,1111 5,23078 9 Ogółem wychowany/a w pełnej 21,5000 4,42041 26 wychowany/a w niepełnej 17,8947 4,02623 19 Ogółem 19,9778 4,58004 45 Wyniki testu dla otwartości na doświadczenie: F=2,042, df=2, p=0,143. p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej. Otwartość na doświadczenia nie różnicuje orientacji normatywnej. Wyniki dla zmiennej rodzina: 14
F=5,375, df=1, p=0,026. p<0,05, odrzucenie hipotezy zerowej. Sytuacja rodzinna istotnie różnicuje orientację normatywną. Średni wynik na skali orientacji normatywnej jest wyższy w grupie osób wychowywanych w pełnej niż w grupie osób wychowywanych w niepełnej. Interakcja czynników otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna: F=0,501, df=4, p=0,483. p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej. Interakcja otwartości na doświadczenie i sytuacji rodzinnej nie różnicuje orientacji normatywnej. Mimo, że otwartość na doświadczenie nie różnicuje w sposób istotny statystycznie orientacji normatywnej u osób badanych, to w świetle uzyskanych wyników widoczny jest trend rozkładu wyników średnich zgodny z naszymi wcześniejszymi założeniami. Osoby o niskiej otwartości na doświadczenie uzyskują wysokie wyniki na skali stylu normatywnego. Osoby badane o wysokiej otwartości na doświadczenie uzyskały niskie wyniki na skali stylu normatywnego. Co ciekawe podobny trend rozkładu średnich w wynikach osób badanych widoczny jest zarówno u osób wychowywanych przez oboje rodziców, jak i u osób wychowywanych w niepełnych rodzinach. Kolejne pytanie, na które szukaliśmy odpowiedzi dotyczyło orientacji informacyjnej. Dokładniej: Czy otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna różnicują orientację informacyjną? Hipotezy zerowe postawione w teście brzmiały: H 0 Otwartość na doświadczenie nie różnicuje orientacji informacyjnej. H 0 Sytuacja rodzinna nie różnicuje orientacji informacyjnej. H 0 Interakcja czynników: otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna nie różnicuje orientacji informacyjnej. Do weryfikacji hipotez użyliśmy testu ANOVA. Tab. 3. Statystyki opisowe analizy wariancji zmiennej zależnej: Orientacja informacyjna. Statystyki opisowe Zmienna zależna: Orientacja informacyjna Otwartość na doświadczenie [porządkowa] Sytuacja rodzinna Średnia Odchylenie standardowe N Niska wychowany/a w pełnej 24,5000 2,12132 2 Ogółem 24,5000 2,12132 2 15
Średnia Wysoka Ogółem wychowany/a w pełnej 26,9500 5,53910 20 wychowany/a w niepełnej 24,0000 6,42112 14 Ogółem 25,7353 6,00661 34 wychowany/a w pełnej 27,7500 5,56028 4 wychowany/a w niepełnej 29,8000 2,16795 5 Ogółem 28,8889 3,88730 9 wychowany/a w pełnej 26,8846 5,27126 26 wychowany/a w niepełnej 25,5263 6,14065 19 Ogółem 26,3111 5,62794 45 Wyniki dla otwartości na doświadczenie: F=1,318, df=2, p=0,279. p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej. Otwartość na doświadczenie nie różnicuje orientacji informacyjnej. Wyniki dla sytuacji rodzinnej: F=0,046, df=1, p=0,831. p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej. Sytuacja rodzinna nie różnicuje orientacji informacyjnej. Wyniki dla interakcji czynników otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna: F=1,417, df=4, p=0,241. p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej. Interakcja otwartości na doświadczenie i sytuacji rodzinnej nie różnicuje orientacji informacyjnej. Ponownie w świetle przeprowadzonych testów statystycznych i uzyskanych wyników, okazało się, że otwartość na doświadczenie nie różnicuje w sposób istotny statystycznie wyników osiąganych przez osoby badane na skali stylu przetwarzania informacyjnego. Mimo, że wynik okazał się nieistotny statystycznie, chcemy zwrócić uwagę na trend uzyskiwany w wynikach badanych. Osoby o wysokiej otwartości na doświadczenie osiągały minimalnie wyższe wyniki na skali stylu przetwarzania informacyjnego niż osoby o niskiej otwartości na doświadczenie. Przedstawiony przez nas trend w rozkładzie średnich jest zgodny 16
z założeniami przyjętymi przez nas w badaniu. W przypadku stylu przetwarzania normatywnego również występuje podobny trend rozkładu średnich w wynikach osób wychowywanych przez oboje rodziców jak i u osób wychowywanych w niepełnych rodzinach: osoby z niższą otwartością na doświadczenie uzyskiwały wyższy wynik na skali orientacji normatywnej niż osoby o wyższej otwartości. Pytaniem, na które również szukaliśmy odpowiedzi było pytanie: Czy otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna różnicują orientację dyfuzyjno-unikową? Postawione hipotezy zerowe to: H 0 Otwartość na doświadczenie nie różnicuje orientacji dyfuzyjno-unikowej. H 0 Sytuacja rodzinna nie różnicuje orientacji dyfuzyjno- unikowej. H 0 Interakcja czynników: otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna nie różnicuje orientacji dyfuzyjno-unikowej. Ponownie do weryfikacji hipotez zastosowaliśmy test ANOVA. Tab. 4. opisowe analizy wariancji zmiennej zależnej: Orientacja dyfuzyjna. Statystyki opisowe Zmienna zależna: Orientacja dyfuzyjna Otwartość na doświadczenie [porządkowa] Sytuacja rodzinna Średnia Odchylenie standardowe N Niska wychowany/a w pełnej 8,5000 2,12132 2 Ogółem 8,5000 2,12132 2 Średnia wychowany/a w pełnej 18,6000 7,45795 20 wychowany/a w niepełnej 15,7143 5,90213 14 Ogółem 17,4118 6,91558 34 Wysoka wychowany/a w pełnej 15,2500 4,85627 4 wychowany/a w niepełnej 15,4000 2,79285 5 Ogółem 15,3333 3,57071 9 Ogółem wychowany/a w pełnej 17,3077 7,31447 26 wychowany/a w niepełnej 15,6316 5,18770 19 Ogółem 16,6000 6,48915 45 17
Wyniki dla otwartości na doświadczenie: F=2,115, df=2, p=0,134. p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej. Otwartość na doświadczenie nie różnicuje orientacji dyfuzyjno-unikowej. Wyniki dla sytuacji rodzinnej: F=0,324, df=1, p=0,572. p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej. Sytuacja rodzinna nie różnicuje orientacji dyfuzyjno-unikowej. Wyniki dla interakcji czynników otwartości na doświadczenie i sytuacji rodzinnej: F=0,399, df=4, p=0,531. p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej. Otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna nie różnicuje orientacji dyfuzyjno-unikowej. Dla stylu rodziny otrzymaliśmy jeden wynik istotny statystycznie. Sytuacja rodzinna istotnie różnicowała orientację normatywną. Średni wynik na skali orientacji normatywnej był wyższy w grupie osób wychowywanych w pełnej niż w grupie osób wychowywanych w niepełnej. Oznacza to, że sytuacja rodzinna ma wpływ na osiągniecie stylu tożsamości normatywnej u osób w okresie wczesnej dorosłości. Interakcje czynników otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna nie wykazały w żadnym z przeprowadzanych testów istotnych różnic. Na podstawie przeprowadzonych testów statystycznych, odnosząc się do wcześniej postawionych hipotez, stwierdzamy, że otwartość na doświadczenie nie ma istotnego wpływu na styl przetwarzania informacyjnego. Osoby wychowywane przez jednego rodzica równie często będą osiągały styl przetwarzania informacyjnego jak osoby wychowywane przez oboje rodziców. W uzyskanych wynikach średnich zauważamy jednak pewną prawidłowość. Pomimo braku różnic istotnych statystycznie, trend rozkładu średnich wyników w grupach z niską, średnią i wysoką otwartością jest zgodny z przyjętymi przez nas założeniami, zarówno u osób wychowywanych w pełnych, jaki i niepełnych rodzinach. 18
5. Dyskusja. Wyniki przeprowadzonych badań nie potwierdziły związków wynikających z założonych przez nas hipotez. Okazuje się, iż otwartość na doświadczenie, wbrew dotychczasowym badaniom, nie różnicuje stylów tożsamości u osób badanych. Otwartość na doświadczenie (OTW) stanowi czynnik temperamentalny, którego nasilenie odpowiada m.in. za takie cechy jak odwaga, twórczość czy szerokie zainteresowania. Jednostki o wysokim wyniku na skali otwartości na doświadczanie naturalnie powinny podejmować więcej działań eksploracyjnych, co wynikałoby z ich konstytucji temperamentalnej. Cechy te odpowiadają Berzonsky'emu stylowi informacyjnemu, który przypisuje takim jednostkom tendencję do eksplorowania otoczenia i własnej samoświadomości czy aktywne poszukiwanie i otwartość na nowe informacje. Nasze badania nie wykazały jednakże związku OTW ze stylem informacyjnym. Co więcej ta cecha temperementu nie koreluje z żadnym ze stylów tożsamości wyróżnionych przez Berzonsky'ego. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że mimo iż wyniki okazały się nieistotne statystycznie, to trendy rozkładu średnich stylu przetwarzania informacyjnego i stylu przetwarzania normatywnego u osób badanych są zgodne z naszymi założeniami przyjętymi w badaniu. Otrzymane wyniki mogą być motywacją do przeprowadzania kolejnych badań w tym kierunku. Hipoteza o związku sytuacji rodzinnej ze stylami tożsamości jednostek jest pionierska i nie jest tak bogato podparta teorią, jak związek z OTW. W świetle relacyjnej koncepcji tożsamości, hipoteza o wpływie struktury rodziny na kształtowanie się tożsamości wydaje się być uzasadniona. Fakt bycia wychowywanym przez jednego bądź oboje rodziców wydaje się mieć duże znaczenie w procesie rozwoju. Osoby wychowane w pełnych rodzinach mogą mieć możliwość szerszej eksploracji w zakresie przekonań, uczuć i zachowań, zarówno w kontakcie z matką, jak i ojcem. Dzieci posiadające jednego rodzica wydają się posiadać ograniczoną możliwość konfrontowania na co dzień poglądów czy przekonań z więcej niż jedną osobą (z bliskiej rodziny). Może to sugerować, iż w tej grupie rzadziej będzie spotykany styl przetwarzania informacyjnego niż w grupie osób wychowywanych przez oboje rodziców, odpowiadającego za cechy otwartości na informacje, konfrontowanie się z wielością poglądów, szerszą eksplorację otoczenia. Wyniki badań nie wykazują jednak zakładanej zależności. Wydaje się, że wytłumaczeniem tego może być fakt, iż człowiek, jako istota społeczna, należy na przestrzeni swojego życia, do więcej niż jednej grupy przynależności czy odniesienia. Dziecko z rodziny niepełnej jest w stanie konfrontować 19
poglądy i eksplorować otoczenie także w kontakcie z innymi znaczącymi osobami w jej życiu dziadkami, dalszą rodziną, rówieśnikami, autorytetami (np. nauczyciele, przewodnicy duchowi itp.). Fakt bycia wychowywanym tylko przez jednego z rodziców nie wydaje się ograniczać możliwości szerokiej eksploracji możliwości, jakich dostarcza nam świat, a tym samym zmniejszać szansę na wypracowanie informacyjnego stylu tożsamości. Nasze badania wykazały jednakże niezakładany w hipotezach związek pomiędzy pochodzeniem z rodziny pełnej a normatywnym stylem tożsamości. Zależność ta wydaje się wręcz zaprzeczać poprzednio omówionej hipotezie. Fakt bycia wychowywanym przez oboje rodziców powoduje, iż jednostki mogą przejmować oczekiwania, wartości od znaczących osób, a tym samym wykazywać konserwatyzm w swoich postawach życiowych. Podobne poglądy reprezentowane zarówno przez matkę, jak i ojca, mogą wywierać nawet większą presję na dziecku do ich przyjęcia. Osoby takie definiują się w ramach wartości kolektywnych rodzina, ale także tradycja, religia, stanowią dla nich istotną wartość, kształtującą ich tożsamość. Wbrew naszym założeniom zatem to nie otwartość na eksplorację, lecz przeciwny jej konserwatyzm postaw i preferencja stałej struktury i pewnej sytuacji jest domeną osób, wychowywanych przez oboje rodziców. Pochodzenie z pełnej rodziny dostarcza gotowego wzorca zależności, w odróżnieniu od rodzin niepełnych, w których nowa struktura relacji (z nowymi rolami i zasadami) musi zostać ustalona. Tym samym to osoby wychowywane przez jednego rodzica mogą mieć większą tendencję eksplorowania, gdyż wchodzą w dorosłe życie niejako z białą kartą nt. społecznie pożądanych relacji z innymi. Dzieci obojga rodziców otrzymują gotowy model, który pielęgnują we własnym życiu. Należałoby również zaznaczyć, iż mała próba badanych może zniekształcać wyniki i zmniejszać ich trafność oraz rzetelność. Podążanie jednak w kierunku badań nad wpływem struktury rodzinnej na kształtowanie się tożsamości jest obiecującym polem dla wyjaśniania i interpretacji skutków, jakie niesie ze sobą fakt bycia wychowywanym w pełnej lub niepełnej. Jest to szczególnie istotne w obecnych czasach, kiedy coraz częściej rodziny odchodzą od tradycyjnej struktury ojciec+matka, a rodziny patchworkowe, samotni rodzice czy rodzice homoseksualni (na razie przede wszystkim w krajach rozwiniętych Zachodu) stanowią całkiem nowy kontekst kształtowania się tożsamości dzieci. 20
Literatura: Berzonsky, M. D. (2005). Ego Identity: A Personal Standpoint in a Postmodern World, Identity: An International Journal of Theory and Research, 5 (2),125-136. Berzonsky, M. (2008). Identity formation: The role of identity processing style and cognitive processes, Personality and Individual Differences, 44, 643-653 Berzonsky M. D. (1992) Identity style and coping strategies. Journal of Personality, 60, 771-787 Berzonsky M. D. (2003) Identity Style and Well-Being: Does Commitment Matter? Identity: An International Journal of Theory and Research, 3, 131-142. Berzonsky M. D. (1994). Self identity: The relationship between process and content. Journal of Research in Personality, 28, 453-460. Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2010). Formowanie się tożsamości a poczucie dorosłości i gotowość do tworzenia bliskich związków. Czasopismo Psychologiczne, 16 (2), 265-274. Erikson E.H. (1997), Dzieciństwo i społeczeństwo. REBIS, Poznań. Giddens A. (2007). Socjologia (s. 51-53). Wydawnictwo Naukowe PWN. Hall, C. S., Lindzey, G., Campbell, J. B. (2004). Teorie osobowości (wyd. 4). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Oleś, P. K. (2008). O różnych rodzajach tożsamości oraz ich stałości i zmianie. W: Oleś, P. K., Batory A. (red.), Tożsamość i jej przemiany a kultura (s. 41-84). Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Pervin, L. A., John, O. P. (2002). Osobowość. Teoria i badania (wyd. 1, s. 265-312). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Senejko, A. (2010). Inwentarz Stylów Tożsamości (ISI) M. Berzonsky ego dane psychometryczne polskiej adaptacji metody. Psychologia Rozwojowa, 15 (4), 31-48. Zawadzki B., Strelau J., Szczepaniak P., Śliwińska M. (1998). Polska adaptacja podręcznika do Inwentarza osobowości NEO FFI Costy i McCrae. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP (s. 77 101). 21
Spis Załączników: 1. Oryginalny egzemplarz kwestionariusza użytego w badaniach. 2. Pisemne zgody na udział w badaniu, 45 egzemplarzy. 3. Płyta CD zawierająca bazę SPSS z danymi z przeprowadzonego badania. 22