ZM ODYFIKOW ANA METODA OZNACZANIA SKŁADU FRAKCYJNEGO PRÓCHNICY W GLEBACH M INERALNYCH1

BOCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. XXIV, Z. 1, W ARSZAW A 1973 STANISŁAW KOW ALIŃSKI, JERZY DROZD, MICHAŁ LICZNAR ZM ODYFIKOW ANA METODA OZNACZANIA SKŁADU FRAKCYJNEGO PRÓCHNICY W GLEBACH M INERALNYCH1 Katedra G leboznaw stw a WSR w e W rocławiu K ierow nik prof. dr S. K ow aliński WSTĘP Substancje próchniczne w ystępują w glebach m ineralnych na ogół w niew ielkich ilościach. Mimo to, ze w zględu na swój specyficzny charakter, odgrywają one dużą rolę w procesach glebo twórczych i żyzności gleb. Dlatego też w ostatnich latach obserw uje się zwiększone zainteresow anie składem ilościowym i jakościow ym oraz n a tu rą związków próchnicznych gleb należących do różnych jednostek system atycznych. W badaniach składu frakcyjnego próchnicy gleb m ineralnych stosuje się różne sposoby analitycznego rozdziału, w śród których najbardziej rozpowszechnione są m etody Tiurina [6], Kononowej i Bielczik o w e j [3] oraz Boratyńskiego i Wilka [1]. Każda z tych metod, w zależności od celu badań, ma swoje dodatnie i ujem ne cechy. Szczegółową charakterystykę porów naw czą powyższych m etod na tle uzyskanych wyników analiz podają w swej pracy Kleszczycki, Kozakiewicz i Łakomieć [2], którzy stwierdzili, że w yniki składu frakcyjnego próchnicy uzyskane różnym i m etodam i nie są w ogóle porów nywalne. Metoda Tiurina daje wprawdzie oryginalny obraz składu frakcyjnego próchnicy gleb różnych jednostek taksonom icznych, jest jednak długotrw ała i pracochłonna. Z tego w zględu jej zastosowanie w niektórych p ra cowniach gleboznawczo-chem icznych zostało znacznie ograniczone. Szybka metoda oznaczania składu próchnicy według Kononowej i Bielczikowej, mimo znacznej przew agi pod tym względem nad innym i m etodami, nie pozwala w pełni określić charakteru w ystępujących w glebie 1 Praca wykonana w ramach tem atu finansow anego przez K om itet G leboznaw stw a i Chemii Rolnej PAN. 9 R o c z n ik i G le b o zn a w c ze t. 24. z. 1

130 S. Kowaliński, J. Drozd, M. Licznar połączeń. W yprowadzone przez wspom niane autorki wyliczenie z różnicy połączeń próchnicznych związanych z Ca i niekrzem ianowymi formami R20 3 nie znajduje często potwierdzenia, gdyż niejednokrotnie zawartość połączeń w yekstrahow anych 0,1 n NaOH przew yższa ilość połączeń w y ekstrahow anych m ieszaniną 0,1 m Na4P 20 7 + 0,1 n NaOH. Powyższy fakt sprawia, że ścisłe wyliczanie połączeń próchnicznych związanych z Ca lub niektórym i form ami R20 3 jest w praktyce trudne do przeprowadzenia. Dlatego też metoda Kononowej i Bielczikowej nie odegrała dotychczas wiodącej roli w badaniach porównawczych składu frakcyjnego próchnicy w glebach zróżnicow anych typologicznie. M etoda B oratyńskiego i W ilka, zalecająca w yczerpującą ekstrakcję kolejno następującym i po sobie roztworami, jest również pracochłonna i dość uciążliw a do celów porów naw czych składu frakcyjnego połączeń próchnicznych. Również moment zakończenia ekstrakcji jest niekiedy trudny do uchwycenia, szczególnie przy zastosowaniu roztw oru pirofosforanu sodowego. Z tego też względu w yniki uzyskane naw et przy zastosowaniu jednej m etody nie określającej ściśle ilości ekstraktów nie są ze sobą porów nyw alne. METODA I OBIEKTY BAD AŃ Na obecnym etapie badań nad próchnicą konieczne jest przyjęcie ja kiejś uproszczonej metody, która by pozwoliła stosunkowo szybko określić skład fra k c y jn y związków próchnicznych gleb różnych jednostek taksonomicznych. Metoda taka powinna również określić jednoznacznie sposób i ilość ekstraktów, aby uzyskane w yniki mogły być ze sobą porównywalne w każdych w arunkach i przydatne do ogólnej charakterystyki substancji organicznej gleb w ujęciu profilow ym. Dlatego też, opierając się na k ry tycznych uwagach różnych autorów [2, 4, 5, 7, 8] co do przydatności poszczególnych metod analitycznych, jak i na własnych spostrzeżeniach, rozpoczęto w Katedrze Gleboznawstwa WSR we W rocławiu badania nad ustaleniem praktycznej m etody frakcjonow ania związków próchnicznych z gleb m ineralnych. W ykorzystując istniejące metody frakcjonow ania związków próchnicznych, zaproponowano zmodyfikowany tok analizy frakcjonow anej w edług przedstaw ionego schem atu (rys. 1). Biorąc pod uwagę, że w składzie frakcyjnym związków próchnicznych poszczególne frakcje są ze sobą w zajem nie związane i oddziałują na pozostałe właściwości gleby w sposób kompleksowy, obliczono według wzoru Schönhalsa syntetyczne w skaźniki rozpuszczalności związków próchnicznych: I uw zględniające w szystkie frakcje próchnicy glebowej, II wyłączające С bitum inów i С wydzielony 0,5n H2S 0 4, które w y rażone jednoliczbowo mogą być lepiej w ykorzystane przy badaniach porównawczych niż analiza poszczególnych frakcji.

P róbka g le b y С ogółem oznaczony S o il sample С t o t a l d eterm in ed УС Zw iązki b itu m iczn e E k s tra k c ja alkoholem i benzenem /1 :1 /. С w yliczony Bitum ens E x tra c tio n in a lc o h o l and benzen /1 :1 /. С c a lc u la te d \/ Ж : Zw iązki próchniczne wolne i luźno ---------------------------zw iązane z m in eraln ą c z ę ś c ią --------------------------- Kwasy huminowe gleby / f r a k c ja I / Kwasy fulwowe С oznäczony Humus f r a c tio n f r e e and lo o s e ly С w yliczony Bumie a c id s «--------------- ' boä j S / f r l c t i o n l / * r u l v i c aci<äs С dete rm in ed l ë s S Ü S c jl 0 Д п ^а Р20^ С c a lc u la te d - С oznaczony - С determ ined Zw iązki próchniczne słabo związane r - i z m in e raln ą c z ę ś c ią g le b y ' Kwasy huminowe / f r a k c j a I I / Kwasy fulwowe С oznaczony ^ Humus fr a c tio n weakly bounded w ith ^ c v.-yliczony Kumic a c id s ^ m in e ra l s o i l su b sta n c e s ^ F u lv ic a c id s С d eterm in ed / f r a c t i o n I I /. E k s tra k c ja 0,1m Na^PpOn + 0, l n IśaOK c c a lc u la te d С oznaczony - С determ ined îk Związki próchniczne śred n io -------------------------------------------------- zw iązane z m in era ln ą c z ę ś c ią g leb y --------------------------- Kwasy huminowe / f r a k c j a I I I / Kwasy f u l v/owe С oznaczony ^ Humus fr a c tio n medium stro n g ly v С wyliczony Humic a c id s ^ bounded w ith m in era l s o i l su b sta n c e s ------------------у F u lv ic -acids С d eterm in ed / f r a c t i o n I I I / E k s tra k c ja 0, l n KaOH c c a lc u la te d С oznaczony - С determ ined ж R ozkład kompleksów o rg a n ic z n o - -m in e raln y c h D ecom position o f o rg a n ic -m in e ra l com plexes E k s tra k c ja 0,5 n HpSO^ С oznaczony С determ ined Ж Zw iązki próchniczne s i l n i e -------------------------------------------------zwiazane z m in e ra ln a c z ę ś c ią g leby --------------------------- Kwasy huminowe / f r a k c ja IV / Kwasy fulwov.e С oznaczony ^ Humus fr a c tio n stro n g ly bounded v c w yl-^zony Humic a c id s \ w ith m in era l s o i l su b sta n c es 7 F u lv ic a c id s С d eterm in ed / f r a c t i o n IV / E k s tra k c ja 0, l n KaOH С c a lc u la te d С oznaczony - С determ ined Y P o z o stało ść po e k s tr a k c ji С n ie h y d ro liż u ją c y oznaczony R esid u es a f t e r e x tr a c tio n С non - h y d r o lizing d eterm in ed Rys. 1. Schem at zm odyfikow anej m etody analizy składu frakcyjnego próchnicy w glebach m ineralnych Schem e of the m odified analysis m ethod of the fractional hum us com position in m ineral soils

132 S. Kowaliński, J. Drozd, M. Licznar Do szczegółowej charakterystyki związków próchnicznych w uzyskanych frakcjach można oznaczać: stosunek kw asów hum inow ych do fulw ow ych dla każdego rozpuszczalnika, stosunek kwasów hum inow ych do fulw ow ych dla całości w yekstrahowanego węgla. W proponowanym schemacie analizy zastosowano stosunek gleby do rozpuszczalnika jak 1 : 10. Zostało to podyktowane możliwością uzyskania większej objętości ekstraktu potrzebnego do oznaczenia wymienionych wskaźników oraz zwiększenia ilości wydzielonego węgla, która może przejść do roztw oru. Spraw dzenie m etody przeprow adzono na czterech próbkach gleb z poziomów próchnicznych, reprezentujących następujące typy genetyczne: glebę pseudobielicową w ytw orzoną z lessów, glebę brunatną wytworzoną z lessów, czarnoziem zdegradow any w ytw orzony z lessów, rędzinę m ieszaną b ru n atn ą w ytw orzoną z w apienia triasowego. N iektóre właściwości fizyczne, chemiczne i fizykochem iczne badanych próbek przedstaw iono w tab. 1 i 2. Skład frakcyjny próchnicy w edług proponowanego schem atu oznaczono w dwóch w ariantach ekstrakcji (tab. 3): jednorazow a ekstrakcja danym rozpuszczalnikiem, dw ukrotna ekstrakcja danym rozpuszczalnikiem. W celu spraw dzenia przydatności uproszczonej m etody oznaczania składu frakcyjnego próchnicy glebowej w ujęciu profilow ym zbadano dodatkowo skład frakcyjny w dwóch profilach gleb bielicow ych w ytw orzonych: z piasku luźnego, z utw oru pyłowego ilastego. W ażniejsze właściwości m ikrom orfologiczne niektórych poziomów genetycznych badanych gleb przedstaw iają rys. 2-11. Natomiast właściwości fizyczne, chemiczne i fizykochemiczne przedstawiono w tab. 4, a skład frakcyjny związków próchnicznych w tab. 5. OMÓWIENIE WYNIKÓW Ja k w ynika z tab. 3, przy zastosow aniu jednorazow ej ekstrakcji n ajwiększą procentową zawartość wolnych i luźno związanych połączeń próchnicznych, wydzielonych 0,ln Na4P 20 7 (frakcja I), oznaczono w glebie pseudobielicowej, a najniższą w rędzinie. We frakcji tej, z w yjątkiem próbki czarnoziemu zdegradowanego, gdzie stosunek Ckh/Ckf jest wyższy od jedności, przew ażają kw asy fulwowe.

Rys. 2. M ikrom orfologia gleby bielicow ej w ytworzonej z piasku luźnego. Poziom A u głębokość próbki 5-18 cm. Resztki roślinne silnie zhum ifikow ane oraz ekstrem enty próchniczne. Na niektórych ziarnach kwarcu tendencja do tw orzenia się m ikroagregatów próchnicznych. Pow iększenie ok. 38 X a bez an alizato ra, b z an alizato rem M icromorphology of podzolic soil developed of loose sand. horizon, sam ple depth 5-18 cm. Strongly hum ified plant residues and humus excrem ents. On som e quartz grains a tendency to form ing humus m icroaggregates is visible. Enlargem ent about 38 X a w ithout analyzer, b w ith an alyzer

Rys. o. Mikromort'ologia gleby bielicow ej w ytworzonej z piasku luźnego. Poziom A 2, głębokość próbki 25-35 cm. Proces eluw ialny silnie wyrażony. Brak substancji próchnicznej. Ziarna m ineralne pozbaw ione otoczek zw iązków próchnicznych i żelazisto- -próchnicznych. Pow iększenie ok. 38 X a bez an alizato ra, b z analizato rem M icromorphology of podzolic soil developed of loose sand. A 2 horizon, sam ple depth 25-35 cm. Illuvial process strongly marked. Lack of humus substances. M ineral grains deprived of m em bram es of humus and ferrus-hum us compound a w ithout analyzer, b w ith an alyzer

Rys. 4. M ikrom orfologia gleby bielicow ej w ytworzonej z piasku luźnego. Poziom B/,, głębokość próbki 40-62 cm. W idoczne w yraźnie otoczki substancji próchnicznej i zw iązków próchniczno-żelazistych w okół ziarn m ineralnych. Pow iększenie ok. 38 X a bez an alizato ra, b z analizato rem M icromorphology of podzolic soil developed of loose sand. В/, horizon, sam ple depth 40-62 cm. D istinctly visible coatings of humus substance and of ferrous-hum us compounds around m ineral grains. Enlargem ent about 38 X a w ithout analyzer, t> w ith analyzer

Rys. 5. M ikrom orfologia gleby bielicow ej w ytworzonej z piasku luźnego. Poziom B/,, głębokość 40-62 cm. Pow iększony fragm ent poziom u iluw ialnego. Koronkowe otoczki zw iązków próchnicznych i żelazisto-próchnicznych w yraźnie w idoczne w okół ziarn m ineralnych. W ytrącone zw iązki próchniczne w ykazują mikroagregaty I i II rzędu. Pow iększenie ok. 100 X a bez an alizatora, b z analizatorem M icromorphology of podzolic soil developed of loose sand. В/, horizon, depth 40-62 cm. Enlarged fragm ent of illuvial horizon. Lacelike coatings of humus and ferrous-hum us compounds distinctly visible around m ineral grains. Precipitated humus compounds show m icroaggregates of the 1st and Und order. Enlargem ent about 100 X a w ithout analyzer, b w ith an alyzer

Rys. 6. M ikrom orfologia gleby bielicow ej w ytworzonej z piasku luźnego. Poziom BhFe, głębokość próbki 65-78 cm. Cienkie otoczki żelazisto-próchniczne nie w ykazujące koronkowego układu w okół ziarn kwarcu. Pow iększenie ok. 38 X a bez an alizato ra, b z analizato rem M icromorphology of podzolic soil developed of loose sand. B /,fe horizon, sam ple depth 65-78 cm. Thin ferrous-coatings w ithout lacelike arrangem ent around quartz grains. Enlargem ent about 38 X a w ithout analyzer, b w ith an alyzer

Rys. 7. M ikrom orfologia gleby bielicow ej w ytworzonej z utworu pyłow ego ilastego. Poziom A u głębokość próbki 0-5 cm. Fragm ent resztek roślinnych o budowie kom órkowej oraz silnie rozdrobnione formy zmumifikowanej substancji organicznej. N iektóre ziarna m ineralne pozbaw ione otoczek substancji pigm entujących. Pow iększenie ok. 100 X a bez an alizatora, b z analizatorem M icromorphology of podzolic soil developed of clayey silty form ation. A x horizon, sam ple depth 0-5 cm. Fragment of plant residues w ith cellular structure and strongly disintegrated forms of hum ified organic matter. Som e m ineral grains are deprived of coatings of pigm enting substances. Enlargem ent about 100 X a w ithout analyzer, b w ith analyzer

Rys. 8. M ikrom orfologia gleby bielicow ej wytworzonej z utworu pyłow ego ilastego. Poziom B/,, głębokość próbki 45-50 cm. A rgilla-skel-vosepic. Substancja organiczno- -m ineralna silnie rozproszona; drobne pory w ysycone zw iązkam i próchnicznym i i połączeniam i ilasto-żelazistym i. Pow iększenie ok. 100 X a bez an alizato ra, b z analizato rem M icromorphology of podzolic soil developed of clayey silty formation. Bh horizon, sam ple depth 45-50 cm. A rgilla-skel-vosepic. Strongly dissipated organic-m ineral substance; fine pores saturated w ith humus and clayey-ferrous compounds. Enlargem ent about 100 X a w ithout analyzer, b w ith analyzer

Rys. 9. M ikrom orfologia gleby bielicow ej w ytworzonej z utworu pyłow ego ilastego. Poziom Bh, głębokość próbki 44-50 cm. Plazm a typu vosepic dobrze wyrażona. Pora w ypełniona substancją ilasto-żelazistą o charakterystycznym w arstw ow anym u kładzie. Lokalne nagrom adzenie zw iązków próchnicznych. Pow iększenie ok. 120 X a bez analizatora, b z analizatorem M icrom orphology of podzolic developed of clayey silty form ation. В/, horizon, sam ple depth 44-50 cm. Plasm a of vosepic type, distinctly marked. A pors filled w ith clayey-ferrous substance w ith characteristic stratified arrangement. Local accum ulation of humus compounds. Enlargem ent about 120 X a w ith o u t a n a ly z e r, b w ith a n a ly z e r

Rys. 10. M ikrom orfologia gleby bielicow ej w ytworzonej z utworu pyłow ego ilastego. Poziom B/C, głębokość próbki 75-85 cm. Intensyw ne nagrom adzenie zw iązków organiczno-m ineralnych otaczających detrytus m ineralny. N iektóre z nich tworzą nieregularne formy konkrecyjne. Pow iększenie ok. 100 X a b ez a n a liz a to ra, b z a n a liz a to re m M icromorphology of podzolic soil developed of clayey silty formation. B/C horizon, sam ple depth 75-85 cm. Intensive accum ulation of organic-m ineral compounds surrounding m ineral detritus. Som e of them occur in irregular concretion forms. Enlargem ent about 100 X a w ith o u t a n a ly z e r, b w ith a n a ly z e r

Rys. 11. M ikromorfologia gleby bielicow ej w ytworzonej z utworu pyłow ego ilastego. Poziom C, głębokość próbki 100-110 cm. Plazm a typu skel-lattisepic ze śladam i vosepicu. Między ziarnam i detrytusu m ineralnego w ystępują substancje ilasto-żelaziste o r a z c z a r n e skupienia p o łą c z e ń o r g a n ic z n o - m in e r a ln y c h. P o w ię k s z e n ie o k. 100 X a bez an alizato ra. b z analizato rem M icromorphology of podzolic soil developed of clayey silty form ation. С horizon, sam ple depth 100-110 cm. Plasm a of skel-lattisepic type w ith vosepic traces. B etw een grains of m ineral detritus there occur clayey-ferrous substances and black aggregates of organic-m ineral compounds. Enlargem ent about 100 X a w ithout analyzer, b w ith an alyzer

j Skład mechaniczny badanych próbek gleb z poziomu A]_ Mechanical composition of investigated soil samples from the A-^ horizon T a b e l a 1 t Nr p ró b k i i ty p gleb y Sample No. and s o i l 't y p e S z k ie le t S k e leto n p a r t i c l e s 1 mm % Procentow a zaw artość f r a k c j i o 0 w P e r c en t o f f r a c tio n s w ith th e diam eter mm in mm: suma f ç a k c j i 1-0,5-0,2 5-0,1-0,0 5-0,0 2-0, 005- sum o f f r a c tio n s < 0,0 0 2 0,5 0,25 0,1 0,05 0,02 0,005 0,002 0,1 - < 0, 0 2 0,0 2 1. G leba pseu d o b ielićo w a Pseudopodzolic loam 0,0 0,2 0,2 0,6 18,0 42 23 8 8 60,0 39 2. G leba b ru n a tn a Brown s o il 0,5 1,0 1,5 2,5 15,2 50 21 8 13 53,2 42 3. Czarnoziem zdegradowany D egraded chernozem o ro 0,1 0,1 0,1 12,7 41 24 6 16 53,7 46 4. R ędzina Rendzina s o il 7,2 11,6 15,4 18,5 9,5 7 10 13 15 16,5 38. Kr p ró b k i i ty p g leb y Sample No. and s o i l ty p e W łaściw ości fizykochem iczne i chemiczne badanych próbek gleb z poziomu A^ P h y sico -ch em ical and chem ical p r o p e r tie s o f in v e s tig a te d s o i l sam ples from th e A-^ h o riz o n h2o p n KC1 CaCO^ W łaściw ości so rp cy jn e - S o rp tio n p r o p e r tie s k a tio n y m e ta lic zn e m e ta llic c a tio n s % Ca Mg К Na Hh S T V me/100 g g leb y - me/100 g o f s o i l * С Grupa m echaniczna utw oru glebowego M echanical group o f s o i l form ation p y ł i l a s t y c la y ey s i l t p y ł i l a s t y c la y ey s i l t pył i l a s t y cla y ey s i l t g lin a ś re d n ia medium loam T a b e l a 2 N CîN Zmodyfikowane oznaczanie frakcji próchnicznych 1. G leba p seu d o b ielićo w a Pseudopodzolic loam 4.1 3,3 0,0 0,75 0,60 0,26' 0,06 1^,57 1,67 16,24 10,2 3,695 0,222 16,62 2. G leba b ru n atn a Brown s o il 6,7 6,0 0,0 9,10 1,95 0,46 0,23 2,71 11,74 14,45 79,4 1,423 0,146 9,75 3* Czarnoziem zdegradowany Degraded chernozem 7,2 6,1 0,0 9,90 2,30 0,35 0,17 2,06 12,72 14,78 86,1 1,532 0,152 10,08 4. R ędzina - Rendzina s o il 7,7 7,2 0,33 10,08 1,68 0,32 0,07 0,56 12,15 12,71 95,6 1,475 0,157 9,39

Kr próbki 1 ty p Gleby Sample Ко. and s o il type 2klad frak cy jn y próchnicy z j.oziomôv/ badanych typów gleb /w,i> 0 o.jółen;/ F r a c tio n a l с с к. p o s itio n of humus fro::i A1 h o riz o n s o f the s o il ki;x:s in v e s tig a te d /ir : of i c i a l Z f я > a о О -P о c Д о Ц r. н é.o p H о fr. w ydzielony o,in r:a^p2o? C is o la te d by 0.1 n п 3 2 2 $ * 3 1 C! о A? с w ydzielony o.im ::а^р2о7+ 0, In I.TaOH с is o la te d bv o.im ::a4iv o 7+ O.lr. î.aü:i' l " 3 H * 1 ' -A A fhо A? h и Q w ydzielony 0, In NaOH С i s o la te d bv O.ln.\!aO!i P 10 V Я i p 3.?, M О Trz; zastosow aniu ji dnokrotnc j el: s t гг kc j i danymi г o zpu s z c z a i n i kiom At s in g le e x tr a c tio n w ith th e riv e n s o lv e n t Р -\k. с w ydzielony и, 1г. :.ao:i >i О "j а й 2 3 is o la te d bv.vj : O.lr: :.a0h f l ::: li о о > р n г.: О rh л о V- о la l/\ О -Р о â?, ïl ~ О о 'U.q-H о ' z г о Ü i) О *-ч Ą * о О О о O Й с1: V о o -P S?> Я? %.4 о ч Tabela 3 W skaźniki rozv.uszс z a ln o jc i związków..o ü " i i i ty i : :,i e xe s of hur.us 1 Globa pseudobielicow a Pseudopodzolic s o il 5,095 4,60 15,38 7,03 0,84 17,53 8,74 0,99 6, 24 3,4? 1,25 1,60 3,79 2,57 2,11 53,44 102,53 1,03 41,3 45,4 2 G lela b ru n atn a Brown s o il 1,425 2, GO 9,30 4,02 0,70 16,19 9,22 1,32 8,97 5,72 1,76 2,89 7,08 5,47 3,40 54,52 102,05 1,40 33,7 41,9 3 С zarnoziera zoe^radowany Degraded chernozem 1,552 1,37 0,48 4,66 1,22 20,21 13,64 2,03 10,53 6,91 l, v! 2,10 10, o S, оз 3,65 49,37 10.., 7 9 2,05 40,0 45,0 4 R ędzina R ^nczina s o i l 1,475 9,49 7,61 3,4 0 0,83 12,60 7,75 1,58 6,53 4,52 1,95 2,18 5,92 4,77 4,1 4 57,02 101,41 1,65 59,6 35,4 - M 134 S. Kowaliński, J. Drozd, M. Lii Przy zastosow aniu dv/ukrotnej e k stra k c ji аапуъ rozpuszczalnikiem At tw o fo ld e x tr a c tio n w ith the giv en s o lv e n t 1 Globa p seudobielicow a Pseudopodzolic s o il 3,695 4,60 20,37 9,71 0,91 16,57 7,81 0,89 5,31 4,12 2,43 0,61 3,46 1,58 0,84 43,74 100,16 1,01 45,4 43,2 2 Gleba b ru n atn a Brown s o il 1,423 2,60 11,88 3,0 6 2,11 21,79 11,59 1,14 8,86 6,77 3,20 0,85 5,97 3,89 1,37 46,70 98,67 1,67 42,2 46,4 3 Czarnoziem zdegradowany Degraded chernozem 1,532 1,37 11,24 3,32 2,85 25,55 16,71 1,09 9,44 7,91 5,17 0,59 8,82 6,85 3,48 42,16 99,17 2,61 43,4 49,3 4 Rędzina Rendzina s o il 1,475 9,49 8,65 6,00 2,26 15,78 9,73 1,61 6,74 5,12 3,16 0,72 5,56 3,76 2,08 55,06 100,00 2,05 41,5 58,1

Zmodyfikowane oznaczanie frakcji próchnicznych 135 W m ieszaninie 0,lm N a4p 20 7 + 0,ln NaOH (frakcja II) rów nież n a j m niej węgla wydzielono w rędzinie, natom iast najw ięcej tej frakcji znaleziono w próbce z czarnoziemu zdegradowanego. Procentowa zawartość frakcji słabo związanej z masą m ineralną gleby we wszystkich próbkach jest większa od ilości związków próchnicznych rozpuszczalnych w samym roztworze pirofosforanu sodu. We frakcji tej stwierdzono również większy udział kwasów hum inow ych, o czym świadczy wyższy stosunek Ckh/Ckf. Zaw artość frakcji związków próchnicznych średnio zw iązanych z m ineralną częścią gleby, w yekstrahow anych 0,ln NaOH (frakcja III) jest w b a danych próbkach niewielka. Największa ilość tej frakcji znajduje się w czarnoziemie zdegradowanym. Przew ażają w niej kwasy huminowe nad fulw okw asam i. N aw et w próbce pseudobielicowej om aw iany stosunek w y nosi 1,25, natom iast w glebie brunatnej 1,76, a w próbkach czarnoziemu zdegradowanego i rędziny jest zbliżony do 2,0. Związki próchniczne silnie związane z m ineralną częścią gleby (frakcja IV) zostały wydzielone w proponowanej metodzie 0,ln NaOH i oznaczone po rozbiciu kompleksów organiczno-m ineralnych 0,5n H2S 0 4. W badanych próbkach stwierdzono różną procentową zawartość tej frakcji, której ilość zależy od typu genetycznego gleby. N ajwięcej tej frakcji (10%) stw ierdzono w próbce czarnoziemu zdegradowanego, a najm niej (4%) w glebie pseudobielicowej. W omawianej frakcji zdecydowanie dom inują kwasy huminowe. Stosunek Ckh/Ckf jest wysoki i naw et w glebie pseudobielicowej przekracza w artość 2,0, w rędzinie w ynosi 4,14, a próbki z gleby b ru natnej i czarnoziem u zdegradowanego zajm ują stanow iska pośrednie. Stosowany w ariant ekstrakcji jednorazowej wydziela znaczne ilości węgla, gdyż С w pozostałości stanow i tylko ok. 50-60% w ęgla ogółem. W badanych czterech próbkach glebowych, reprezentujących różne typy genetyczne gleb, stwierdzono różnice nie tylko w stosunku Ckh/Ckf w poszczególnych rozpuszczalnikach, ale także w sum arycznym stosunku Ckh/Ckf. W glebie pseudobielicowej stosunek ten wynosi 1,0, w brunatnej 1,4, w rędzinie 1,6, a w czarnoziemie zdegradowanym 2,0. Obliczone w skaźniki rozpuszczalności związków próchnicznych w ykazują, że n a j większą aktywnością pod tym względem odznaczają się gleby pseudobielicowe i czarnoziem zdegradowany, następnie gleba brunatna, a najm niejszą rozpuszczalność w ykazuje próchnica rędziny. P rzy zastosow aniu dw ukrotnej ekstrakcji określonym rozpuszczalnikiem, podobnie jak i przy ekstrakcji jednorazowej, najwięcej wolnych i luźno związanych połączeń próchnicznych z m ineralną częścią gleby (frakcja I) wydzielono z gleby pseudobielicowej, a najm niej z rędziny. We frakcji tej, z w yjątkiem próbki z gleby pseudobielicowej, gdzie stosunek Oa/,/C^ jest nieco niższy od jedności, przew ażają kw asy hum inow e. Św iad

136 S. Kowaliński, J. Drozd, M. Licznar czy o tym wysoki stosunek Сkh/^kf, który w próbce czarnoziemu zdegradow anego wynosi ok. 2,8. Związków próchnicznych słabo związanych z masą m ineralną gleby (frakcja II) znaleziono najw ięcej, bo ok. 25% (w próbce czarnoziem u zdegradowanego). Próbki z pseudobielicy i rędziny zaw ierały praw ie identyczne wartości węgla tej frakcji. Różnią się one jednak między sobą udziałem kwasów huminowych, których jest znacznie więcej w próbce reprezentującej rędzinę niż glebę pseudobielicową. Frakcji połączeń średnio związanych z m ineralną częścią gleby (frakcja III) stw ierdzono niewiele, bo 6-10% С ogółem. We frakcji tej jednak przeważają kwasy huminowe, a obliczony stosunek kwasów hum inowych do fulwowych jest tu bardzo wysoki: od 2,4 w glebie bielicowej do ok. 5 w czarnoziem ie zdegradow anym. Jeszcze niższe wartości węgla wydzielonego stwierdzono we frakcji silnie związanej z m ineralną częścią gleby (frakcja IV). N ajw iększy procent tej frakcji stw ierdzono w czarnoziem ie zdegradow anym, a n ajm niejszy w próbce z pseudobielicy. Stosując ekstrakcję dw ukrotną jednym rozpuszczalnikiem, podobnie jak i przy ekstrakcji jednorazow ej, stw ierdzono zależności w ogólnym stosunku СкЬ/С^} który jest zróżnicowany w zależności od typu genetycznego. Najwyższy stosunek stwierdzono w próbce z czarnoziem u zdegradowanego, a najniższy w próbce re p re zentującej glebę pseudobielicową. W skaźniki rozpuszczalności związków próchnicznych przy zastosow a niu dw ukrotnej ekstrakcji w ykazują podobne tendencje, jak przy ek strak cji jednorazow ej danym rozpuszczalnikiem. E kstrakcja dw ukrotna (rys. 2) przyczyniła się do zwiększenia procentowego udziału wolnych i luźno zw iązanych związków próchnicznych (frakcja I) we wszystkich analizowanych próbkach. Wzrost ten był najwyższy w próbce gleby pseudobielicowej i w ynosił około 5%. Również w grupie połączeń słabo zw iązanych z m ineralną częścią gleby (frakcja II) obserwujem y w niektórych próbkach wzrost zawartości tej frakcji podczas stosowania ekstrakcji dw ukrotnej. W yjątek stanowi tu próbka gleby pseudobielicowej, w której w yniki są praw ie jednakowe w obu sposobach ekstrakcji. W pozostałych ekstraktach uzyskanych 0,ln NaOH przed i po kwaśnej hydrolizie (frakcja III i IV) sposób ekstrakcji praw ie nie zm ienia procentowego udziału w ęgla w tych grupach połączeń. Porównując zawartości węgla nie hydrolizującego można stwierdzić, że ekstrakcja jednorazow a danym rozpuszczalnikiem ekstrahuje sum arycznie mniej związków próchnicznych niż dw ukrotna ekstrakcja. Różnice te sięgają kilku procent. Stosowanie jedno- i dwukrotnej ekstrakcji bardzo wyraźnie wpływa na zm ianę w artości stosunków zarów no w poszczególnych ekstrak

Zmodyfikowane oznaczanie frakcji próchnicznych 137 tach, jak na ich wartość sumaryczną. Podwójna ekstrakcja w badanych próbkach, z w yjątkiem gleby pseudobielicowej, podwyższa w artość ogólnego stosunku Ckh/Ckf. W glebie pseudobielicowej stosowane w arianty ekstrakcji nie zmieniają stosunku Ckh/Ckf (rys. 12). Z w ykresów przedstaw ionych na rys. 12 widać, że przy ekstrakcji jed norazowej zwiększa się stosunek Ckh/Ckf w m iarę stopnia związania związków próchnicznych z m ineralną częścią gleby. Zupełnie odm ienny charak- Pseudobielica-Pseudopodzo/ic soi/ Czarnoziem zdegradowany-oegraded chernozem Brunatna Brom soi! Rędzina - Ren dżina so i i % С ogôfem /oof totale cm Chf NdijPzOj Nœ4Pz07+Ncl0H NœOH HzSOy NaOH С niehydr.-cnon hydro! NaHPzO? NajfPzO/Ha,OH NaOH HzSOif. NaOH Сniehydr.-Cnon hydrof. Rys. 12. Porów nanie składu frakcyjnego zw iązków próchnicznych badanych gleb uzyskanych w w yniku jednorazowej i dwukrotnej ekstrakcji danym rozpuszczalnikiem 1 o g ó ln y s to s u n e k Ckh/Ckf p rz y je d n o ra z o w e j e k s tr a k c ji, 2 s to s u n e k Ckh/Ckj w p o szczeg ó ln y c h e k s tr a h e n ta c h p rz y je d n o ra z o w e j e k s tr a k c ji, 3 o g ó ln y s to s u n e k Ckh/Ckf p rz y d w u k ro tn e j e k s tr a k c ji, 4 s to s u n e k Ckh/Ckj w p o s z c z e g ó ln y c h e k s tr a h e n ta c h p rz y d w u k ro tn e j e k s tr a k c ji, 5 e k s tr a k c ja je d n o ra z o w a, 6 e k s tr a k c ja d w u k ro tn a Comparison of fractional com position of humus compound of the soils investigated obtained in consequence of single and double extraction w ith the given solvent 1 g e n e r a l Ckh/Ckf ra tio a t sin g le e x tra c tio n, 2 Ск}г/Ск^ ra tio in p a r tic u la r e x tr a c la n s a t s in g le e x tra c tio n, 3 g e n e ra l Ckh/Ckf ra tio a t d o u b le e x tra c tio n, 4 Ckh/Ckf ra tio in p a r tic u la r е х ^ а ^ а д э a t d o u b le e x tra c tio n, 5 sin g le e x tra c tio n, 6 d o u b le e x tra c tio n ter om awianego stosunku można zauważyć przy podwójnej ekstrakcji. Powoduje ona wzrost ilości kwasów hum inowych we frakcji wolnych i luźno zw iązanych połączeń (frakcja I), a następnie zm niejszenie się ich we fra k cji słabo zw iązanych związków próchnicznych z m ineralną częścią gleby

138 S. Kowaliński, J. Drozd, M. Licznar (frakcja II). W następnej grupie połączeń średnio związanych (frakcja III) następuje gwałtowny wzrost Ckh/Ckfyktóry znów obniża się przy następnej grupie połączeń próchnicznych, silnie związanych z m ineralną częścią gleby (frakcja IV). W idzimy więc, że w w yniku podwójnej ekstrakcji jed nym rozpuszczalnikiem przebieg krzywej stosunku Ckh/Ckf z dwoma m aksim am i może już wskazywać na w ystępow anie w toku ekstrakcji zjaw iska tzw. sztucznej hum ifikacji. Zastosowane i omówione wyżej w arianty ekstrakcji posłużyły nam do wyboru jednego z nich do dalszych badań metodycznych, już na profilach glebowych. Zdecydowano się na pierwszy w ariant, wychodząc z założenia, że mimo nieznacznie mniejszej ilości (3-7%) w yekstrahow anych związków próchnicznych w tym wariancie i pewnych różnic w procentowym udziale poszczególnych grup połączeń w porów naniu z podw ójną ekstrakcją zyskujem y na czasie, skracając o połowę czas analizy oraz unikam y zjawisk sztucznej hum ifikacji. Na korzyść tego w ariantu przem awia również fakt, że różnice procentowego udziału połączeń próchnicznych w ystępują jed y nie w pierwszych dwóch frakcjach, gdy tymczasem pozostałe dwie grupy połączeń średnio i silnie związanych z m ineralną częścią gleby są prawie jednakow e. Dlatego też stosując ekstrakcję jednorazową zbadano skład frakcyjny próchnicy glebowej w dwóch profilach gleb bielicow ych leśnych o odm iennym składzie mechanicznym w celu stwierdzenia, czy proponowaną metodą można uchwycić zmiany zachodzące w poszczególnych poziomach genetycznych. Zastosowana metoda analizy składu frakcyjnego próchnicy w ujęciu profilow ym (tab. 5) pozwoliła na w ykazanie różnic w ilościowym i jakościowym zróżnicowaniu próchnicy w glebach wytworzonych z różnych utworów macierzystych. W badanych glebach bielicowych wykazano dużą ilość wolnych i luźno związanych połączeń próchnicznych (frakcja I), w których przew ażają kw asy fulw ow e nad kw asam i hum inow ym i. P ro filowe rozmieszczenie tych związków jest jednak różne. W profilu gleby bielicowej w ytw orzonej z piasku luźnego jest najw ięcej frakcji I w poziomie BhFe, bo ok. 48%, gdy tymczasem w glebie wytworzonej z utw oru pyłowego ilastego najwięcej tej frakcji znajduje się w poziomie A2 (ok. 26%). Następna grupa połączeń próchnicznych słabo związanych z m ineralną częścią gleby (frakcja II) stanowi również poważny procentowy udział w składzie frakcyjnym badanych gleb bielicowych. Frakcja ta jest jednak jednakowo rozmieszczona w obu profilach, wykazując gromadzenie się w poziomie Bh. W profilu gleby bielicowej wytworzonej z piasku luźnego frakcja II stanowi w poziomie Bh aż 54% С ogółem, gdy w glebie bielicowej w ytw orzonej z utw oru pyłowego ilastego tylko ok. 26%. W glebie

N iek tóre w łaściw o ści badanych gleb b ielico w ych Some p r o p e r t ie s o f p o d z o lic s o i l s in v e s t ig a t e d T a b e l a 4 Poziom genetyczny Genetic h o riz o n Ai Głębokość p o b ra n ia p ró b k i Sampling d ep th ca s z k ie le t s k e le to n p a r t i c l e s 3-1 mm, 7> Skład m echaniczny M echanical com position procentow a zaw artość f r a k c j i 0 0 w mm per cent of fra c tio n s w ith th e diam eter in mm: j ^ rh 0 1 1Л ил C\J 0 0 1 ил C\J rh 0 0 0,1-0,05 0,0 5-0,02 1 ^ OJ 0 0 Я. 0 0 0,0 0 5-0,002 OJ 0 0 V <\j 0 0 V Ia J ph KC1 1. G leba b ie lic o w a wytworzona z p ia sk u luźnego 1. Podzolic s o il developed of loose.sand W łaściw ości sorpcyjne S o rp tio n p ro p e rtie s Hh S T V me/100 g gleby me/100 g o f s o i l С % % 5-13 0,4 7,3 49,5 37,2 1 0 5 0 0 5 3,6 3,73 0 3,73 0 0,299 0,030 10,0 A2 25-35 0,4 9,0 47,0 39,0 1 0 4 0 0 4 4,0 0,85 0 0,85 0 0,049 n.o. n.o.»h 40-62 1,5 10,3 49,0 33,7 1 0 4 1 1 6 4,2 18,15 0 18,15 0 2,155 0,068 31,7 65-73 1,9 10,0 46,3 38,7 1 0 3 1 0 4 4,4 8,14 0 8,14 0 0,364 0,022 14,0 2. G leba b ie lic o w a wytworzona z utworu pyłowego ila s te g o 2. P odzolic s o il developed of s i l t y clayey form ation A1 0-5 0,0 0,3 0,3 0,8 21,6 33 24 10 10 44 3,3 15,23 1,98 17,21 1 1,5 2,682 0,i4 6 18,4 a2 20-30 0,0 0,1 0,3 0,8 12,8 35 31 9 11 51 3,9 5,27 2,05 7,32 28,0 0,394 0,034 11,6 44-50 0,0 0,1 0,1 0,3 10,5 27 29 10 23 62 4,4 7,62 16,38 24,0 68,3 1,667 0,118 14,1 B/C 75-85 0,0 0,1 0,1 0,5 12,3 29 26 10 22 58 4,5 3,44 11,92 13,36 77,6 0,402 0,047 8,5 N C:N Zmodyfikowane oznaczanie frakcji próchnicznych 139

Poziom g enetyczny Genetic h o riz o n A1 Głębokość pobrania p ró b k i Sampling d e p th cm С ogółem Total С % Profilow e zróżnicow anie skjradu frakcyjnego badanych gleb bielicow ych /w % С ogółem / F r a c tio n a l com position d if f e r e n t a tio n in th e p r o f i l e s o f th e p o d z o lic s o ils in v e s tig a te d / i n % o f t o t a l С/ С b itu m in Bitumen С С wydzielony 0, ln N a^p С is o la te d by O.ln N8^ 2«^ ogółem t o t a l kwasów huminowych of humic acid s 31 Й о lo С w ydzielony 0, Im N a^p fly * 0, l n NaOH С is o la te d by 0. 1m Na^P20^+ O.ln NaOH ogółem t o t a l kwaaów huminowych of humic acid s я я о lo С w ydzielony 0, l n NaOH С is o la te d by O.ln NaOH ogółem t o t a l kwasów huminowych of humic acid s щ я о o 8 % f Й ",1л u~\. -H о о 1. Gleba b ie lic o w a wytworzona z p iask u luźnego 1. P o d zo lic s o i l developed of loose sand ogółem t o t a l С w ydzielony 0,ln NaOH С is o la te d by O.ln NaOH kwasów huminowych of humic acid s Ą & о lo? Я Я чн H W гн О гч 3 Ü ф xi a à о О 25 у с oznaczonego of С determ ined Ckh ogólny Ckf 't0 ta l T a b e l a 5 W skaźniki ro zp u szc z a ln o ś c i związków próchnicznych S o lu b i lity in d ex es o f humus compounds 5-18 0,299 15,19 21,88 10,71 0,96 19,17 12,49 1,87 3,98 3,81 3,15 2,34 2,34 36,18 101,89 1.54 57,1 47,8 ; A2 25-35 0,049 n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. п.о. n.o. n.o. n.o. n.o. Bh b?e 40-62 2,155 6,8 1 16,08 3,60 0,29 54,08 20,08 0,59 11,53 4,98 0,76 0,80 1,53 1,22 3,93 9,09 99,92 0,56 69,9 68,7 65-78 0,364 1,81 48,43 9,58 0,25 39,95 8,12 0,26 3,26 2,33 2,50 2,14 0,63 0,52 4,73 5,24 101,46 0,29 75,6 83,6 2. G leba b ie lic o w a wytworzona z utw oru pyłowego ila s te g o 2. Podzolic s o il developed of s i l t y clayey form ation I I I 140 S. Kowaliński, J. Drozd, M. Licznar 0-5 2,682 9,41 18,94 5,59 0,42 18,85 8,09 0,75 6,71 3,18 1,26 1,70 3,89 1,72 0,79 41,52 101,02 0,62 50,7 47,9 *2 20-30 0,394 5,71 25,66 11,66 0,83 22,04 13,61 1,61 6,75 4,95 2,75 4,6 2 6,75 5,41 4,04 29,80 101,33 1,39 55,5 5 6,0 44-50 1,667 3,6 4 8,88 5,73 0,72 26,50 22,36 5,40 18,13 16,00 7,51 1,09 12,53 10,72 5,92 29,09 99,86 3,99 49,2 5 1,8 B/C 75-85 0,402 1,89 20,97 4,07 0,24 13,35 4,45 0,50 6,62 4,87 2,78 6,32 11,60 8,31 2,53 41,52 102,27 0,70 45,2 4 8,6

Zmodyfikowane oznaczanie frakcji próchnicznych 141 w ytw orzonej z piasku luźnego w raz z głębokością profilu glebowego m a leje stosunek Ckh/Ckf, gdy w glebie pyłowej jest w yraźny wzrost omawianego stosunku w poziomie Bh. Frakcje połączeń średnio i silnie związanych z m ineralną częścią gleby (frakcje III i IV) w profilu gleby bielicowej wytworzonej z piasku luźnego stanowią znikomą część С ogółem. Związki próchniczne średnio związane (frakcja III) stanowią ok. 3% w poziomie В/,ре oraz 11% w poziomie B/,. Gleba ta zaw iera jeszcze niższe w artości, praktycznie śladowe, w g ranicach 2,3-0,6% frakcji silnie zw iązanych związków próchnicznych z m ineralną częścią gleby (frakcja IV). W skład tej frakcji wchodzą bądź same kwasy huminowe, jak to stwierdzono w poziomie A b bądź stanowią one większość tej frakcji. Stosunek Ckh/Ckf jest tu zatem bardzo wysoki, co dowodzi szybkiego przemieszczania się kwasów fulwowych do poziomu iluw ialnego tej gleby. W glebie bielicowej wytworzonej z utw oru pyłowego ilastego frakcje III i IV są liczniej reprezentowane, przy czym obserwuje się wyraźne gromadzenie się ich w poziomie iluwialnym. We frakcjach tych dwóch grup połączeń próchnicznych zdecydowanie przew ażają kwasy huminowe nad kw asam i fulw ow ym i. W iększem u grom adzeniu się frakcji próchnicznych średnio i silnie związanych z częścią m ineralną gleby (frakcja III i IV) sprzyja w yraźny wzrost iłu koloidalnego w poziomie iluwialnym, co świadczyć może o w ystępowaniu w nim trw ałych połączeń organiczno-mineralnych. Rozpatrując stosunek Ckh/Ckf w poszczególnych ekstraktach można stwierdzić, że w glebie bielicowej wytworzonej z piasku luźnego następuje wraz ze wzrostem stopnia związania związków próchnicznych z m ineralną częścią gleby wyraźniejszy niż w glebie bielicowej wytworzonej z utw oru pyłowego wzrost stosunku kwasów hum inowych do fulwowych. Ogólny stosunek Ckh/Ckf obliczony dla całości węgla wyekstrahowanego w badanych glebach bielicowych jest różny. W glebie bielicowej wytworzonej z piasku luźnego w artości tego stosunku m aleją w raz z głębokością profilu glebowego. W glebie bielicowej w ytw orzonej z utw oru pyłowego ilastego widać wyraźną akum ulację kwasów hum inowych w poziomie Bh i dlatego stosunek ten jest najw yższy w tym poziomie genetycznym. Przeprow adzone badania wykazały, że te dwa profile różnią się rów nież pod względem ilości węgla rozpuszczalnego. Ilość tego węgla jest w yraźnie zależna od składu mechanicznego gleby. W glebie wytworzonej z piasku luźnego tylko znikoma część węgla nie została wyekstrahowana, a odnosi się to szczególnie do głębszych poziomów tej gleby. Powyższy fakt potwierdza przypuszczenie, że na ilość rozpuszczalnych połączeń próchnicznych zdecydow any w pływ w yw iera skład m echaniczny, a szczególnie zaw artość frakcji iłu koloidalnego. Potw ierdzają to rów nież w yraź-

142 S. Kowaliński, J. Drozd, M. Licznar nie wskaźniki rozpuszczalności związków próchnicznych (I i II), które są znacznie wyższe w profilu gleby bielicowej wytworzonej z piasku luźnego niż w glebie wytworzonej z utw oru pyłowego ilastego, przy czym poziomy iluw ialne obu profilów odznaczają się innym w skaźnikiem rozpuszczalności związków próchnicznyh. WNIOSKI Przeprow adzone w stępne badania zm ierzające do uproszczenia m etodyki badań związków próchnicznych w glebach m ineralnych pozwoliły na w yciągnięcie następuj ących w niosków : 1. Proponowany schemat m etody oznaczania składu frakcyjnego próchnicy, uwzględniający ekstrakcję za pomocą 0,1 n Na4P 20 7, (frakcja I), mieszaniną 0,lm Na4P 2O7 + 0,ln NaOH (frakcja II), 0,ln NaOH przed kwaśną hydrolizą (frakcja III) i 0,ln NaOH po kwaśnej hydrolizie (frakcja IV), pozwala na wydzielenie z gleby odm iennych grup połączeń próchnicznych, różniących się stopniem rozpuszczenia w określonych roztw orach. 2. E kstrakcja jednokrotna określonym rozpuszczalnikiem w porów naniu z ekstrakcją dw ukrotną daje w yniki zbliżone, szczególnie we frakcji związków próchnicznych średnio i silnie zw iązanych z m ineralną substancją gleby. Ekstrakcja jednorazowa pozwala jednak na szybkie uchwycenie różnic w składzie frakcyjnym próchnicy różnych typów i gatunków gleb w ujęciu profilow ym. 3. Zastosowane wskaźniki rozpuszczalności związków próchnicznych dają w ystarczający obraz procesów glebotw órczych i glebowych, przebiegających w różnych jednostkach taksonomicznych gleb. Dlatego, obliczając te wskaźniki, można w m asow ych analizach zrezygnować z rozdziału w y dzielonych frakcji na kw asy hum inow e i fulw owe. LITERATURA [1] Boratyński K., Wilk K.: N ow a m etoda analizy frakcjonowanej zw iązków próchnicznych w glebach m ineralnych. Zesz. probl. Post. Nauk roi., 40a, 1963, 157-165. [2] Kleszczycki A., Kozakiewicz A., Łakomieć I.: Porów nanie m e tod stosowanych w badaniach próchnicy gleb m ineralnych. Rocz. glebozn., 12, 1967, 229-241. [3] К o n o n o w a M. M., Bielczikowa I. P.: U skoriennyje m ietody opriedielenija sostaw a hum usa m inieralnych poczw. Poczw ow iedien., 10, 1961, 75-87. [4] Kowaliński S., Drozd J., Licznar М.: Badania nad w yczerpującą analizą frakcjonowaną zw iązków próchnicznych niektórych gleb. [5] Reiman n B., Mucha W., Lachowski H.: Frakcjonow anie zw iązków próchnicznych w zależności od stężenia jonów w odorowych. Rocz. glebozn., dod. do t. 15, 1965, 223-228.

Zmodyfikowane oznaczanie frakcji próchnicznych 143 [6] Tiurin J.: Organiczeskoje w ieszczestw o poczw. J. A. N. SSSR, 1937. [7] Turski R.: Studia nad substancją organiczną w typow ych glebach W yżyny Lubelskiej. Cz. I. G leby w ytw orzone z utw orów pyłow ych Lubelszczyzny. Ann. UMCS, 18-E, 11-34. [8] Wilk K.: Studia nad frakcjonow aniem zw iązków próchnicznych w glebach o różnym użytkow aniu rolniczym. Post. N auk roi., 2, 1965, 35-59. С. К О В А Л И Н Ь С К И, E. Д Р О ЗД, М. Л И Ч Н А Р МОДИФИЦИРОВАННЫ Й МЕТОД ОПРЕДЕЛЕНИЯ ФРАКЦИОННОГО СОСТАВА ГУМУСА В М ИНЕРАЛЬНЫ Х ПОЧВАХ К аф едра почвоведения, Высш ая сельскохозяйственная школа, Вроцлав Резюме В исследовании гумусовых соединений почвы не располагаем до сих пор простым методом разреш ающ им быстро определять фракционны й состав гумуса как в аккумуляционном горизонте различны х таксономных единиц почвы, так и в их профиле. Поэтому используя сущ ествующ ие методы ф ракционирования гумуса минеральных почв предлож ено упрощ енное разделение гумуса минеральных почв на соответствующие фракции посредством поочередного применения следую щ их растворов: ОД н Na4P 20 7 (1-я ф ракция подвижны е гумусовые соединения свободные и очень слабо связанны е с минеральной частью почвы); ОД мол. Na4P20 7 + ОД н NaOH (2-я ф ракция гумусовые соединения слабо связанные с минеральной частью почвы);. ОД н NaOH п р р е д кислотным гидролизом (3-я ф ракция гумусовые соединения средне связанные с минеральной частью); ОД н NaOH после кислотного гидролиза (4-я ф ракция гумусовые соединения прочно связанные с минеральной частью). Проверка метода была проведена на 4 образцах из аккумуляционного горизонта почв: псевдоподзолистой, бурой, деградированного чернозема и рендзины, а такж е на 2 разрезах подзолисты х почв, сформированных из рыхлого песка и илистого пылеватого образования. На основании проведенны х исследований сделаны следующ ие выводы: 1. Предлагаемая схема метода определения фракционного состава гумуса разреш ает выделять из почв разнообразны е группы гумусовых соединений, количественно и качественно различающ иеся по степени растворимости в данных растворах. 2. Однократное экстрагирование данным растворителем, в сопоставлении с экстракцией двукратной дает приближенны е результаты, особенно для ф р ак ций гумусовых соединений средне и тесно связанны х с минеральной частью почвы. Однократное экстрагирование дает однако возможность быстро определить фракционный состав гумуса в проф иле разны х типов и видов почв. 3. Примененные показатели удовлетворительно представляют картину почвообразую щ их и почвенных процессов в различны х таксономных почвенных единицах. Поэтому при вычислении этих показателей можно в массовых анализах отступить от разделения обособленных фракций на гуминовые и ф ульвовые кислоты.

144 S. Kowaliński, J. Drozd, M. Licznar S. K O W A L IttS K I. J. D R O ZD, M. L IC Z N A R MODIFIED METHOD OF DETERMINING FRACTIONAL HUM US COMPOSITION IN M INERAL SOILS Departm ent of Soil Science, College of A griculture in W rocław Summary In the investigation of humus compounds there is hitherto a lack of a sim ple m ethod enabling quick determ ination of fractional humus com position not only in accum ulation horizons of particular taxonom ic units of soils, but also in the w hole profile. Therefore, on the basis of the existing humus fractioning m ethods there has been proposed m odified division of hum us in m ineral soils into adequate fractions by means of the follow ing successive solutions: O.ln N a4p20 7 (fraction I humus compounds freely and loosely bounded w ith m ineral part); 0.1m N a4p 20 7+0.1n NaOH (fraction II hum us compounds w eakly bounded w ith m ineral part); O.ln NaOH before acid hydrolysis (fraction III humus compounds m edium strongly bounded w ith m ineral part); O.ln NaOH after acid hydrolysis (fraction IV humus compounds strongly bounded w ith m ineral part). The method w as verified on 4 sam ples taken from accum ulation horizons of pseudopodzolic, brown, chernozem and rendzina soil and in 2 profiles of podzolic soils developed of loose sand and silty clayey form ation. On the basis of the above investigations the follow ing conclusions can be drawn: 1. The proposed schem e of the m ethod for determ ining fractional com position of humus does not allow to isolate from soils diverse groups of humus compounds differring quantitatively and qualitatively w ith the solubility degree in definite solvents. 2. Single extraction w ith definite solvent gives sim ilar results as in the case of tw ofold extraction, particularly for the hum us compound fractions bounded m edium strongly and strongly w ith m ineral substance of soil. Single extraction enables, how ever, quick determ ination of fractional com position of humus in the profiles of different types and kinds of soils. 3. A pplied humus compound solubility indices give a satisfactory picture of soil-form ing processes in particular taxonom ic soil units. Therefore, at calculation of these indices, the division of isolated fractions into hum ic and fulvic acids can be om itted in m assy analyses. prof. dr Stanislaw Kowaliński Zespól Gleboznawstwa Instytut Gleboznawstwa i Chemii Rolnej A.R. Wroclaw, G runwaldzka 53