FOSFOR ORGANICZNY I M INERALNY W NIEKTÓRYCH GLEBACH PIASKOW YCH POLSKI

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAW CZE, T. XV I, Z. 1 W ARSZAW A 1966 ZYGM UNT BROGOW SKI FOSFOR ORGANICZNY I M INERALNY W NIEKTÓRYCH GLEBACH PIASKOW YCH POLSKI Katedra G leboznaw stw a SGGW W arszawa, K ierow nik prof. dr A. M usierowicz! W STĘP B adania z zakresu form związków fosforow ych w glebach prow a dzone są za granicą od daw na. W Polsce ukazały się na ten tem at nieliczne prace [10, 25, 26, 27, 40]. W badaniach naszych uwzględniono gleby lekkie piaskowe, ponieważ zajm ują one ok. 50% pow ierzchni naszego k raju. Celem niniejszej pracy było zbadanie: zawartości i rozmieszczenia fosforu ogółem i fosforu organicznego w poziom ach genetycznych gleb w ytw orzonych z piasków różnego pochodzenia geologicznego; wpływu użytkow ania gleb oraz ich składu mechanicznego na zaw artość fosforu ogółem i fosforu organicznego (gleby orne i leśne); rozpuszczalności fosforanów m ineralnych i organicznych w k w a sach i zasadach (w kwasie szczawiowym i amoniaku) w zależności od pochodzenia geologicznego i składu m echanicznego gleb piaskow ych; ilości fosforu organicznego w glebach piaskowych, związanego w tzw. kw asach hum inow ych i fulw ow ych, rozpuszczalnych w am oniaku; ilości fosforu organicznego nierozpuszczalnego w 0,5n kwasie szczawiowym i 4% am oniaku, tzw. połączeń organiczno-m m eralnych; ilość fosforu m ineralnego pozostającego w glebie po kolejnej ekstra k c ji gleby 0,5n kw asem szczawiowym i 4% am oniakiem; stosunku węgla poszczególnych frakcji organicznych do fosforu organicznego tych frak cji w zależności od użytkow ania gleb piaskow ych; zdolność sorpcji jonów fosforanow ych przez gleby piaskow e. 14 Roczniki gleboznawcze, t. XVI, z. 1

2 Z. Brogow ski KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA GLEB Prowadzone badania dotyczą 15 odkryw ek glebowych. Gleby te zostały w ytw orzone z piasków różnych form acji geologicznych i o różnym składzie mechanicznym. W edług obecnych poglądów dotyczących typologii gleb można je zaliczyć do typu bielicowego, pseudobielicowego (sols lessives) i brunatnego wyługow anego. Do typu bielicowego (darniowo-bielicowego) zaliczono gleby, które m ają następującą budowę: Av -> A 2-> В ->C gleby upraw ne bądź A0 -> Ay -> A2 В -> С gleby leśne oraz gleby o słabych cechach zbielicowania A0 AJA2 -> В -> С gleby leśne. Do typu pseudobielicowego (soils lessives) zaliczono gleby o budowie Ay -> A3 Bi -> С gleby upraw ne, bądź A0 -> Ay A3 B\-> С gleby leśne. Poziomy A3 gleb pseudobielicowych w odróżnieniu od poziomów A2 gleb bielicowych m ają zółtosłomkowy kolor i w yraźny brak osypki krzem ionkow ej. Do typu brunatnego wyługowanego zaliczono gleby o budowie: Ay -> (В) -> С gleby upraw ne bądź A0 -> A-i -> (В) С gleby leśne. Odczyn tych gleb, kw aśny od powierzchni, stopniowo zmniejsza się w głąb profilu glebowego. Ogólną charakterystykę om awianych gleb zaw iera tab. 1. FOSFOR ROZPUSZCZALNY W 0,5n (COOH) 2 Fosfor mineralny. Rozpuszczalność fosforanów m ineralnych w kw asie szczawiowym w znacznym stopniu zależy od pochodzenia geologicznego m ateriału glebowego (tab. 2 ). Zbadane gleby wytworzone z piasków starszych form acji geologicznych (z w yjątkiem profilu 8 ) oraz z piasków staroaluw ialnych odznaczają się znacznie niższą rozpuszczalnością fosforanów w kw asie szczawiowym w porów naniu do gleb w y tw orzonych z piasków zw ałow ych (tab. 3 i 4). W większości w ypadków najw yższą rozpuszczalnością w kw asie szczaw iowym odznaczają się fosforany poziomów iluw ialnych В gleb bielicowych, poziomów iluw ialnych B{ gleb pseudobielicowych oraz poziomów brunatnienia (B) gleb brunatnych wyługowanych, niezależnie od pochodzenia geologicznego m ateriałów glebowych. Słabą rozpuszczalnością fosforanów m ineralnych w kw asie szczawiowym odznaczają się poziomy próchniczne gleb wytworzonych z piasków senońskich, starych tarasów rzecznych i retykoliasow ych. W poziomach podpróchnicznych tych samych gleb rozpuszczalność fosforanów w kwasie szczawiowym jest na ogół nieznacznie większa w porów naniu do poziomów próchnicznych Av i AJA2.

3 Fizyko-chemiczne w łaściw ości gleb - Physico-chem ical properties of s o ils ï a ù e * a. i M iejscowość L o ca lity Głębokość pobrania próbek Sampling depth cm Poziomy genetyczne G enetic h orizon Podział cząsteczek glebowych w % Per cent p a r tic le s iz e 1 mm 1-0,1 mm 2 0, 1- mm С 2 mm <C 02 mm С organiczny w mg/100 g g leb y Organic С mg/100 g s o i l w - in ^ 0 PH w - in ln KCl Hw- / a1* **+H*/ kwasowość wymienna Exchange a c id ity Gleby b ielico w e wytworzone z piasków luźnych senońskich P od zolic s o i l s from Senonian lo o se sands mg P2O5 za so r- bowanego przez 100 g gleby -, mg P2O5 adsorbed on 100 g o f s o i l Bełżec 8 pow. Tomaszów Lub. Gleba uprawne Arable s o i l B ełżec 5 pow. Tomaszów Lub. Gleba leśn a (la s sosnowy) Poreet s o il L isica 10 pow.gostyń in Gleba uprawna Arable s o il Lipce Reymontowskie -9 pow.skiernie- Gleba leśn a (la s sosnowy) Forest s o i l a 2 0,7 0, В 0, , ,7 27, C1 0, ,2 5,7 13, c2 0, ,9 6,1 5, h Ai A 2 В 0,6 0,7 0, С 4, ,2 3,9 1,0 11, Gleby pseudobielicow e i b ielico w e wytworzone z piasków luźnych zwałowych Podzolic and pseudopodzolic s o ils from g l'a cia l loose sand 4, ,8 3,9 0,4 16, A3 * ,5 5,7 4,4 4,6 17,6 11, С 13, ,3 4,9 4, Ao Al / A2 В C C2 4, ,8 3,3 3,2 26,8 3,8 0, , ,0 4,6 o,i 5, ,0 4,9 5,8 6,0 6,6 4,4 4,6 4, , ,5 5, ,2 4,7 0,5-1,5 0,8 0,1 11,4 15,6 3,8 0,6 15,2 26,8 11,0 mineralny i organiczny w glebach piaskowych 211

4 e.g. tabeli Gleby b ielicow e wytworzone z piasków luźnych i s la b o g lin ia sty c h starych tarasów rzecznych Podzolic s o ils from loose and s lig h tly loamy sands of old river terraces Las za Lublińcem 1 pow. Lub lin ie c Gleba leóna (la s sosnowy) Forest s o i l Ambroiew 12 Dow.Łęczyca Gleba leśn a ( la s sosnowy) Forest s o i l Słowik 11 pow. Łódź Gleba uprawna Arable s o i l Lębork 6 pow. Lębork Gleba uprawna Arable s o i l Lębork 7 tcw. Lębork Gleba leóna ( la s dębowy] F orest s o i l Ao Al B1 * C1 2,4 2, , ,5 4,5 0,9 26,2 1, ,8 4,6 0,5 15, C ,8 4,6 0,5 16, A0 A ]/ A2 В 1, C1 1, ,5 4,3 0,4 26, c2 4, ,6 4,4 0,4 16, Gleby brunatne wyługowane i psudobielicow e wytworzone z piasków s ła b o g lin ia sty c h zwałowych Leached brown and pseudopodzolic s o ils from g la c ia l s lig h tly loamy sands h (B) с 4, D 3, ,5 4,2 0,2 21, *1 A3 b2 4,5 10,6 8, с 13, ,6 4,8 0,1 11, Ao * 1 IB) 9,7 17, с 27, ,6 4,9 0,4 18, D 65, ,2 7,9 3, , ,2 3,7 4,4 4,8 5,5 6,0 5,5 5,8 5, , ,8 3,8 4,1 2,9 3,1 4, ,5 4, , , ,0 2,2 1,4 3,7 1,3 0,5 0,1 0,2 0,1 6,5 1,4 15,0 4,0 35,4 22,2 29,0 13,2 16,0 10,5 14,6 12,2 16, Brogowski

5 - 3 - c.d. t a b e li i «4,2 3,5 Popielno pow. P isz A0 Gleba leśn a , ,5 3,9 2,5 28,2 [ la s sosnowy) A3 4, ,5 4,7 0,1 19,8 Forest s o i l BÎ 3, ,6 4,7 0,1 17, С 1, ,5 5,5 6, ! Gleby bielicow e wytworzone piesków s ła b o g lin ia sty c h retykoliasow ych P o d zo lic s o i l s from r h a e tic o lia s s lig h t ly loamy sands _. 3,2 2,9 Lae kolo O lszy 1-3 ny 3 pow. Lublin ie c 3-10 i 9, I060 3, ,6 6,8 Gleba leśna 1 в 34, ,5 4, ,8 ( la s sosnowy) Forest s o il Cl 56, ,9 4,2 0,6 19, C ,6 4,2 1,8 19,2 ànin ia Góra A 0 _ pow.skarżysko Gleba leśna 1-15 h 1, ,2 3,6 ( la s modrze A2 2, ,5 4,1 0,6 wiowy) Forest s o il В skała ,5 4,3 0,8 rock Cl ,6 4,4 0,5 _ C ,6 4,4 0,? - Gleby bielicow e wytworzone z piasków g lin ia sty c h zwałowych Podzolic s o ils from g la c ia l sandy loam Serock 13 6, ,7 4, ,6 pow. Pułtusk Gleba uprawna ;o -5 o 4, , ,1 12,2 Arable s o il В 8, ,4 5,2 20, D ,3 6,9 2,6 Szczytno 14 2, ,4 4,1 0,5 14,2 pow. Płońsk Gleba uprawna , ,5 4,3 0,1 11,5 Arable s o il В ,2 0,1 11, С 6, ,5 4,6 6,8 mineralny i organiczny w glebach piaskow ych Kochcice , ,2 4,3 0,4 2 1,6 pow.lubliniec Gleba uprawna A 2 4, ,6 4,8 0,2 22,2 Arable s o i l В/С 2, , , C D 5, ,7 4,0 2,0 31,6

6 214 Z. B rogow ski T a b e l a 2 Rozpuszczalność *»5n (С00Н)2 w Ргосепс^е ^2^5 ß<^ em (6re<k ie dane) P2Q5 so lu b le in 0.5n (COOH^, per cent o f t o t a l P2O5 (mean v a lu es) Rodzaj gleb y S o il kind V Poziomy - Horizons. A i i A3 B, Bï i W ' С i D średnio mean P iesk i lu in e senońskie Senonian lo o se sands 20,5 23,9 58,0 23,7 31,5 P ie s k i a ła b o g lin ia s te retyk oliasow e R h a etico lia a sic s lig h tly loam ^sands 24,3 22,8 63,8 21,6 34,1 p ia s k i luźne i słabo g lin ia s t e starych tarasów rzecznych - Loese and s lig h t l y loamy sands of old riv er terraces 21,1 20,3 73,6 53,5 42,i P iaek i 1и пэ zwałowe G lacial 1ообв sands 60,5 62,5 58,8 54,3 58,8 P ia sk i słeb o g lin ia s t e zwałowe G lacial s lig h tly loainy sands 55,2 75,0 78,8 64,3 65,8 P ia sk i g lin ia s t e zwałowe G lacial sandy loam 52,8 58,9 64,3 61,3 59,3 Średnio - mean 39,2 43,7 66,2 46,4 48,7 W poziomach iluw ialnych В gleb bielicowych i ß t gleb pseudobielicowych oraz w poziomach brunatnienia gleb brunatnych wyługowanych (В) obserw ujem y wzrost rozpuszczalności fosforanów znacznie wyższy niż w poziomach Ah A2 i Szczególnie silny wzrost rozpuszczalności fosforanów w tych poziomach obserw ujem y w glebach wytworzonych z piasków senońskich, retykoliasow ych i staroaluw ialnych (tab. 2, 3 i 4). W ywołane jest to niew ątpliw ie silniejszym zbielicowaniem tych gleb w przeciw ieństw ie do gleb w ytw orzonych z piasków zwałowych. P o ziomy iluw ialne В gleb wytworzonych z piasków senońskich, retykoliasowych i starych dolin rzecznych m ają charakter żelazisto-próchniczny (rudawcow y). W poziomach skały m acierzystej С i podścielającej D rozpuszczalność fosforanów m ineralnych w kwasie szczawiowym jest podobna juk w poziomach A{, A2 i A3, z w yjątkiem gleb piaskowych starych tarasów rzecznych. W iększa rozpuszczalność fosforanów m ineralnych w poziomach С tych gleb, podobnie jak w poziomie С piasku senońskiego (profil 8 ), jest w yw ołana zmiennością poziomu wód gruntow ych na tej głębokości. Zauważono zarówno w tych, jak i w innych badaniach, że gleby podm okłe piaskow e ch ara k te ry z u ją się znacznie w iększą rozpuszczalnością fosforanów w kwasie szczawiowym niż gleby piaskowe terenów suchych. M niejsza rozpuszczalność fosforanów m ineralnych w kwasie szczawiowym w glebach w ytw orzonych z piasków starszych form acji

7 1 M iejscowość i nr odkrywki L o ca lity and p r o f ile Nr. Głębokość pobrania próbki Sampling depth cm Zawartość P20tj w mg na 100 g gleby - Content of P20c^ io g per loo g of s o il Po 2 iomy PA rozpuszczalny - ex tra cta b le p 2o5 >s genetyczne n n n f l ł ł m r t fthl a w - in 0,5 (C00H)2 w - in 4% NH40H suma - to ta l nierozpuszczalny mineralny mineralny kw.huminowych wvcb kn.fulw o- Genetic organiczny mineralny organiczny horizons mineral organic mineralny organ )C2Qy m ineral organic m ineral humic fu lv ic acid s acids (4+6) (5*7*8) mineral 0 rgan1 с Tabela f20 3 ogôîero Total B ełżec 8*pow. Tomaszów Lub. Gleba uprawna Arabie e o il B ełżec 5, pow. Tomaszów Lub. Gleba leśn a [la e sosnowy) Forest s o i l L isica Ю,pow. Gostynin Gleba uprawna Arable s o i l Lipce Reymontowskie 9,pow. Sk iern iew ice Gleba leśn a (la s sosnowy) Forest s o i l Gleby bielicow e wytworzone z piasków luźnych senońskicb Podzolic s o ils from Senonian loose sanda Ai h в 17,2 10,6 6 7,0 16,8 4,1 9,0 1,5 0,5 1,3 2,1 1,0 0,9 3,5 0,9 0,8 18,7 11,1 68,3 22,4 6,0 10, ,1 6, , ci 21,0 1,0 0,8 1,3 21,8 2,3 1, c2 1 0,7 0,7 10,7 0,7 11, Ao ,7 ślad 1,1 0,2 1,0 0, В 14,2 0,5 0,6 0,5 14,8 1,0 17,0 32, с 6,0 0,5 0,3 6,5 0,3 18,1 25,0 Gleby b ielicow e i pseudobielicow e wytworzone z piasków luźnych zwałowych Podzolic and pseudopodzolic s o ils from g la c ia l loose eand ,0 1, ,2 65,5 12,0 20,5 8,0 Ю A ,6 0,7 0,5 4 8,7 3,1 22, , B1 33,6 0,5 0,6 34,1 0,6 10,4 45, С 13,0 0,3 0,3 13,3 0, , Al/A2 в C ,2 2, 4 0,9 1,2 1,0 0,6 1, 4 0, С2 12,3 0,7 0,2 13,0 0, ,1 0,4 2,7 1, , ,9 0,6 6,5 2, ,0 25,0 2,2 17, ,5 0.0 I ,0 28,8 59,2 78,8 28,5 mineralny i organiczny w glebach piaskow ych

8 c.d. ta b e li Lublinie las 1 pow.lubliniec Gleba leéna (las sosnowy) Forest soil Ambro tew 12 pow.łęęzjce Gleba leena (las sosnowy) Forest soil Gleby bielicowe wytworzone z piasków luźnych i słabogliniastych starych tarasów rzecznych Podzolic soils from loose and slig h tly loamy sands of old river terraces h h 26,4 2,2 1,7 1,0 1 12,5 0,4 11,5 0,3 37,6 3,4 25,7 1,7 56,0 4,3 29,5 1, ,8 10, h 121,0 2,7 0,8 1,9 123,7 2,7 29,6 156,0 h 19,0 0,4 0,8 19,4 0,8 18,6 38, c i 6,8 0,5 0,4 7,3 0,4 5,0 12, c 2 2,8 0,8 3,6 8,0 11, A0 ax/ B C C2 8,5 88,8 4,7 1,5 1,3 1,8 0,3 2,5 2,0 16,2 0,3 0,8 16,5 0,8 7,4 2 4,7 11,6 0,4 0,4 12,0 0,4 4,4 16,8 Gleby brunatne wyługowane i pseudobielicowe wytworzone z piasków słabogliniastych zwałowych Leached Drown and pseudopodzolic soils from g lacial slightly loamy sands 1 90,1 9,0 2,3 10,2 8, ,0 25,7 104,8 216 Z. Brogow ski Słowik 11 pow. Łódź Gleba uprawna Arable so il Lębork 6 pow. Lębork Gleba uprawne Arable so il Lębork 7 pow. Lębork Gleba leéna (las liścia sty ) Forest so i l (B) с 59,0 58,2 29,4 2,2 1,0 0,6 1,9 1,3 Сi, D 22,0 0,7 0,3 22,7 0,3 19,2 42,2 h ,6 2 5,2 2,6 1,5 0,8 2,7 86,6 38,1 23,9 7,2 35,8 1,6 12,7 159,0 47, h ,4 С),7 45,4 0,7 18,4 64, с 3 0,5 С1,0 30,5 13,3 43,8 0-5 *0 244, ,5 11,7 4,4 2,5 6,7 28,9 20,9 4,6 22,2 76,6 (B) 57,0 5,8 1,8 1,4 1,0 58,8 8,2 5,4 2,4 74, с 27,7 1,3 0,5 0,2 0,2 28, ,8 0,8 39, D 19,4 0,4 0,2 19,8 0,2 20,6 1,0 41,6 3,7 1,3 6 0, 2 59,2 3 7, , , ,

9 - i - c.d. ta b e li s Popielno 4 Dow. P isz Gleba leśn a (la e sosnowy) fo r e s t s o i l Ao A3 *1 с ,2 1,0 3,4 0,8 1,0 2,1 2,0 0,» ,4 50,2 31,8 4 3,0 9,5 5,2 0,4 7, ,2 5,1 2,7 1, ,5 5 9,6 62,0 4 2,0 56,2 Olszyna 3 Dow.L u b lin iec Gleba leśn a î l e s sosnowy) Forest s o i l Świnia Góra 13 Dow.Skarżysko Gleba leśn a ( la s modrzewiowy) F orest s o i l Serock 13 Dow. Pułtusk Gleba uprawna Arable e o il Szczytno 14 Dow. Płońsk Gleba uprawna Arable s o i l Ao A2 В C1 c2 Ao В Cl C2 В D A2 В С Gleby b ielico w e wytworzone z piasków sła b o g lin ia sty c h retykoliasow ych P od zolic s o i l s from r n a e tic o lia s s lig h t ly loamy sands , ,9 1,3 6,0 1,4 5,0 0,6 1, , ,4 0,2 0,3 3,6 1, ,1 0,4 0,5 0,2 5,2 1,8 2,2 0,5 19,0 6,2 33,8 5,0 5,4 13,0 2,9 40,4 3,5 3,7 Gleby b ielico w e wytworzone z piasków g lin ia s ty c h zwałowych Podzolic s o ils from g la c ia l sandy loam 72,8 16,0 37,5 21, , ,0 9,0 2J2 3,5 9,4 2,2 0, ,3 0,1 0,5 1,0 1 3,8 0,9 0,6 0,2 1,9 1 3,7 1,3 1,0 74,0 16,3 40,7 22,2 24,5 12,9 33,7 27,0 10, ,1 1, ,4 0,5 0,2 14, ,2 15,0 3,5 1,0 16,1 10,8 23,2 23,4 23,1 13,2 5,5 17,5 5,9 1 0,5 5, ,7 11,8 5,7 10,4 13,2 5, ,1 2, ,0 0,4 4,1 173,0 51,6 21,3 5 9,1 3 28,5 171,0 4 5,0 12,8 58,4 9,* 13,7 100,5 25,2 56,3 29,1 55,4 22, mineralny i organiczny w glebach piaskow ych Kochcice 2 Dow.Lubliniec Gleba orna Arable s o i l В/С D 28,0 11,4 8,0 13,0 3,5 0, , ,6 0, ,1 0,6 0,8 0',5 4,6 0, ,0 8, ,1 2,1 1,1 12,4 6,5 5,1 11,6 11,

10 Procent P2O5 rozpuszczalnego i nierozpuszczalnego w 0,5 a (COOH^ i 4% NH40H w stosunku do fo sfo ru ogółem. Per cent e ztra cta b le and n o n eitra cta b le in 0.5 n (C00H)2 end 4% NH4OH in r e la tio n to the to t a l phosphorus M iejscowość Głębokość Poziomy i pobrania gen e nr odkrywki próbki tyczna L o ca lity Sampling G enetic and depth h o r i p r o f ile Nr. cm zons B ełżec 8, pow. Tomaszów Lub. Gleba uprawna Arable s o i l B ełżec 5, pow. Tomaszów Lub. Gleba leśn a F orest s o i l? 20^ rozpuszczalny - extractab le P20cj p205 n ierozpuszczalny % N onextrectable w - in 0,5n (C00H)2 w - in 4% NH4OÜ suma - to ta l P2o5 % mineralny m ineral organiczny organic mineralny m ineral kw. huminowych humic acid s k w.fu l wowych fu lv ic a cid s mineralny m ineràl organiczny organie mineralny m ineral Ai в 1 c2 Ao *1 в с Gleby b ielicow e wytworzone z piaekôw luźnych senońskich P od zolic s o i l s from Senonian loose sands 27,6 42,4 72,8 82,0 87,7 13,5 5,5 43,2 23,7 27,0 16,4 9,7 3,9 5,0 1, , ,2 0,6 1,8 1,9 3, ,0 0,7 5, 0 6, 2 1, 5 1» ,9 6,2 1, ,4 74, ,8 16,7 6,1 45,0 25,6 35,9 26,1 11,6 8,9 6,2 14,2 2, , , , ,3 organiczny organie 27,7 25,9 9,8 16,1 5,0 218 Z. Brogow ski Gleby bielicow e i pseudobielicow e wyzworzone z piasków luźnych zwałowych Podzolic and pseudopodzolic s o ils from g la c ia l loose sond L is ic a 10 D o w. Gostynin Gleba uprawna Arable s o i l т A3 B2 с ,3 52,2 7,5 3,3 1,4 0,9 1, ,1 0,6 1,3 61, ,3 3,9 1,3 19,4 28, ,5 4,0 1 j Lipce Reymontows k ie 9 pow. Skierniew ice gleb a leśn a [ la s sosnowy) fo r e s t s o i l A] / A3 *1 C1 c 2 60,4 74,6 60,3 52,2 4,1 3,5 2,0 1,3 2,1 2,8 2,3 0,9 1, 7 0, ,4 75,9 62,3 55,0 10,9 2,5 5г 2 0,8 3,9 21,6 32,5 44,2 22,8 i

11 1 2 c.d. tabeli 4 6 / * Gleb y b ielicow e wytworzone г oiasków lużnjch i sła b o g lin ia sty ch starych tarasów rzecznych Podzolic s o ils lrom Ijo se enc cjightly Joamy sands of old river terraces L ubliniec La6 1 dok. L ubliniec Gleba leśn a ( la s sosnowy) Forest s o i l Ao h ,3 1,1 9,2 7,5 1, h 77,8 1,7 0,5 1,2 79,5 1,7 18,8 h 58,2 2,4 59,4 2,4 38, c i 53,1 3,9 3,1 57,0 3,1 39, C2 23,3 6,6 29,9. 70,1 Ambro zew pow. Łęczyca Gleba leśn a 5-15 V A2 24,5 13,5 4,3 5,2 7,2 28,8 25,9 29,4 15,9 (le e sosnowy) Forest s o il В 84,7 1,2 1,9 85,9 3,1 8,4 2,6 Słowik 11 pow. Łódź Gleba uprawna Arable s o i l Lębork 6 pow. Lębork Gleba uprawna Arable so il A0 8,4 3, C1 65,6 3,3 66,8 3,3 29, c2 6 9,С 2,4 2,4 71,4 2,4 26, Gleby brunatne wviugowane i pseudobielicow e wytworzone z piasków s ła b o g lin ia sty c h zwałowych Leeched Ъго-л:, and pseudopodzolic s o ils (B) С 78,8 91,9 74,2 2,9 1, D 52,1 1,6 0,7 53,7 0,7 45, b h 52,8 76,4 68,2 12,6 10,8 1, с 68,5 1,1 c1,0 69,6 30,4 2,5 2,0 0,7 1,7 1,7 1.,0 7,5 2,7 4,9 1,3 1,7 2,5 25,2 21, , ,3 17,0 15,6 10,3 3,3 1,7 15,0 14,5 1, ,6 22,6 3,3 28,7 2 23,2 5,0 8,0 2,7 mineralny i organiczny w glebach piaskow ych Lębork 7 D ow. Lębork Gleba leśna (las liściasty ) Forest so il Ao Ai (B) ,1 7,7 5,8 2, с 70,1 3,3 1,2 0,5 0,5 71,3 4,3 2 2,1 2, D 46,6 0,9 ),4 47,5 0,4 4 9,6 2,5 3,3 1,9 8,8 1,3 38,2 79,0 27,2 10,9 6,1 7,3 23,5 2,8

12 Popielno 4 pow. P isz Gleba leśn a (la s sosnowy) F orest 60i l Olszyna 3 pow. L ubliniec Gleba leśn a l i a s sosnowy) F orest s o i l c.d. ta b e li Świnia Góra 15 pow. Skarżysko Gleba leśn a ( la s modrzewiowy) Forest s o i l A0 Ai b b2 с Ao в C1 c 2 Ao A2 В C1 c ,8 74,7 7,2 1, ,5 3,2 0,,9 5,3 3, , ,4 Gleby b ielico w e wytworzone z piasków s ła b o g lin ia sty ch retykoliasow ych P od zolic s o ils from r h a e tic o lia s s lig h t ly loamy sands , ,3 14, , ,7 6,1 4,0 13,6 10,9 9,6 2,8 3,0 4,3 4,9 8,2 3,9 0,6 2,1 2,2 6,9 5,6 3,4 3,9 3,5 1,3 0,8 2,1 10,1 8,4 5,0 3,9 Gleby b ielico w e wytworzone z piasków g lin ia s ty c h zwałowych Podzolic s o ils from g la c ia l sandy loam 36,7 29,2 57,1 16,6 18, ,1 36,4 27,0 16,0 8,4 0,9 20,7 20,1 3,5 5,3 22,0 18,7 0,8 2,1 12,8 6,3 21,0 23,6 3 50,7 39,4 78,1 81,1 27, ,5 73,0 8, , Z. B rogow ski Serock 13 pow. Pułtusk Gleba uprawna Arable soil A2 В D 71, ,1 8,9 8,7 6,2 5,7 4,1 1 3,8 3,6 1,1 0,7 72,9 64,7 72,3 76,2 13,9 12,3 7,3 * 0,7 0, ,1 12,7 1.6 Szczytno 14 pow. Płońsk Gleba uprawna Arable soil В С , ,0 9, ,4 1, ,4 1 6,6 5,8 2, ,2 74, ,0 15,7 2,2 21,3 26,1 23,1 33,9 2,7 Kochcice 2 pow. L ubliniec Gleba uprawna Arable s o i l A2 В/С D ,0 5,5 3,8 8,1 2,2 2,1 2,9 4,4 5,2 4,7 2,9 5',0 1,8 7,1 3,4 45,3 58,2 54,7 53,2 17,3 10,1 13,1 4,0 19, , ,2

13 P m ineralny i organiczny w glebach piaskow ych geologicznych (senońskich i retykoliasowych) oraz z piasków starych tarasów rzecznych w ich wierzchnich poziomach nasuwa przypuszczenie, iż w tego rodzaju glebach fosforany mogą występować w związkach bardziej trw ałych. N atom iast w tych sam ych poziom ach gleb zn ajd u jących się w zasięgu wód gruntow ych rozpuszczalność fosforanów m ineralnych w zrasta. B adania G i g l a [21] w ykazały, że do takich m inerałów fosforanowych nierozpuszczalnych bądź bardzo słabo rozpuszczalnych w kwasie szczawiowym należą m in erały g ru p y du fren itu, w skład których wchodzą fosforany żelazawo-żelazowe Fe 2+Fe 3+(0 H)5(P 0 4)3 2H20. W zw iązku z różną zdolnością rozpuszczania się fosforanów w zbadanych glebach należy sądzić, że przysw ajalność ich będzie również różna. Fosfor organiczny. Ilość fosforu organicznego rozpuszczalnego w 0,5n (COOH)2 w większości wypadków jest na ogół duża (tab. 3 i 4). W ystępuje on przew ażnie w poziomach próchnicznych i podpróchnicznych A2, A3y В i (B), rzadziej w poziomach głębszych (tab. 3 i 4). Ilość fosforu organicznego, rozpuszczalnego w 0,5n kwasie szczawiowym nie zależy od składu mechanicznego gleb piaskowych pochodzenia geologicznego piasków oraz od ogólnej zawartości węgla organicznego. N atom iast rodzaj użytkow ania gleb w yw iera dość w y raźn y w pływ na rozpuszczalność organicznych połączeń fosforu w k w a sie szczawiowym. W iększą rozpuszczalność w kwasie szczawiowym w ykazują związki organiczne gleb upraw nych w porównaniu do gleb leśnych. N atura związków organicznych fosforu, rozpuszczalnych w 0,5 n (COOH)2, nie została jeszcze zbadana. Daje się zauważyć brak ścisłej zależności m iędzy С i P 20 5 organicznym, rozpuszczalnym w kwasie szczawiowym w różnych glebach. Istnieje tylko pewna różnica, jeśli chodzi o gleby upraw ne i leśne. W glebach piaskow ych leśnych stosunek rozpuszczalnego w kwasie szczawiowym С do P 2On organicznego, rozpuszczalnego w tym kwasie, jest w większości wypadków znacznie w iększy niż w glebach upraw nych i w aha się w poziom ach próchnicznych A v od 22 do 255, gdy tymczasem w tych samych poziomach gleb upraw nych stosunek ten w aha się od 6 do 5 5 (tab. 7 ). D ane te w skazują, że związki organiczne gleb upraw nych rozpuszczalne w kwasie szczawiowym są znacznie bogatsze w fosfor niż gleb leśnych. Fosfor organiczny rozpuszczalny w kwasie szczawiowym można trak to w ać um ow nie jako fosfor tzw. kw asów fulw ow ych i innych połączeń organicznych, tj. grupy związków organicznych rozpuszczających się bezpośrednio w kw asach. Z ajm uje on w stosunku do całkow itej

14 222 Z. B rogow ski Frakcje P20^ organicznego w % P20^ organicznego ogółem Organie fra ctio n s of P20^ in per cent of to ta l amount of organic phosphorus T a b e l a 5 M iejscowość L o ca lity Głębokość pobrania próbki Sampling depth cm Poziomy P20^ rozpuszczalny - e x tr a cta b le - % N ierozpuszczalny Nonextr a c - tab le genetyczne G enetic horizon w - in 0,5n (C00H)2 w - in 4% NH40H kwasy huminowe humic a c id s kwasy fulwowe f u lv ic acids ogółem rozpuszcz. to ta l ex tra c ta b le Gleby b ielicow e wytworzone z piasków luźnych senońskich P odzolic s o ils from Senonian loose sands Bełżec 8 pow. Tomaszów Lub. Glebv orne Arable s o ils б0 В ,8 5,3 7,7 4,5 8, ,7 46,5 M,3 43,3 53,5 4 5,7 Bełżec 5 pow. Tomaszów Lub. Forest s o ils ,0 9,7 1 20, Gleby pseudobielicow e i bielicow e wytworzone z piasków luźnych zwałowych Podzolic end pseudopodzolic s o ils from g la c ia l loose sand L isica 10 pow.g ostynin Gleby orne Arable so ile ,6 9,0 11,0 6 50, Lipce Reymontowskie Э pow.skierniewice Forest s o ils 2-7 Al^ A2 В 12,0 7,0 3 5,0 13,5 6 5,0 32, ,5 Gleby b ielico w e wytworzone z piasków luźnych i s ła b o g lin ia sty c h starych tarasów rzecznych P odzolic s o ils from loose and s lig h tly loamy sands of old r iv er terraces L ubliniec Las 1, pow. L ubliniec Forest s o i l s Al A2 В 4,5 32,3 3 2,1 12,9 29,6 28,7 9,7 70,4 65,3 5 4, ,7 4 5,1 Ambrożew 12 pow. Łęczyca F orest s o ils Ai /A2 в 25,6 12,4 3,1 17,2 33,9 55,2 3 9,0 4 4,8 61,0 ilości fosforu organicznego w poziomach próchnicznych wszystkich zbadanych gleb piaskowych od 4,5 do 54,6 /o. W głębszych poziomach A2, Дз, В i (B) w ahania te są nieco większe i wynoszą od do 63,0% w stosunku do fosforu organicznego ogółem (tab. 5). W pew nych więc

15 P m ineralny i organiczny w glebach piaskow ych c.d.t a b e li Gleby brunatne wyługowane i pseudobielicow e wytworzone z piasków sła b o g lin ia sty c h zwałowych Leached brown and pseudopodzolic s o ils Słowik 11 pow. Łódf Gleby orne Arable s o ils (B )/A 3 19,3 16,7 5 32,4 5 68, ,6 Lębork 6 D ow. L/?bork Glet>y orne Arable s o ils A3 54,6 57,9 3,3 7,7 7,4 22,1 65,3 8 6,8 34,7 13,2 Lębork 7 pow. Lębork F orest s o i l s IB) С 28,1 54,5 5 2,0 5,1 13,4 8,0 15,5 9,5 8,0 48,7 77,4 6 8,0 51,3 22,6 3 2,0 P op ieino 4 pow. P isz F orest s o i l s A3 28,7 12,5 14,4 25,3 21,9 28,0 6 5,0 65,8 3 5,0 34,2 Gleby b ielico w e wytworzone z piasków sła b o g lin ia sty c h retykoliasow ych P od zolic s o i l s from r h a e tic o lia s s lig h t ly loamy sands Las Olszyna 3 pow.l u b lin iec F orest s o i l s a 2 11,5 30,3 21,8 2 7,9 31,6 4 1,8 6 4, ,1 èw inia Góra 15 pow.skarżyeko Gleby le śn e Forest so il s ,0 11,3 1 1,7 11,3 5 1,7 5 4, Gleby b ielico w e wytworzone z piasków g lin ia s t y c h zwałowych Podzolic s o ils from g la c ia l sandy loam Serock 13 pow. Pułtusk A2 34,3 70,1 4,6 15,0 53, ,1 Szczytno 14 pow. Płonek Gleby orne Arable s o i l s ,3 63, ,0 78, ,7 Koeh ei ce 2 pow.l u blin iec Gleby orne Arabie e o ils ,2 3 8,0 13,5 28,7 2 33,3 4 8, ,3 w ypadkach ponad połowa fosforu organicznego gleb piaskow ych rozpuszcza się w 0,5n kw asie szczawiowym. Na podstawie tych danych należy sądzić, że zawartości fosforu organicznego w glebach, oznaczone oryginalną m etodą Gigla [2 1 1,

16 M iejscowoéc L ocality and p r o file Nr. Głębokość pobrania próbki Sampling depth cm T a b e l a 6 i to j *> Frakcje węgla organicznego w mg na 100 g gleby i w procentach węgla ogółem j Organie fra ctio n s of carbon in mg per 100 g s o il and in per cent of to ta l amounts of carbon Poziomy g en ety czne G enetic horizons Węgiel organiczny rozpuszczalny - E xtractable organie carbon w - in 4% NH40H w - in 0,5 (соон)2 kwasy huminowe kwasy fulwowe humic a cid s fu lv ic acids Węgiel organiczny nierozpuszczalny N onextractable organic carbon W ęgiel organiczny ogółem T otal organic carbon mg % mg % mg % mg % mg % Gleby b ielicow e wytworzone z piasków luźnych senońskich Podzolic s o ils from Senonian loose sands Bełżec 8 pow. Tomaszów Lubelski Gleby orne Arable s o ils B ełżec 5 pow. Tomaszów Lubelski Forest s o ils L isic a 10 pow.gostynin Gleby orne Arable s o i l s Lipce Reymontow skie, pow. Sk ierniew ice F orest so i l e В Ч h Gleby pseudobielicow e i b ielico w e wytworzone z piasków luźnych zwałowych Podzolic and pseudopodzolic s o ils from g la c ia l loose sand h oo ax/ B B rogow ski Gleby b ielicow e wytworzone z piasków luźnych i sła b o g lin ia sty c h starych tarasów rzecznych Podzolic s o ils from loose and s lig h tly loamy sands of old river terraces L ublin iec L a sl pow. L ubliniec Forest s o ils B Ambroiew V A2 4Ć Ó pow. Łęczyca B o5 100 Foréet s o i l s

17 . 2 - c-d- tabeli 6 Roczniki gleboznaw cze, t. XVI, Słowik 11 pow. Łódź Gleby orne Arable s o ils Lębork 6 pow. Lębork Gleb? orne Arable s o ils Gleby brunatne wyługowane i pseudobielicow e wytworzone z piasków s ła b o g lin ia sty c h zwałowych Leached orown and pseudopodzolic s o ils from g la c ia l s lig h tly loamy IB) Lębork IOC pow. Lębork (B) ; F orest s o ils с ! p opielno 4 pow. pi6z F orest s o ils Olszyna 3 pow-l u b lin iec F orest s o i l s Świnia Góra 15 pow.skarżysko F orest s o ils Serock 13 pow. Pułtusk Gleby orne Arable s o ils Szczytno 14 pow. Pło ek Gleby orne Arable s o ils Kochcice 2 pow.l u b lin iec Gleby orne Arable s o ils Gleby bielicow e wytworzone z piesków sła b o g lin ia sty ch retikoliasow ych - P odzolic s o ils from r h a e tic o lia s s lig h tly loamy sands A2 A loo : 100 i i loo i 100 j i Gleby bielicow e wytworzone z piasków g lin ia sty ch zwałowych - P odzolic s o ils from g la c ia l sandy loam mineralny i organiczny w glebach piaskow ych * W ęgiel w kwasie szczawiowym obliczono z różnicy - Carbon in o x a lic acid caloulated from the d ifferen ce

18 226 Z. Brogow ski T a b e l o 7 Stosunek С : Р20^ * poszczególnych frakcjach 2wiązków organicznych. 0 : P20^ r a tio in organic compounds С : P20^ organiczny - organic M iejscowość nr i p r o filu L o ca lity and p r o f ile Nr. Głębokość pobrania próbki Sampling depth cm Poz iomy gen ety czne G enetic horizon w wyciągu in ex tra ct 0,5n ( cooh) 2 w wyciągu in ex tra ct 4% NH4 0H kwasy huminowe humic acid s kwasy fulwowe f u lv ic acid s Suma rozpuszczalnego T otal e x tr a c- ta b le in (C00H)2 and 4% nh4 oh N ierozpuszczalny Nonextr a c - ta b le Organ ic z ny ogółem T otal organic Gleby b ielico w e wytworzone z piasków luźny-ch senońskich P od zolic s o i l s from Senonian lo o se sands Bełżec 8 pow. Tomaszów L ubelski Gleby orne Arable s o ils ч k 2 в B ełżec 5 pow. Tomaszów L ubelski Forest s o i l s Ai Gleby pseudobielicow e i b ielicow e wytworzone z piasków luźnych zwałowych Podzolic and pseudopodzolic s o ils from g la c ia l loose sand L isic a 10 pow. Łódź Gleby orne Arable s o ils h Lipce Reymontow skie 9 pow.skierniewice F orest s o i l s 2-7 a^ / в Gleby b ie lic o w e wytworzone z piasków luźnych i s ła b o g lin ia sty c h starych tarasów rzecznych Podzolic s o ils from loose and s lig h tly ioamÿ sands of old riv er terraces L ublin ie Las 1 pow. L ublin iec Globy le śn e F orest s o i l s В Ambrożew 12 pow. Łęczyca Gleby le śn e F orest s o i l s ax/ В

19 P m ineralny i organiczny w glebach piaskow ych c.d. ta b e li Gleby brunatne wyługowane i pseudobielicow e wytworzone z piasków sła b o g lin ia sty c h zwałowych Leached brown and pseudopodzolic s o ils from g la c ia l slig h tly loamy Słowik 11 pow. Łódź Gleby orne Arable s o ils (B) Lębork 6 pow. Lębork Gleby orne Arable s o i l s Lębork 7 pow. Lębork F orest s o ils (B) С Popielno 4 pow. P isz Forest s o i l s A Gleby b ielico w e wytworzone z piasków sła b o g lin ia sty c h retykoliasow ych P od zolic s o i l s from r h a e tic o lia s s lig h t ly loamy sands Olszyna 3 pow. L ubliniec F orest s o i l s в àw inia Góra 15 pow.skarżysko F orest s o i l s Gleby b ielico w e wytworzone z piasków g lin ia s ty c h zwałowych Podzolic s o ils from g la c ia l sandy loam Serock 13 pow. Pułtusk Glebv orne Arable s o i l s Szczytno 14 pow. Płońsk Gleby orne Arable soils Koehe ice 2 pow.l ubliniec Glebv orne Arable s o ils m ogą być m niejsze w łaśnie o w artość fosforu organicznego rozpuszczalnego w 0,5n kw asie szczawiowym, nie uw zględnianą w tej m etodzie [26]. Fosfor organiczny rozpuszczalny w kw asie szczawiowym a n a lizow ano w sposób opisany w części m etodycznej (str. 193).

20 228 FOSFOR ROZPUSZCZALNY W 4 /o NH/.OH W 4% amoniaku rozpuszczają się przeważnie związki organiczne fosforu oraz pew na ilość związków m ineralnych. W śród związków m i neralnych fosforu rozpuszczalnego w amoniaku mogą być związki okludowane w trakcie uprzedniej ekstrakcji tej samej próbki gleby kw asem szczawiowym. W wierzchnich poziomach glebowych ilość fosforu m ineralnego w stosunku do całkowitej ilości fosforu rozpuszczalnego w am oniaku w aha się od 25 do 50%. N atom iast w głębszych poziom ach glebow ych ilość fosforu m in eralnego rozpuszczalnego w am oniaku często przekracza ilość fosforu organicznego. Fosfor organiczny rozpuszczalny w 4% am oniaku rozdzielano na dwie grupy: organiczny, w ytrącający się kwasem z alkalicznego wyciągu. Tę grupę nazwano fosforem kwasów hum inowych; jak uw ażają niektórzy badacze, w tej grupie może w ystępow ać rów nież fosfor nukleoproteidów; organiczny, pozostający w kwaśnym roztworze po usunięciu tzw. kw asów hum inow ych. Tę grupę nazw ano fosforem kw asów fu l wowych i innych związków organicznych. Fosfor tzw. kwasów huminowych. W badanych glebach piaskowych fosfor organiczny związany w związkach organicznych, tzw. kwasach huminowych, stanowi niew ielki procent w stosunku do fosforu ogółem w tych glebach: w poziomach próchnicznych A v średnio 3,5 /o, a w poziomach podpróchnicznych A2, A3, В i (B) średnio 2,3 /o (tab. 4). W poziomach głębszych z uwagi na m ałą zawartość związków organicznych oznaczono jedynie ogólną zawartość fosforu organicznego, przechodzącego do wyciągu 4% am oniaku bez rozdzielania na tzw. kw asy hum inow e i tzw. kw asy fulwowe. Ilość fosforu związanego z tzw. kw asam i hum inow ym i m aleje w głębszych poziomach glebow ych p ro porcjonalnie do zm niejszania się w tych poziom ach związków organicznych. Tak zw ane kw asy hum inow e w porów naniu do innych zw iązków organicznych (tzw. kwasów fulwowych i połączeń organiczno- -m ineralnych) są najuboższe w fosfor. W skazuje na to stosunek węgla do fosforu w tych zw iązkach (tab. 7), k tó ry w ynosi w poziom ach A { gleb upraw nych średnio 106, a w poziomach Ay i AJ A2 gleb leśnych 184. Tak zw ane kw asy hum inow e, otrzym ane z próchnicy gleb leśnych, są praw ie dw ukrotnie uboższe w fosfor niż kw asy hum inow e gleb upraw nych. W glebach leśnych prócz właściwej zhum ifikow anej próchnicy mogą w ystępow ać nie rozłożone resztki organiczne, któ re rów nież rozpuszczają

21 P m ineralny i organiczny w glebach piaskow ych 229 się w 4 /o am oniaku i mogą wpłynąć na obniżenie stosunku С : P 2O5 w tzw. kw asach hum inow ych tych gleb. Pochodzenie geologiczne piasków, ich skład mechaniczny, jak również typologia gleb piaskow ych nie w ykazują w yraźnego w pływ u na zaw artość fosforu związanego z tzw. kw asam i hum inow ym i. Fosfor tzw. kwasów fulwo wy ch i innych związków organicznych. Zawartość fosforu organicznego związanego w tzw. kw asach fulw ow ych jest nieco większa niż w grupie tzw. k w a sów hum inow ych, om ówionych poprzednio. W tej grupie związków o r ganicznych fosforu może znajdow ać się rów nież fity n a i jej pochodne. Udział fosforu tzw. kwasów fulwowych w stosunku do ogólnego jest nieco w iększy w glebach leśnych niż upraw nych, podobnie jak poprzednio omówionych tzw. kwasów hum inowych. Jest to wynikiem w iększej zaw artości próchnicy w glebach leśnych, a m niejszej zaw artości w nich fosforu ogółem w porów naniu do gleb upraw nych. W poziomach głębszych w zrasta na ogół udział fosforu tzw. kwasów fulwowych w stosunku do fosforu organicznego ogółem (tab. 5). Ponadto kw asy fulwowe w większości wypadków są znaczenie zasobniejsze w fosfor w porów naniu do tzw. kwasów hum inowych. Należy jednak podkreślić, że wszystkie związki organiczne głębszych poziomów gleby są zasobniejsze w fosfor w porów naniu do związków organicznych poziomów próchnicznych. W poziomach próchnicznych na 1 część fosforu tzw. kwasów fulwowych przypada od 22 do 108, średnio 57,3, części węgla tych związków, gdy tymczasem w kwasach hum inow ych gleb upraw nych średnio 106, a leśnych średnio 184. W głębszych poziom ach glebow ych stosunek ten jest m niejszy zarów no w kw asach fu l wowych, jak i hum inow ych. FOSFOR ORGANICZNY NIEROZPUSZCZALNY TZW. POŁĄCZEŃ ORGANICZNO-M INERALNYCH Pod nazw ą fosforu organicznego nierozpuszczalnego, czyli tzw. połączeń organiczno-m ineralnych, rozum ie się związki organiczne stosunkowo trudno rozpuszczalne (nierozpuszczalne w 0,5n (COOH) 2 i 4% NH/.OH w toku kolejnej ek strak cji gleby). Wiele badań [7, 14, 15, 26, 29, 30] wskazuje, że w rozcieńczonych kwasach i zasadach nie rozpuszczają się całkowicie związki organiczne i m ineralne fosforu glebowego. Cheiwec [14] uważa, że po kolejnej ekstrakcji fosforanów 4n HC1 i 4% NH.^OH w glebie może pozostać jeszcze do 35 /o P 2O5 w stosunku do ogólnej zawartości, lecz jedynie

22 230 Z. B rogow ski w form ie m ineralnej. N atom iast fosfor organiczny m iałby się rozpuszczać całkowicie. Dane z literatu ry oraz badania naszej katedry w ykazują, że naw et długotrw ała ekstrakcja rozcieńczonymi kwasam i i zasadami nie pozwala na całkowite w yekstrahow anie związków organicznych z gleby, jak rów nież i fosforu tych połączeń. Fosfor organiczny, trudno rozpuszczalny w kwasach i zasadach, może w ystępow ać w postaci: resztek organicznych nie zhum ifikow anych, k tóre zw ykle w ystęp u ją w pow ierzchniow ych poziom ach gleby, szczególnie w poziom ach próchnicznych gleb leśnych; wysokocząsteczkowych połączeń organiczno-m ineralnych, czyli tzw. hum in i ulm in. Istnienie połączeń organiczno-m ineralnych w glebach nie budzi w ą t pliwości, natom iast ich budowa i skład chemiczny nie zostały jeszcze w yjaśnione. W połączeniach tych w ystępuje rów nież fosfor. W lite ra tu rze nie spotykam y na ogół danych ilościowych, dotyczących w ystępow a nia fosforu w połączeniach organiczno-m ineralnych. W badanych glebach piaskowych upraw nych ilość fosforu połączeń organiczno-m ineralnych jest nieco m niejsza (z w yjątkiem profilu 8 ) niż w glebach piaskow ych leśnych. Udział fosforu organicznego nierozpuszczalnego w stosunku do fosforu organicznego ogółem jest również większy w poziomach Ay gleb piaskowych leśnych niż w poziomach gleb piaskowych upraw nych (tab. 5). W niektórych profilach glebowych połączenia organiczno-m ineralne fosforu nie w y stęp u ją już poniżej poziom u próchnicznego (tab. 3, 4 i 5). Zw iązki organiczno-m ineralne badanych gleb piaskow ych są zasobniejsze w fosfor w porów naniu do tzw. kw asów hum inow ych, n a to m iast zbliżone są pod względem zawartości fosforu do tzw. kwasów fulw ow ych tych gleb. FOSFOR ORGANICZNY OGÓŁEM W głębszych poziomach glebowych zawartość fosforu organicznego stopniowo m aleje (tab. 8 ). W poziomach próchnicznych gleb leśnych w ynosi ona średnio 37,2%, natom iast w podobnych poziomach gleb u p ra w nych (ornych) średnio 30,3% w stosunku do fosforu ogółem (tab. 8 ). Istnieje pewna zależność między zawartością fosforu organicznego w badanych glebach a ilością próchnicy. Zawartość węgla organicznego w glebach leśnych (z w y jątk iem profilu 1) w ynosi średnio 1.90%, n a tom iast w glebach upraw nych średnio 0,88. P róchnica gleb u p ra w nych jest znacznie zasobniejsza w fosfor niż próchnica gleb leśnych, na co wskazują stosunki С : P 9O5 organicznego:

23 T a b e l a 8 Zawartość P20ij ogółem i organicznego w glebach piaskowych, b ielicow ych, pseudobielicow ÿch i brunatnych wyługowanych Content of to ta l and organic P20[j p od zolic, pseudopodzolic and leached brown sandy s o ils Poziomy Horizons Ai i Ai/A2 A2, A3, В i ( B) В i B i С i D Średnio Average A i i A i / A 2 A2,A3,B i ( B ) В i B i С i D Średnio Average A i i A i / A 2 A2»A3,B i (B) В i Bx С i D èrednio Average orne arable P r o file *»» Nr ,0 76,8 4 5,1 24,9 luźne loose leśn e fo rest P r o file Nr *9 59,2 78,8 28,5 24,8 P iask i czwartorzędowe - Sands of the quarternary period zwałowe - g la c ia l s ła b o g lin ia s te s lig h tly loamy sandy g lin ia s t e sandy loam starych tarasów rzecznych old riwer terra ces słabo g lin ia s - luźne te lo o se s lig h t j j loamy orne - arable leśn e - fo rest orne - arable leśne - forest orne arable P r o file Nr * ,9 4 2,2 P r o file Nr 6 P r o file ** Nr 7 P r o file»» Nr 4 P r o file Nr *13 P r o file Nr 14 P r o file Nr *2 P r o file Nr *1 P r o file Nr *12 P20^ ogółem w mg na 100 g gleby - Total P20^ in mg per 100 g of s o il 159,0 47,9 64,5 4 3,8 76,6 74, ,6 62,0 4 2,0 56,8 100, ,1 55,4 22,1 4 5,1 4 0, , Д 148,8 10, , P ia sk i starych form acji geologiczn ych Sands o f old g e o lo g ic a l form ations senonskie senonian luźne loose P r o file Nr 8 62, ,5 leśn e fo rest P r o file Nr * ,8 32, retykoliaeow e r h a e tic o lia s słabo g lin ia s t e s lig h t ly loamy leśn e - fo rest P r o file Nr *3 51,6 21, P r o file 63,2 4 7,8 55,1 78,8 58,2 55,1 52,7 4 0,8 32,1 67,2 45,5 49,4 30,2 40,3 3 1, Д 0,6 0,3 22,2 2,0 1,4 0,2 P20jj organiczny w mg na 100 g gleby - Organie P205 in mg per 100 g o f s o i l 11,4 2,6 0,7 0,3 36,6 8,4 0,7 4 3,1 10,6 2,5 14,6 7,9 1,4 26,0 3,5 4,1 0,2 19,1 3,5 1,0 6,7 6,4 3,8 11,4 14,8 6,0 8,4 5,9 7,1 15,0 5,6 18,4 3,4 5,9 5,7 8,2 18,8 7,9 1,3 37,4 2,5 4,9 0,8 23,0 2,1 2,1 1,1 55,2 3,1 1,7 0,2 15,5 5,9 0,8 0,4 39,5 12,9 19,7 1,5 P205 organiczny w procentach P20^ ogólnego - Organie P20^ in r e la tio n to t o t a l amount 15,2 4,1 1,7 0,7 2 3,0 17,5 1,0 56,2 14,1 6,3 2,9 24,5 12,7 3,3 25,8 13,9 7,2 0,6 32,6 16,7 2,2 7,3 11,4 5,4 10,4 19,9 10,1 11,9 12,9 15,8 17,3 13,6 36,1 10,3 14,5 18,9 1 4, , ,0 37,1 28,7 1,7 1,6 43,4 5, ,4 8,1 10,3 2,0 1,0 0,3 30,3 6,9 3,0 16,5 4,3 2,1 0,8 31,9 20,1 3,5 2,7 Nr *15 4 5,0 12,8 5 8,4 11,6 17,8 4,4 0,5 0,1 3 9,5 34,4 0,8 0,8 Średnia Average 75,8 4 5,0 4 9,4 29,6 24,7 5,3 2,7 0, ,0 1,8 mineralny i organiczny w glebach piaskow ych * - gleby b ie lic o w e - p od zolic s o i l s, * * - g leb y brunatne wyługowane - leached brown s o i l s, * * * - gleb y pseudobielicow e - pseudo p od zolic s o i l s

24 232 Z. Brogow ski rozpuszczalne w 0,5n (COOHh w ahania С : P 20 5 w glebach upraw nych ,1 w glebach leśnych ,0 rozpuszczalne w 4 /o NH/.OH kw asy hum inow e gleb uprawnych ,0 kw asy hum inow e gleb leśnych ,0 kw asy fu lw ow e gleb uprawnych ,8 kw asy fu lw ow e gleb leśnych ,7 nierozpuszczalne w 0,5n (COOH)2 i 4% NH4OH tzw. połączenia organiczno-m ineralne w glebach uprawnych ,7 w glebach leśnych ,6 ogólny С organiczny do P2O5 organicznego ogółem w glebach uprawnych ,0 w glebach leśnych ,0 N ajzasobniejsze w fosfor są związki organiczne gleb upraw nych rozpuszczalne w 0,5n (COOH)2, a najuboższe tzw. kw asy hum inow e rozpuszczalne w 4% NH4OH gleb leśnych. Zbliżone natom iast ilości fosforu m ają tzw. kwasy fulwowe i połączenia organiczno-m ineralne gleb upraw nych. Kwasy hum inowe gleb upraw nych i połączenia organiczno- -m in eraln e gleb leśnych rów nież m ają podobną zaw artość fosforu. Ze stosunku С : P 20 5 poszczególnych grup (frakcji) związków organicznych w glebach można sądzić, że związki organiczne rozpuszczalne w kw asie szczawiowym, am oniaku, jak i nierozpuszczalne nie są jednorodne. Cechuje je duża zmienność pod względem zasobności w fosfor, a w zw iązku z ty m praw dopodobnie i pod w zględem budow y s tru k tu raln ej. W iązanie fosforu przez związki organiczne gleb przyczynia się do w iększej akum ulacji tego składnika w w ierzchnich poziomach gleb piaskowych. Mało jeszcze stosunkow o w iem y o m ożliwościach w ykorzystyw ania organicznych związków fosforowych przez różne gatunki roślin. Dotychczasowe badania [19, 22, 23, 34, 35, 36 i inni] w skazują jednak na możliwość odżyw iania się roślin zw iązkam i organicznym i fosforu. FOSFOR M INERALNY NIEROZPUSZCZALNY Term in fosfor m ineralny nierozpuszczalny jest pojęciem um ownym i dotyczy fosforu m ineralnego na ogół trudno rozpuszczalnego, tzn. nierozpuszczalnego w 0,5n (COOH) 2 i 4% NH/.OH w toku kolejnej ekstrakcji gleby (tab. 3 i 4). Zawartość tej form y fosforu m ineralnego zależy przede wszystkim od pochodzenia geologicznego zbadanych piasków. Ilość fosforu m ine-

25 P m ineralny i organiczny w glebach piaskow ych 233 ralnego pozostającego w glebie po kolejnej ekstrakcji obrazuje nam zestaw ienie średnich z różnych poziomów glebow ych, obliczonych w p ro cencie do P 2O5 ogółem: Foziom y glebow e Piaski zw ałow e P iaski starych p iaski ret ko_ tarasów rzecznych liasow e P iaski senońskie /1, /lj/æj 12,2 33,2 29,5 53,0 A 3 20,8 39,8 46,3 86,0 В, в,, (В) 19,7 18,5 32,2 52,0 С, С,, D 35,0 39,7 73,3 73,0 Ś rednie dane w skazują, że najw iększą ilością fosforu m ineralnego nierozpuszczalnego w 0,5n (COOH)2 i 4% NH4OH odznaczają się gleby w ytw orzone z piasków senońskich (z w yjątkiem p rofilu 8 ), a n a jm n ie j szą gleby wytworzone z piasków zwałowych. Poza tym poziomy A2 i A3 oraz С i D we wszystkich glebach zaw ierają również większe ilości fosforu tru d n o rozpuszczalnego w kw asie szczawiowym i am oniaku w porów naniu do poziomów Аь А^!АЪ В, В* i (B). M niejsza rozpuszczalność fosforanów w glebach w ytw orzonych z piasków starszych form acji geologicznych jest prawdopodobnie w ynikiem większej zawartości w tych glebach, jak podaje G i gieł [21], fosforanów typu dufrenitu (fosforany żelazawo-żelazowe) oraz innych m inerałów nierozpuszczalnych na zimno w kw asie szczawiowym i am oniaku. FOSFOR OGÓŁEM W skład ogólnej zawartości fosforu wchodzą wszystkie frakcje fosforu organicznego i m ineralnego, omówione wyżej. W yniki dotyczące zaw artości fosforu ogółem zaw iera tab. 8. N ajzasobniejsze w fosfor ogółem są w glebach leśnych poziomy ściółek A0. Spośród badanych ściółek leśnych zasobniejsze z kolei są ściółki lasów liściastych (tab. 3, profil 7). M niejszą zaw artością fosforu ogółem w porów naniu do ściółek leśnych A0 odznaczają się poziomy próchniczne A{ gleb piaskowych leśnych i upraw nych (tab. 8 ). W szeregu zbadanych profilów»glebowych (tab. 8 ) poziomy iluw ialne В gleb bielicowych zaw ierają nieco większe ilości fosforu ogółem niż poziom y próchniczne tych gleb. Są to przew ażnie gleby leśne, w których n astęp u je intensyw na m i gracja składników m ineralnych i związków organicznych z poziomów górnych A{ i Ao do poziomów iluw ialnych В w skutek procesu bielicowania. We wszystkich glebach w ytworzonych z piasków, w których zaznaczają się intensyw nie wyrażone poziomy eluw ialne A<± obserw uje

26 B rogow ski m y gw ałtow ny spadek zawartości fosforu ogółem (tab. 8 ). W pozostałych zbadanych glebach piaskowych (zwałowych luźnych i słabo gliniastych), w których brak wyraźnych, morfologicznie zaznaczających się poziomów przejaśnienia pod poziomami próchnicznym i (stąd też zaliczono je na podstaw ie cech m orfologicznych do gleb pseudobielicow ych i b ru n a t nych wyługowanych), zawartość fosforu ogółem w poziomach A3 i (В) zm niejsza się łagodnie bądź, jak w profilu 4, nieco w zrasta w porów naniu do poziomów próchnicznych Ax (tab. 8 ). Poziomy skały m acierzystej С wszystkich badanych gleb piaskowych są na ogół ubogie w fosfor, podobnie jak poziomy eluw ialne A2 gleb piaskow ych silnie zbielicow anych. Poziomy C, leżące na głębokości poniżej cm, a w niektórych wypadkach już poniżej 2 0 cm, zaw ierają podobną lub zbliżoną ilość fosforu ogółem, niezależnie od pochodzenia geologicznego piasków, ich składu mechanicznego i rodzaju upraw z w yjątkiem gleb w ytworzonych z piasków słabo gliniastych zwałowych. Gleby wytworzone z piasków zwałowych słabo gliniastych zaw ierają natom iast w poziomach skały m acierzystej С praw ie d w ukrotnie w iększe ilości fosforu ogółem w porów naniu do pozostałych badanych gleb. W iększa zasobność poziomów najgłębszych С gleb w ytw orzonych z piasków słabo gliniastych zw ałowych w porównaniu do poziomów С pozostałych gleb nie wiąże się ze składem m echanicznym tych poziomów, lecz prawdopodobnie z genezą samych piasków i ich składem m ineralnym. Największe zróżnicowanie zaw artości fosforu ogółem w glebach piaskow ych w y stęp u je w poziom ach nie przekraczających na ogół cm, leżących w bezpośrednim zasięgu intensyw nych procesów biologicznych, wietrzeniowych, a tym sam ym i procesów glebotwórczych. W poziomach C, leżących poniżej cm, na ogół biologicznie nieaktyw nych, różnice w zaw artości fosforu ogółem między poziomami С w różnych glebach nie są w większości w ypadków tak znaczne. Gleby piaskowe upraw ne w poziomach Ah B, BL i (B) są zasobniejsze w fosfor ogółem w porównaniu do podobnych poziomów gleb leśnych, w ytw orzonych z piasków o podobnym składzie m echanicznym, z w yjątkiem gleb brunatnych wyługowanych (tab. 8, profil 7 i 11). B adane gleby piaskow e m ożna uszeregow ać w edług m alejącej zasobności w fosfor ogółem w następ u jący sposób: gleby w ytw orzone z piasków słabo gliniastych zwałowych, gleby w ytw orzone z piasków luźnych zwałowych, gleby w ytw orzone z piasków starych dolin rzecznych, luźne i słabo gliniaste, gleby w ytw orzone z piasków gliniastych zwałowych,

27 P m ineralny i organiczny w glebach piaskow ych 235 gleby w ytw orzone z piasków luźnych senońskich, gleby w ytw orzone z piasków słabo gliniastych retykoliasow ych. Zasobność badanych gleb piaskow ych w fosfor ogółem, jak w ynika z powyższego uszeregowania, nie zależy od ich składu mechanicznego, lecz od pochodzenia geologicznego. Je st to na ogół sprzeczne z dotychczas utartym i pojęciami, które mówią, że wraz ze wzrostem ilości części gliniastych < 0, 0 2 mm w zrasta zasobność gleb w składniki pokarmowe. Należy jednak pamiętać, że nie tylko części spław ialne < 2 mm są m agazynem fosforu w glebach, ale rezerw y tego składnika mogą również znajdować się w częściach grubszych od 0, 0 2 mm, a naw et w częściach grubszych od 1 mm. Dane z literatury, jak również badania własne wskazują, że np. gleby wytworzone z glin są często uboższe w fosfor niż gleby piaskowe. Jest to niew ątpliw ie w ynikiem składu m ineralnego nie tylko drobnych, ale i grubszych fra k c ji glebow ych. W iększa zasobność w fosfor ogółem w ierzchnich poziomów zbadanych gleb piaskowych w porów naniu do poziomów skały m acierzystej może być w yw ołana biologiczną akum ulacją tego składnika. Do tego dochodzi jeszcze w glebach upraw nych nawożenie. Stąd badane gleby piaskowe upraw ne są zasobniejsze w fosfor ogółem w porów naniu do gleb leśnych o podobnym składzie m echanicznym i podobnym pochodzeniu geologicznym. Należy podkreślić, że zawartość fosforu ogółem w glebach piaskowych jest uw arunkow ana pochodzeniem geologicznym m ateriału glebowego i akum ulacją biologiczną organicznych połączeń fosforu, natom iast rozmieszczenie fosforu w poszczególnych poziomach i w arstw ach glebowych jest uw arunkow ane zachodzącym i procesam i glebotw órczym i. Zasobność danej gleby w fosfor ogółem może być również wynikiem lokalnych czynników, jak urzeźbienie terenu, a w zw iązku z tym p ro cesów erozyjnych, działalności gospodarczej człow ieka itp. SORPCJA FOSFORANÓW Sorpcja fosforanów w badanych glebach piaskow ych zależy w znacznym stopniu od poziomów genetycznych w ystępujących w glebach oraz w m niejszym stopniu od ph gleb. Ilość zasorbowanych fosforanów przez poszczególne poziom y genetyczne wynosi: W ahania /o P0O5 zasorbow anego Poziom y w mg na Średnio w stosunku do ogólnego 100 g gleby w ahania średnie A\i A\! An 3,8 28,2 18,8 9,2 64,0 27,3 A* ^3 0,6 22,2 12,8 2,1 108,8 41,8 B, B u (B) 11,0 35,4 23,1 22,8 144,8 40,7 c. c, 5,6 26,2 12,8 12, ,9

28 236 Z. B rogow ski Z przytoczonych danych wynika, że w poziomach próchnicznych gleb piaskowych jest zatrzym yw any najm niejszy procent fosforu w stosunku do organicznego. Badania niemieckie podkreślają, że związki organiczne wiążą ładunki dodatnie, znajdujące się na pow ierzchni koloidów m ineralnych, a w zw iązku z tym zm niejszają ich powierzchnię sorpcyjną w stosunku do fosforanów. W stępne badania w ykazały, że fosforany w glebach piaskowych są sorbowane mechanicznie, fizyko-chemicznie, a w poziomach iluw ialnych B, B, i (B), silnie żelazistych chemicznie. METODYKA BAD AŃ STOSOW ANA W NINIEJSZEJ PRACY Skład m echaniczny oznaczono m etodą Bouyoucosa, w m odyfikacji C assagrande i Prószyńskiego. ph w H20 i w l n KC1 oznaczono elektrom etrycznie elektrodą szklaną. Kwasowość w ym ienną i glin ruchom y m etodą Sokołowa. Sorpcję fosforanów oznaczono przez zalewanie gleby roztworem K H 2PO 4, zaw ierającym w 1 m l 0,1 mg P Stosunek gleby do roztw oru wynosił 1:5. W roztworze po przesączeniu oznaczono pozostałą ilość fosforanów. Węgiel organiczny oznaczono m etodą Tiurina używając kwasu fenyloantranilow ego jako w skaźnika przy m iareczkow aniu. Form y fosforu m ineralnego i organicznego oznaczano m etodą podaną w poprzedzającej publikacji (str. 193). W NIOSKI Ogólna zawartość fosforu w badanych glebach piaskowych zależy w znacznym stopniu od ich pochodzenia geologicznego (piaski senońskie 1 retykoliasowe) w porównaniu do gleb w ytworzonych z piasków czw artorzędow ych (zw ałow ych i starych tarasów rzecznych) są uboższe w fosfor (tab. 8 ). Rozmieszczenie fosforu w profilach zbadanych gleb zależy od kieru n k u procesów glebotw órczych; najw iększe zróżnicow anie w zaw artości fosforu w profilach w ykazują gleby bielicowe, zgodnie z ich cechami morfologicznymi (tab. 8 ). W związku z tym fosfor ogółem może być stosunkow o dobrym w skaźnikiem typologicznym. Użytkowanie ma na ogół istotny wpływ na zawartość fosforu ogółem w badanych glebach piaskow ych. G leby piaskow e upraw ne są zasobniejsze w fosfor ogółem niż podobne gleby leśne (tab. 8 ). Daje się zauważyć na ogół brak ścisłej zależności między ilością fosforu ogółem badanych gleb piaskowych a zawartością w nich czę:ci spław ialnych (<C 0, 0 2 mm) (tab. 8 i 1 ).

29 P m ineralny i organiczny w glebach piaskow ych Fosfor organiczny w ystępuje głównie w wierzchnich próchnicznych poziomach (średnio 33,4% w stosunku do P 20 5 ogółem). Leśne gleby zaw ierają nieco większe ilości fosforu organicznego niż gleby upraw ne (tab. 8 ). Próchnica badanych gleb upraw nych jest zasobniejsza w fosfor niż próchnica gleb leśnych; gleby upraw ne zaw ierają średnio 2,8 8 %, a gleby leśne 0,98% P 20 5 w stosunku do węgla organicznego ogółem. Wśród związków organicznych rozpuszczalnych i nierozpuszczalnych w 0,5 n (COOH) 2 i 4% NH/jOH frakcja tzw. kwasów hum inow ych, a zwłaszcza kwasów hum inowych wydzielonych z gleb leśnych, jest najuboższa w fosfor w porównaniu do pozostałych badanych frakcji organicznych. Fosfor tzw. połączeń organiczno-m ineralnych w ystępuje przeważnie w poziom ach próchnicznych. Rozpuszczalność fosforanów m ineralnych w 0,5n (COOH)2 zależy od wieku geologicznego piasków. Gleby wytworzone z piasków starszych form acji geologicznych (z w yjątkiem profilu nr 8 ) oraz z piasków starych tarasów rzecznych odznaczają się m niejszą rozpuszczalnością fosforanów w 0,5n (COOH)2 niż gleby w ytworzone z piasków lodowcowych. LITERATURA [1] Anderson G.: A partial fractionation of alkali soluble soil organic p h osp h a te. The Journ. Soil Sei., 12, 1961, nr 2, s [2] Adams A. P., Bartholom ev W. V., Clark F. E.: M easurem ent of nucleic acid com ponents in soil. Soil Sei. Soc. Amer. Proc., 40, [3] A 11 w a y W. H., Rhodes H. F.: Form and distribution of phosphorus in the horizons of som e N ebraska soil on relation to profile developm ent. Soil Sei., 72, 1951, s [4] A s о K.: On organic com pounds of phosphoric acid in the soil. Bui. Cd. Agr. Tokyo, Imp. U niv., 6, 1904, s [5] Auten J. T.: Organic phosphorus content of Jowa soils. Soil Sei., 13, 1922, s [6 ] Auten J. T.: Organic phosphorus of soil. Soil Sei., 16, 1923, s [7] Bauwim G. R., Tyner E. H.: The distribution of nonextractable phosphorus in som e gray brown, podsolic, burnizem and planozoll soil profiles. Soil Sei. Soc. Amer. Proc., 27, 1957, [8] Black C. A., Goring C. A. J.: Organic phosphorus in soils. A gronom y 4, 1953, s [9] Bogd an o w N. J.: W ałowoj i organiczeskij fosfor w sibirskich czarnoziomach. Poczw ow iedien., 5, 1954, s [10] Boratyński K.: Zawartość fosforu organicznego w niektórych glebach polskich. Roczn. Nauk Roln. i Leśn., t. 48, 1939, s [11] В o t t o m l e y W. В.: The izolation from peat of certain nucleic acid derivatives. Proc. Roy Soc. (B). London 1919, 90, s [12] Bray R. H., Kurtz L. T.: D eterm ination of total organic and available form s of phosphorus in soil. Soil Sei., 59, s , [13] В o ver C. A.: Seperation and identification of phytin and its derivation from soil. Soil Sei., 59, 1945, s

30 238 [14] Cheiwec D. M.: M ietodika opriedielenija i sodierżanije m inieralnych i organiczeskich sojedinienji fosfora w niekotorych poczwach Sow ietskow o Sojuza. Poczw ow iedien., 2, 1948, s [15] Cheiwec D. M.: Zapasy fosfora w razlicznych poczw ach Sow ietskow o Sojuza. Trudy Poczw., Inst. D okuczajewa, I. 33, [16] Chang S. G., Jackson M.: Fractionation of soil phosphorus. Soil Sei., 84, 1957, s [17] Dyer W. J., W r e n s h a 11 C. L., S m i t h G. R.: The izolation of phytin from soil. Sei., , s [18] Dyer W. J., Wren schall C. L.: Organic phosphorus in soils. I. The extraction and seperation of organic phosphorus com pounds from soil. Soil Sei., 51, 1941, s [19] Dalton J. D., Russel G. C., S i e 1 i n g D. H.: E ffect of organic m atter on phosphate availability. Soil Sei., 73, 1952, s [20] Fabry G.: Frakcje organicznego fosforu w glebach w ęgierskich. A grokem ia es Talaitani, 2, I960, [21] G i gieł J. A.: P rzyczynek do analizy chem icznej gleb. D ziałanie kw asu szczaw iow ego na fosforany gleb. Roczn. N auk Roln. i Leśn., t. XI, 1924, s [2 2] Hayasaki T., Takijama Y.: Studies an utilization of soil organic phosphorus to crop plants. III. J. Sei. Soil Tokyo, 26, 1955, s [23] Heck A. F., Whiting A. L.: The asym ilation of phosphorus from phytin by red clover. Soil Aci., 24, 1927, s [24] Mehta N. C.: D eterm ination of organic phosphorus in soils. Soil Sei. Soc. Amer. Proc., 18, 1954, s [25] Musierowicz A.: Związki fosforow e w glebach, ich przem iany i przysw ajalność dla roślin. Roczn. N auk Roln., t. 70, [26] Musierowicz A., Brogowski Z.: Studia nad zaw artością m ineralnych i organicznych zw iązków fosforow ych w glebach bielicow ych w oj. w a r szaw skiego w ytw orzonych z piasków i glin zw ałow ych. Roczn. Nauk Roln., t. 78-A-3, 1958, s [27] M usierowicz A., Kwiatek A.: Studia nad zaw artością m ineralnych i organicznych zw iązków fosforow ych w niektórych glebach bielicow ych woj. łódzkiego w ytw orzonych z glin zw ałow ych. Roczn. Nauk R oln., 8 2-A -l, [28] Schreiner О.: Organie phosphorus in soil. Journ. Amer. Soc. Agron., 15, 1923, s [29] Schollenberger С. J.: Organic phosphorus in soils. W ork and m ethods for extraction and determ ination. Soil Sei. 6, 1918, s [30] Schollenberger С. J.: Organic phosphorus content of Ohio soils. Soil Sei., 10, 1920, s [31] Shore у E. C.: N ucleic acids in soil. Bioch. B ull, 1, 1911, s. 10. [32] Sokołow D. E.: О naliczji niekotorych organiczeskich sojedinienji fosfora w poczwach. Poczw ow iedien., 8, 1949, s [33] S h о г e у E. C.: N ucleic acids in soil. Science, 35, 1911, s [34] V a n D i e s t, Black C. A.: Organic phosphorus and plant growth. Soil Sei., 87, 1958, s [35] V a n Diest, Black C. A.: Soil organic phosphorus and plant growth. Soil Sei., 87, 1959, s [36] Whiting A. L., Heck A. F.: The asym ilation of phosphorus phytin by oats. Soil Sei., 2 2, 1926, s

31 P m ineralny i organiczny w glebach piaskow ych 239 [37] W ojtysiakowa A.: Zjaw iska adsorpcji kw asu fosforow ego w kilku ty pach gleb. Roczn. Nauk Roln. i Leśn., t. 28, 1932, s [38] Wrens hall C. L.; Dyer W. J., and Smith G. R.: Recent studies on the nature of soil organic phosphorus. Sei. Agric., 20, 1940, s [39] W r e n s h a 11 C. L., and McKibben R. R.: The nature of the organic phosphorus in soils. Canad. Journ. Res. (B), 15, 1937, s [40] W ondrausch J.: Studia nad fosforem terenów górzystych. Praca doktorska, Katedra Glebozn., WSR Lublin. [41] Yoshida R. K.: Studies on organie phosphorus com pounds in soil. Izolation of inozitol. Soil Sei. 50, 1940, s БРОГОВСКИ ОРГАНИЧЕСКИЙ И МИНЕРАЛЬНЫЙ ФОСФОР В НЕКОТОРЫХ ПЕСЧАНЫХ ПОЧВАХ ПОЛЬШИ Кафедра Почвоведения Варшавской Сельскохозяйственной Академии Р езю м е Валовое содержание фосфора в исследуемых песчаных почвах в заметной степени зависит от их геологического происхождения. Почвы развитые из песков геологических формаций старшего возраста (пески сенонские и рэтыколясовые), по сравнению с почвами образовавшимися из четвертичных песков (моренных и старых речных террас) более бедны фосфором (таб. 8). Распределение фосфора в профиле исследованных почв зависит от хода почвообразовательных процессов: высшую дифференциацию содержания фосфора в профиле показывают подзолистые почвы согласно с их морфологическими признаками (таб. 8). В связи с этим валовой фосфор может быть относительно хорошим типологическим показателем почв. Землепользование имеет существенное влияние на содержание валового фссфора в исследуемых песчаных почвах. Песчаные пахотные почвы лучше обеспечены валовым фосфором чем подобные лесные почвы (таб. 8). Замечается отсутствие строгой зависимости между содержанием валового фосфора исследуемых песчаных почв и содержанием в них глинистых частиц ( < 2 мм) (таб. 8 и 1). Органический фосфор находится преимущественно в поверхностных-перегнойных горизонтах (в среднем 33,4% по соотношению валового фосфора Лесные почвы содержат немного большее количество органического фосфора от пахотных почв (таб. 8). Гумус исследуемых пахотных почв богаче фосфором, чем гумус лесных почв; пахотные почвы содержат в среднем 2,88% а лесные почвы 0,98% Р2О5 по соотношению к органическому углероду в целом. Из органических соединений растворимых и нерастворимых в 0,5 н (СООН)г и 4% NH4OH фракция т. наз. гуминовых кислот, особенно гуминовых кислот выделенных из лесных почв более бедна фосфором от остальных исследованных органических фракций. Фосфор т. н. органо-минеральных соединений находится преимущественно в перегнойных горизонтах. Растворимость минеральных фосфатов в 0,5 н (СООН)г зависит от геологического возраста песков. Почвы образовавшиеся из песков старших геологических формации (за исключением разреза 8) и из песков старых речных террас характеризуются меньшей растворимостью фосфатов в 0,5 н (СООН)г от почв развившихся из ледниковых песков.

32 240 Z. Brogowski Z. BROGOW SKI ORGANIC AND MINERAL PHOSPHORUS IN SOME SA NDY SOILS OF POLAND D ep a r tm e n t o f S o il S cie n c e, W arsaw A g r icu ltu r a l U n iv e r sity Summary The total phosphorus content of the tested sandy soils depends to a considerable degree on their geologic origin. Soils from sands of older geologic form ations (Senonian and R heaticoliassic sands) show a low er am ounts of phosphorus than those from Quaternary sands (from boulder loam s and old river terraces) tab. 8. Phosphorus displaced in the exam ined soil profiles depends on the direction of the soil-form ing process: greatest differentiation of phosphorus content in profile show podsolic soils» w hich is in agreem ent w ith their m orphologic properties tab. 8. The total phosphorus can therefore be in general a good indicator of soil processes. The character of soil cultivation has in general essential influence on total phosphorus contents in sandy soils. Sandy soils under agriculture cultivation are richer in total phosphorus than sim ilar forest soils (tab. 8). No distinct relationship could be observed in general betw een total phosphorus am ounts of the tested sandy soils and their content of silt and clay particles ( < mm) tab. 8 and 1. The organic phosphorus is present chiefly in the hum us soil horizons (on an average 33.4% of total Р^05). Forest soils contain som ew hat greater am ounts of organic phosphorus than the arable soils (tab. 8). The hum us of the tested arable soils is richer in phosphorus than that of the forest soils, the form er show ing an average P2O5 content of 2.88%, the latter of 0.98% in ratio to total organic carbon. Am ong the organic compounds, both soluble and insoluble in 0.5 n (COOH) 2 and in 4% NH4OH, the fraction of the so called hum ic acids, notably that extracted from forest soils, is poorest in phosphorus as compared w ith the other tested organic fractions. The phosphorus of the so called organo-m ineral com pounds is found m ainly in the humus horizons. Solubility of the m ineral phosphates in 0.5 n (COOH)2 depends on geologic age of the sand. The soils from sands of the older geologic form ations (except profile Nr 8) and from sands of old river terraces are characterized by lowei* phosphate solu bility in 0.5 n (COOH)2than the soils; from glacial sands.