Przewodnik po ebadaniach. Podręcznik dla osób korzystających z aplikacji www.ebadania.pl

Przewodnik po ebadaniach Podręcznik dla osób korzystających z aplikacji www.ebadania.pl 1

Spis treści 1. Przygotowanie badań...3 1.1. Cele badań:...3 1.2. Internet jako medium badawcze:...8 1.3. Podstawowe terminy, które mogą się okazać się dla Ciebie pomocne...9 2. Badania internetu a badania w internecie...10 2.1. Różne aspekty badania medium...12 3. ebadania specyfika systemu...22 3.1. Problemy w badaniach online...30 4. Jak rozpocząć pracę z systemem ebadania?...32 2

1. Przygotowanie badań Przygotowywanie badań jest procesem złożonym, wymagającym gruntownej wiedzy z zakresu metodologii, jak i metod badawczych. Osoba nie mająca styczności z badaniami społecznymi, nierzadko jest przekonana, że przygotowanie dobrej ankiety, to kwestia kilkunastu minut. Otóż nic bardziej mylnego! Oczywiście można takie badanie przygotować nawet w kwadrans, ale o jakości i rzetelności uzyskanych w ten sposób wyników, nie trzeba chyba długo dyskutować. Najistotniejszą sprawą, jaką musimy sobie odpowiedzieć w momencie projektowania badania, jest określenie czego chcę się dowiedzieć? Na jakie pytanie chcę uzyskać odpowiedź? Jeśli dokładnie wiesz, co stanowi przedmiot Twojego zainteresowania musisz odpowiedzieć sobie na pytanie w jaki sposób to zrobić? Inaczej mówiąc, jaka metoda, czy technika badawcza byłaby w Twoim przypadku najodpowiedniejsza, byś mógł uzyskać jak najbardziej kompleksową odpowiedź na nurtujące Cię pytanie. 1.1. Cele badań: Twoje badania mogą mieć trzy główne cele: eksploracyjny: uzyskanie odpowiedzi na pytanie: Jaki jest zasięg mojego produktu? Jacy użytkownicy kupują najczęściej moje produkty? Czy moja reklama jest skuteczna? opisowy: uzyskanie odpowiedzi na pytanie: Co moi użytkownicy sądzą mojej stronie internetowej? Skąd wywodzą się użytkownicy mojego produktu? wyjaśniający: uzyskanie odpowiedzi na pytanie: Dlaczego moi pracownicy nie są zadowoleni z warunków pracy w firmie? Pamiętaj, że każdy problem badawczy wymaga odmiennej metody badawczej i niekoniecznie musi to być metoda sondażowa. Każda metoda badawcza ma swoje mocne i słabe trony, czego powinieneś być świadomy. Początkujący badacze mogą zadawać pytanie: skąd w ogóle brać pomysły do swoich badań? Pomocne są tutaj studia literatury z interesującej nas problematyki, z uwzględnieniem kwestii, których do tej pory jeszcze nie eksplorowano tzw. białe plamy. Rzetelne analizowanie 3

publikacji na pasjonujący nas temat, pozwala również uniknąć ewentualnych błędów popełnionych przez innych badaczy, a planowane przez nas badania mogą się przyczynić do weryfikacji wyników wcześniejszych badań prowadzonych w tym zakresie. Kiedy problem badawczy zostanie przez nas sformułowany i przeanalizowany pod kątem jego istotności, możliwości empirycznego dowiedzenia, należy sformułować hipotezy. Hipotezy stanowią próbę odpowiedzi na nasze pytanie badawcze1. Ich źródłem mogą być wyniki rozważań teoretycznych, dotychczasowe badania z interesującego nas zakresu oraz inwencja twórcza i pomysłowość badacza2. W hipotezie powinny być zawarte relacje pomiędzy zmiennymi, które sprawdzamy w naszym badaniu3. W sytuacji, gdy hipoteza zostanie przyjęta (potwierdzona badaniem) zostaje włączona do wiedzy naukowej4. Przy ich formułowaniu należy brać pod uwagę następujące elementy5: Hipotezy muszą być jasno sformułowane. Oznacza to, że wszystkie zmienne w niej występujące muszą być jasno zdefiniowane. Hipotezy są konkretne. Hipoteza powinna uwzględniać oczekiwany związek między zmiennymi (dodatni lub ujemny) np. Długotrwałe oglądanie telewizji powoduje wzrost zachowań agresywnych wśród młodzieży. Hipotezy są sprawdzalne za pomocą konkretnych metod. Musimy dysponować narzędziami pozwalającymi sprawdzić (testować) daną hipotezę. Hipotezy naukowe nie są wartościujące. Wartości wyznawane przez badacza, jego subiektywne preferencje nie powinny wpływać na jakość i formę stawianych hipotez. Przy ich formułowaniu należy brać pod uwagę trzy czynniki6: 1. Powinny się jednoznacznie odnosić do badanej przez nas problematyki. 2. Powinny posiadać uzasadnienie. Nierzadko wystarczy podanie źródła hipotezy np. wyniki innych badań. 3. Powinny zawierać warunku sprawdzalności, tj. określać przy zajściu jakich zjawisk, albo określonego stopnia ich natężenia, można je uznać za sprawdzone. W hipotezie powinna być również określona jej moc. Wyróżniamy trzy moce hipotezy7: Poziom słaby: są to tzw. hipotezy egzystencjalne, które informują o istnieniu np. istnieje zjawisko X lub istniej związek pomiędzy X i Y. 1 Ch. FrankfortNachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, op.cit., s. 77. 2 G. Babiński, Etapy procesu badawczego, op.cit., s. 303. 3 R.Wimmer, J. Dominick, Mass media. Metody badań, op.cit., s. 37. 4 Ch. FrankfortNachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, op.cit., s. 77. 5 Ibidem, s. 7879. 6 G. Babiński, Etapy procesu badawczego, op.cit., s. 303. 7 Ibidem, s. 304. 4

Poziom średni: określa warunki zajścia zjawiska, ale także kierunek zależności. Poziom mocny: są precyzyjne, dokładnie określają warunki ich spełnienia. Cały proces badawczy należy rozważyć pod kątem tzw. zasady oszczędności, zwanej brzytwą Ockhama8. Zasada ta mówi, iż najprostsze podejście badawcze jest z reguły najlepsze i nie ma potrzeby mnożenia bytów ponad konieczność. Czasem badacz niepotrzebnie komplikuje problem, w sytuacji, gdy można go rozwiązać przy pomocy prostszych procedur. Szczegółowe etapy procesu badawczego przedstawiono na rycinie. Etapy procesu badawczego Źródło: Ch. FrankfortNachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i Ska, Poznań 2001. Istotnym elementem w fazie formułowania problemu badawczego jest udzielenie odpowiedzi na pytanie dlaczego ludzie działają tak, a nie inaczej. Problem badawczy to bodziec 8 R. Wimmer, J. Dominick, Mass media. Metody badań, op.cit., s. 35. 5

inicjujący badania naukowe. Oczywiście nie każdy bodziec intelektualny, może stać się podstawą do przeprowadzenia badań empirycznych. Problemy, których empirycznie nie można uzasadnić, bowiem mają charakter subiektywnych preferencji, wierzeń, upodobań itp., nie poddają się badaniom empirycznym9. Istnieją różne sposoby uzyskiwania odpowiedzi na nasze pytania, czyli metody poznawcze10: metoda uporczywości: odpowiedź na nasze pytanie uzyskujemy kierując się zasadą coś jest prawdziwe, ponieważ zawsze było prawdziwe, metoda intuicji: coś jest prawdą a priori, ponieważ jest oczywiste i tak nakazuje zdrowy rozsądek, metoda autorytetu: prawdą jest to, co przekazuje zaufane źródło rodzic, nauczyciel, ksiądz, starszy brat, metoda naukowa: proces dowiadywania się, uzyskiwania odpowiedzi na nasze pytanie, to seria drobnych kroków. Prawdę uzyskuje w się w profesie obiektywnych analiz i samokorygujących się studiów. Metoda uporczywości i intuicji odwołuje się do tradycji, dzięki której czerpiemy powszechnie akceptowane informacje na temat tego, jak funkcjonuje świat11. Odwołanie się do sformułowań typu: wszyscy wiedzą, że..., w wielu przypadkach zwalnia nas z procesu myślenia i poszukiwania odpowiedzi na nurtujące nas pytania. Metoda autorytetu utrudnia proces dochodzenia do prawdy, szczególnie w sytuacji, gdy na dany temat wypowiadają się osoby nie będące autorytetami w danej dziedzinie. Duchowny wypowiadający się na temat sfery seksualności, niekoniecznie musi być ekspertem w tej dziedzinie, choć wielu ze względu na jego pozycję, nie poddaje jego wiedzy w tym zakresie w wątpliwość. Czasem rolę autorytetu pełnią również media. Uważamy, że skoro coś zostało powiedziane w telewizji, czy napisane w prasie, z pewnością zasługuje na zaufanie, a wręcz stanowić może pewnik. Metoda intuicji inaczej nazywana metodą racjonalną dotyczy wiedzy zasadniczo prawdziwej, logicznie możliwej i dopuszczalnej12. Jak wskazuje R. Wimmer i J. Dominick, badania prowadzimy tak naprawdę każdego dnia, próbując dowiedzieć się czegoś, realizujemy setki projektów badawczych 13. Nawet próba odpowiedzi na tak prozaiczne pytania, jak wcześnie wyjść z domu by zdążyć na czas, czy jak 9 10 11 12 13 6 Ch. FrankfortNachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i Ska, Poznań 2001, s. 67. R. Wimmer, J. Dominick, Mass media. Metody badań, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 16. E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, op.cit., s. 30. Ch. FrankfortNachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, op.cit., s. 19. R.Wimmer, J. Dominick, Mass media. Metody badań, op.cit., s. 56.

zaplanować czynności dnia codziennego wymaga dokonania oceny, analizy, czy zastanowienia się. Możemy zadać sobie pytanie, w czym metoda naukowa jest lepsza od metody uporczywości, autorytetu, czy intuicji, jako sposobów zdobywania wiedzy o otaczającym świecie? Wymienić można, co najmniej sześć argumentów, które pozwalają przypisać przewagę podejścia naukowego nad innymi źródłami dochodzenia do wiedzy14: 1. Natura jest uporządkowana. Naukowcy zakładają, że nawet intensywnie zmieniające się środowisko jest w pewien sposób uporządkowane i ustrukturyzowane, wobec czego każda zmiana ma swój schemat i może być wyjaśniana. Rzeczywistość (natura) jest empirycznie obserwowalna i istnieje niezależnie od ludzkiej interwencji, tak więc nie odwołuje się do sił ponadnaturalnych, czy wszechmocnych. 2. Natura jest poznawalna. Jednostki i zjawiska społeczne pozwalają na poddanie ich badaniu naukowemu, bowiem wykazują pewną powtarzalność i uporządkowanie. 3. Wszystkie zjawiska naturalne mają naturalne przyczyny. Podejście naukowe odrzuca wiarę w to, że przyczynami zdarzeń mogą być inne siły np. ponadnaturalne. 4. Nic nie jest dowiedzione samo w sobie. Wiedza naukowa nie jest prawdziwa sama w sobie, należy ją obiektywnie dowieść. Naukowcy odrzucają subiektywnie wierzenia, czy tradycje, gdy weryfikują efekty swojej pracy. Metodę naukową cechuje, więc krytycyzm. 5. Wiedza jest wyprowadzana z nabywanego doświadczenia. Wiedza naukowa wyprowadzana jest z doświadczenia, opiera się na spostrzeżeniach, doświadczeniu i obserwacji. 6. Wiedza przewyższa ignorancję. Prawda a nauce zależy od dowodów, metod i teorii, jednak ma ona charakter względny i zmienia się. Jakie należy, zatem podjąć kroki, aby nasz problem mógł zostać uznany za naukowy? Aby problem mógł być uznany za naukowy, powinien15: dotyczyć obiektywnego stanu niewiedzy; być wyrażony w języku naukowym; być sformułowany w taki sposób, aby wiadomo było, jakie podjąć działania, by móc udzielić odpowiedzi na to pytanie. Po etapie formułowania hipotez należy opracować cały plan badawczy. Jest on rodzajem projektu, wspomagającego badacza na każdym etapie działania, rozwiązując dylematy typu: Kogo badać? Kiedy dokonać obserwacji? Jak zbierać dane?16. Plan badawczy powinien posiadać 14 Ch. FrankfortNachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, op.cit., s. 2022. 15 G. Babiński, Etapy procesu badawczego, w: M. Malikowski, M. Niezgoda (red.), Badania empiryczne w socjologii. Wybór tekstów, WSSG, Tyczyn 1980, s. 301. 16 Ch. FrankfortNachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, op.cit., s. 114. 7

następujące cechy: możliwość porównywania, manipulowania, kontrolowania i uogólniania17. Porównywanie to czynność, która pozwala wykazać korelowanie ze sobą dwóch zmiennych. Kontrolowanie ma na celu eliminowanie innych wyjaśnień w zmianach wartości zmiennej zależnej. Uogólnianie pozwala określać zakres, w jakim badanie pozwala na uogólnianie go na większe zbiorowości. Istotnymi elementami wpływającymi na możliwość uogólniania jest reprezentatywność próby i uwrażliwiający wpływa warunków badania. Dokonywanie uogólnień poza dobraną do badania próbkę badawczą gwarantują w dużym zakresie metody oparte na rachunku prawdopodobieństwa np. dobór losowy. W badaniach sondażowych należy formułować pytania neutralnie, aby uniknąć sugerowania odpowiedzi (uwrażliwiający wpływ badania)18. Jakie kroki zatem powinniśmy podjąć, aby nasze badania mogło być uznane za naukowe19: 1. Upublicznić wyniki. Postęp w nauce wymaga powszechnej dostępności do informacji. Raport z badań powinien zawierać możliwie pełne informacje dotyczące procedury badawczej. 2. Obiektywizm. Eliminować skrajności, raczej informować, podawać fakty, niż zajmować się ich interpretacją. Poglądy badacza na dany temat są wtórne. 3. Empiryzm. Precyzja w definiowaniu i interpretowaniu zjawisk. 4. Systematyzm i kumulatywizm. Nauka tworzy teorie i prawa, które pomagają wyjaśniać zjawiska, a korzystają przy tym z dorobku swoich poprzedników. 5. Prognostycyzm. Nauka pozwala przewidywać pewne zdarzenia i zjawiska. 1.2. Internet jako medium badawcze: Internet, dzięki swojej coraz większej dostępności, pozwala badaczom na korzystanie z nowych możliwości zbierania materiału o respondentach i staje się alternatywą dla czasochłonnych badań sondażowych. W przypadku badań realizowanych w internecie powstają dwa problemy metodologiczne: pierwszy z nich dotyczy przystosowania znanych technik badawczych do nowego, 17 Ibidem, s. 120130. 18 Ibidem, s. 130. 19 R. Wimmer, J. Dominick, Mass media. Metody badań, op.cit, s. 1721. 8

interaktywnego środowiska, drugi z nich dotyczy wypracowania zupełnie nowych, unikalnych narzędzi, swoistych jedynie dla tego medium. System Zarządzania Badaniami ebadania.pl stara się wyjść naprzeciw temu wyzwaniu, oferując unikalne narzędzie do badań sondażowych. 1.3. Podstawowe terminy, które mogą się okazać się dla Ciebie pomocne Respondent: osoba biorąca udział w badaniu empirycznym, odpowiadająca na pytania zawarte w ankiecie lub zadawane podczas wywiadu, a także osoba poddana obserwacji lub eksperymentowi Badanie główne: badanie zasadnicze Badanie pilotażowe: badanie wstępne, mające na celu sprawdzenie i udoskonalenie narzędzia badawczego; wykonuje się go na małej próbie Kafeteria: propozycje odpowiedzi na pytanie kwestionariuszowe; respondent, któremu zadawane jest pytanie z kafeterią, dobiera spośród zaprezentowanych odpowiedzi takie, które są dla niego najodpowiedniejsze zob.: pytanie kafeteryjne Próba: jest to część populacji uczestnicząca w badaniu, reprezentująca określoną zbiorowość; wyróżniamy dwa rodzaje prób reprezentatywne (jednostki w tej próbie są dobrane w sposób losowy, a wnioski z badań tych prób możemy uogólniać na całą populację) i niereprezentatywne Metryczka: część kwestionariusza, w której umieszcza się dane dotyczące cech demospołecznych respondenta np. wiek, płeć, miejsce zamieszkania, poziom wykształcenia, osiągane dochody itp. Badanie empiryczne: polega na starannej obserwacji obserwowalnych zdarzeń, czy zjawisk przy zachowaniu reguł metodologii Metodologia: system jasno i precyzyjnie określonych procedur, do których odwołują się badania Narzędzie badawcze: jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań, pomocnym w zbieraniu danych; narzędziem może być np.: kwestionariusz. 9

Kwestionariusz: wydruk zawierający pytania dla respondenta; kwestionariusz powinien zawierać instrukcję odpowiedzi na pytania; pytania muszą być jasno i precyzyjnie sformułowane, aby każdy respondent mógł na nie odpowiedzieć. Dwa podstawowe typy kwestionariuszy to: kwestionariusz wywiadu, gdzie to ankieter odczytuje pytania i rejestruje uzyskane odpowiedzi; kwestionariusz ankiety, gdzie pytania odczytuje i zapisuje sam respondent. 2. Badania internetu a badania w internecie20 Pisząc o badaniach internetowych należy dokonać rozróżnienia na badania Internetu, jako badania medium i jego zawartości oraz badania w Internecie, czyli badania realizowane drogą online. Badanie Internetu jako badanie medium i jego zawartości można prowadzić w dwojaki sposób przy pomocy tradycyjnych technik drogą offline, jak i za pomocą Internetu drogą online. Wszystko zależy od tego, co chcemy zbadać i jaka technika będzie najodpowiedniejsza na uzyskanie odpowiedzi na pytania postawione w problematyce badawczej. Badania Internetu (jak i innych rodzajów mediów) można prowadzić z uwzględnieniem różnych aspektów medium, jak i różnych poziomów jego rozwoju21: Faza I Samo medium: badamy Jak działa dane medium?, Jakich funkcji i usług dostarcza swoim użytkownikom?, W czym jest podobne do innych mediów? Faza II Wykorzystanie i użytkownicy medium: badanie prowadzimy w fazie, gdy medium jest już rozwinięte. Próbujemy uzyskać odpowiedzi na następujące pytania: W jaki sposób jednostki korzystają z danego medium? Jakie korzyści i zagrożenia oferuje dane medium? Kto korzysta z danego medium? Faza III Skutki wywoływane przez dane medium: Jakie są socjologiczne, psychologiczne i fizyczne skutki działania danego medium? Czego użytkownicy oczekują od danego medium? 20 Wykorzystano fragmenty artykułu: M. Szpunar, The Internet in the survey execution process, w: B. Gocłowska, Z. Łojewski (ed.) Computer Science Applied in Education, Lublin, UMCS, 2009, pp. 5565 oraz M. Szpunar, Badania Internetu vs. badania w Internecie, czyli jak badać nowe medium podstawowe problemy metodologiczne, w: Studia Medioznawcze, Warszawa, UW, 2/2007, s. 8089. 21 R. Wimmer, J. Dominick, Mass media. Metody badań, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 11. 10

W jaki sposób medium to służy ludziom? Faza IV Jak można ulepszyć dane medium?: Jak można ulepszyć dane medium z punktu widzenia użytkownika (odbiorcy)? Proces badania medium z uwzględnieniem wszystkich czterech faz nie ma charakteru liniowego, czy też sekwencyjnego. Na każdym etapie rozwoju danego medium możemy próbować rozstrzygać problemy właściwe dla innej fazy. Prowadzenie badań to, bowiem proces, który nigdy się kończy, bowiem w większości przypadków nawet zakończony projekt badawczy generuje nowe pytania, których wcześniej badacz nie przewidział lub w ogóle ich nie dostrzegał22. Różne aspekty badania medium Źródło: opracowanie własne, na podstawie: R. Wimmer, J. Dominick, dz.cyt, s. 11. Niewiele mamy opracowań informujących o tym, z jaką skutecznością wypełnień mamy do czynienia w przypadku ankiet zamieszczanych online, choć spotkać można się z astronomicznymi danymi mówiącymi o tysiącach respondentów wypełniających kwestionariusz w ciągu kilku dni, a 22 Tamże. 11

nawet godzin23. Obecnie w sytuacji, gdy mamy do czynienia ze spowszednieniem, a w związku z tym zmęczeniem różnego rodzaju ankietami (oversurveying)24, odsetek wypełnień zmniejszył się znacząco. Odsetek zwrotu wypełnionych kwestionariuszy internetowych jest niski, porównywalny do ankiet pocztowych, utrzymujący się na poziomie 510%25. Jednakże niski odsetek zwrotów nie jest stałą cechą badań prowadzonych drogą online, czasem nawet przewyższając odsetek wypełnień osiągany w badaniach offline, a sposób realizacji badania może w znaczący sposób przyczynić się do uzyskania wysokich odsetków wypełnień26. J. Zając i D. Batorski odwołując się do badań zachodnich badaczy wskazują wyniki, w których odsetek wypełnień osiąga poziom 82%27. Warto również wskazać, że wyższe odsetki są zawsze uzyskiwane na próbach jednorodnych zawodowo np. wśród lekarzy, nauczycieli, niż na zbiorowości generalnej28. Globalna sieć WWW nazwana internetem staje się prawdziwym polem eksploracji dla badacza. Internet staje się medium pozwalającym w nowy sposób rejestrować, a w związku z tym poddawać analizie zarejestrowane ludzkie przekazy. Jednostką analizy może stać się tutaj strona WWW, listy elektroniczne, wiadomości na listach dyskusyjnych, czy też mailingowych, pamiętniki internetowe zwane blogami. Skoro część swojej aktywności przenoszą jednostki do środowiska online, trudno pozostawać wobec tego środowiska obojętnym. Kwestionariusze online stają się coraz częściej alternatywą dla pracochłonnych i kosztownych wywiadów prowadzonych metodą facetoface. Zrozumienie całokształtu zjawiska zachodzących w internecie pozwala poznać mechanizmy rządzące całym środowiskiem online, ale również lepiej zarządzać dystrybucją informacji w środowisku wirtualnym29. Socjologowie polscy coraz częściej zdają sobie sprawę, iż dla rozwoju badań sondażowych niemal koniecznością wydaje się być wyjście poza utarte schematy badań. K. Słomczyński wskazuje, iż Internet oraz telefony komórkowe dzięki temu, że stają się coraz bardziej popularnymi środkami komunikowania, pozwalają metodologom na korzystanie z nowych możliwości zbierania 23 C. Smith, Casting the Net: Surveying an Internet Population, 1997, http://jcmc.indiana.edu/vol3/issue1/smith.html 24 J. Zając, Nieważne jak pytasz: cechy zaproszenia a skłonność do udziału w ankiecie internetowej, w: M. Sokołowski (red.) Oblicza Internetu. Internet w przestrzeni komunikacyjnej XXI wieku, Elbląg, PWSZ, 2006, s. 168. 25 R. Mącik, Wykorzystanie Internetu w badaniach marketingowych, Lublin, UMCS, 2005, s. 109 i K. Sobieszek, Problem błędu braku odpowiedzi w badaniach Internetowych rozważania teoretyczne, w: Ł. Jonak, P. Mazurek, M. Olcoń i in. (red.), Re: Internet społeczne aspekty medium. Polskie konteksty i interpretacje, Warszawa, WAiP, 2006, s. 358. 26 J. Zając, D. Batorski, Jak skłonić do udziału w badaniach internetowych: Zwiększanie realizacji próby, http://sna.pl/dbatorski/badaniaprzezinternet.html. 27 W. Cull, K. O Connor, S. Sharp, S. Tang, Response rates and response bias for 50 surveys of pediatricans. Health Services Research, 2005 podaję za: J. Zając, D. Batorski, dz.cyt. 28 P. Daniłowicz, F. Sztabiński, Nowe spojrzenie na ankietę pocztową. Jak uzyskano 70% zwrotów, w: Z. Gostkowski (red.) Analizy i próby technik badawczych w socjologii, Warszawa, 1992, Tom IX, s. 135. 29 P. Ejdys, M. Grzanka, Badania Internetu w Polsce (przykład badań typu sitecentric), w: B. BednarekMichalska, EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy, 9/2002, http://ebib.oss.wroc.pl/2002/38/gemius.php 12

materiału o respondentach30. Jednocześnie podkreśla się, że badacze w wielu przypadkach nie są przygotowani do wykorzystywania możliwości, jakie daje wywiad wspomagany komputerowo31. W przypadku Internetu powstają dwa problemy metodologiczne pierwszy z nich dotyczy przystosowania znanych technik badawczych do nowego, interaktywnego środowiska, drugi z nich dotyczy wypracowania zupełnie nowych, unikalnych narzędzi, swoistych jedynie dla tego medium. Mimo, iż ilość badań prowadzonych przy użyciu Internecie ciągle rośnie, niewiele jest solidnych opracowań metodologicznych traktujących, o tym nowym badawczym wyzwaniu32. Badania online a badania offline Warto jednak zwrócić uwagę, iż mówiąc o badaniach internetowych należy dokonać rozróżnienia na badania internetu, jako badania medium i jego zawartości oraz badania w Internecie, czyli badania realizowane online. Badanie internetu jako badanie medium i jego zawartości można prowadzić w dwojaki sposób przy pomocy tradycyjnych technik drogą offline, jak i za pomocą internetu drogą online. Wszystko zależy od tego, co chcemy zbadać i jaka technika będzie najodpowiedniejsza na uzyskanie odpowiedzi postawionych w problematyce badawczej. Niewiele mamy opracowań informujących o tym, z jaką skutecznością mamy do czynienia w przypadku ankiet zamieszczanych online, choć spotkać można się z astronomicznymi wynikami mówiącymi o tysiącach respondentów wypełniających kwestionariusz w ciągu kilku dni, a nawet godzin33. W przypadku badań Internetu możemy zastosować klasyczny podział na badania online owe i badania offline owe. W przypadku badań offline owych możemy korzystać zarówno z technik ilościowych i jakościowych oraz badań trackingowych. W przypadku badań trackingowych uzyskujemy dane dotyczące dostępu do internetu, celów korzystania z tego medium, znajomości i korzystania z najpopularniejszych stron WWW, ocenę ich funkcjonalności oraz ogólną charakterystykę społecznodemograficzną użytkowników34. 30 K. Słomczyński, Polska metodologia socjologicznych badań empirycznych na tle międzynarodowym, w: P. Sztabiński, F. Sztabiński, Z. Sawiński (red.) Nowe metody, nowe podejścia badawcze w naukach społecznych, Warszawa, IFiS PAN, 2004, s. 20 31 Z. Sawiński, Źródła rozwoju metodologii badań marketingowych, w: P. Sztabiński, F. Sztabiński, Z. Sawiński (red.) Nowe metody, nowe podejścia badawcze w naukach społecznych, Warszawa, IFiS PAN, 2004, s. 25 32 K. Sobieszek, Problem błędu braku odpowiedzi w badaniach internetowych rozważania teoretyczne, w: Ł. Jonak, P. Mazurek, M. Olcoń i in. (red.), Re: internet społeczne aspekty medium. Polskie konteksty i interpretacje, Warszawa, WAiP, 2006. 33 C. Smith, Casting the Net: Surveying an Internet Population, 1997, http://jcmc.indiana.edu/vol3/issue1/smith.html 34 T. ŻmijewskaJędrzejczyk, Badania internetowe, w: P. Sztabiński, F. Sztabiński, Z. Sawiński (red.) Nowe metody, nowe podejścia badawcze w naukach społecznych, Warszawa, IFiS PAN, 2004, s. 245 13

Z kolei badania online możemy podzielić na dwie kategorie. Są to badania typu site/server centric (od strony serwera) i user centric (od strony użytkownika). Badania site/server centric obejmuje pełną populację badanych jednostek (w tym przypadku są to internauci), gdzie rejestruje się wszystkie połączenia z witrynami WWW. Badanie to ma charakter typu optin, a więc badane są tylko te serwisy, które zgłoszą się do badania. Informacje, jakie uzyskuje się z tego typu badania to: liczba odsłon, liczba użytkowników (w tym użytkowników powracających), średnie długości wizyty, częstość wizyt, strony odsyłające, strony początkowe i końcowe, lokalizacja przestrzenna użytkowników35. Tego typu dane pozwalają więc na określenie zwyczajów internautów oraz analizować trendów, jakie w internecie zachodzą. Tab. 1. Różnice pomiędzy badaniami site i usercentric Badania sitecentric Podmiotem w badaniu jest witryna (grupa witryn) Twarde dane na temat każdego zdarzenia (policzona jest każda odsłona strony i każde kliknięcie w reklamę) Badanie odpowiada na pytania ile?, jak? Źródłem danych są systemy adserwerowe i trackingowe Badania usercentric Podmiotem w badaniu jest internauta (grupa internautów) Badanie realizowane na reprezentatywnej próbie. Jakość danych jest zapewniona dzięki odpowiedniej metodzie ważenia do populacji Badanie odpowiada na pytanie kto? Źródłem danych są deklaracje internautów (profil społecznodemograficzny) oraz twarde dane mierzone na komputerach użytkowników (profil behawioralny) Źródło: http://www.tezmedium.pl/12041.xml Badania typu user centric przypominają klasyczne badania telemetryczne. Dobiera się tutaj panel36 osóbinternautów, dzięki czemu możliwy jest stały monitoring działań internautów w obrębie Sieci. Jest to możliwe dzięki zainstalowaniu na komputerze panelisty specjalnego oprogramowania. Podstawową zaletą tego typu badania jest ot, iż obejmujemy badaniem rzeczywista populację użytkowników Internetu, a nie przeglądarek jak w przypadku badań site/server centric37. Najbardziej rozpowszechnionymi technikami badań ilościowych w Internecie jest emailing oraz web surveys. W przypadku emailingu do maila dołącza się ankietę w formie załącznika, z zaproszeniem do udziału w badaniu, w przypadku web surveys mamy do czynienia z ankietami 35 Tamże, s. 242. 36 Panel to badanie na tej samej zbiorowości ludzi; dzięki tego typu badaniom możemy odkrywać pewne prawidłowości w ramach badanej próby. 37 T. ŻmijewskaJędrzejczyk, Badania internetowe, w: P. Sztabiński, F. Sztabiński, Z. Sawiński (red.) Nowe metody, nowe podejścia badawcze w naukach społecznych, Warszawa, IFiS PAN, 2004, s. 244. 14

edytowanymi na stronach WWW38. W przypadku badań jakościowych najczęściej wykorzystuje się technikę FGI (ang. focus group interview). Niewątpliwą zaletą badania FGI (online focus group interview) realizowanego drogą online jest39: niezależność geograficzna; pozwala to przeprowadzić badanie z osobami trudno dostępnymi uniknięcie dominacji jednego z uczestników; każdy ma równe szanse na wypowiedzenie się anonimowość; sprzyja udzielaniu szczerych i nieskrępowanych odpowiedzi, możliwe jest więc prowadzenie badań na tematy drażliwe, wstydliwe oszczędność kosztów i czasu realizacji; nie ma konieczności wynajmowania sal, opłat dla transkrybentów zleceniodawca badania może w nim uczestniczyć Jak każda technika realizacji badania, tak i ta posiada również swoje wady40: nie ma możliwości obserwacji zachowań niewerbalnych problem z utrzymaniem dynamiki grupy i stymulowaniem interakcji pomiędzy uczestnikami utrzymanie pełnej koncentracji przez moderatora i uczestników problemy techniczne Na polskim ryku badawczym prekursorem w badaniach panelowych typu ciągłego41 była firma IMetria S.A., skupiając i zarządzając nie istniejącym własnym panelem internetowym o nazwie IMetryka42. 38 39 40 41 Tamże, s. 247. Tamże, s. 251. Tamże, s. 252. w przypadku panelu ciągłego rekrutacja uczestników podporządkowana jest jednemu ściśle określonemu celowi; badanie ma charakter ciągły, gdyż dotyczy jednego zagadnienia podaję za B. Gregor i M. Stawiszyński, dz.cyt. 42 B. Gregor, M. Stawiszyński, Wykorzystanie internetu w badaniach panelowych rynku, w: M. Sokołowski (red.) Oblicza Internetu. Internet a globalne społeczeństwo informacyjne, Elbląg, 2005, s. 334335. 15

Schemat panelu IMetryka Źródło: P. Ejdys, M. Grzanka, Badania Internetu w Polsce (przykład badań typu sitecentric), w: B. BednarekMichalska, EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy, 9/2002, http://ebib.oss.wroc.pl/2002/38/gemius.php Badania typu sitecentric odpowiada na pytanie ile?, zaś badanie typu usercentric na pytanie kto? Warto tutaj wskazać, iż oba typy badań cechuje anonimowość, a więc nie uzyskujemy danych o konkretnej osobie, a pewnym typie użytkownika np. kobieta, o wysokich dochodach, mieszkająca w dużym mieście43. W przypadku badań typu sitecentric istnieją dwa typy pomiarów ruchu w Internecie. Jeden z nich polega na biernym pomiarze audytu logów. Polega on na analizie plików generowanych przez serwery WWW, niestety umożliwia to uzyskiwanie danych wyłącznie od jednego podmiotu, jak również niecała aktywność internauty jest rejestrowana na serwerze WWW44. Analiza logów Źródło: P. Ejdys, M. Grzanka, dz.cyt. 43 http://www.tezmedium.pl/12041.xml 44 P. Ejdys, M. Grzanka, Badania Internetu w Polsce (przykład badań typu sitecentric), w: B. BednarekMichalska, EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy, 9/2002, http://ebib.oss.wroc.pl/2002/38/gemius.php 16

Generalnie metody badania realizowane w Internecie pozostają takie same, jak w przypadku tradycyjnych mediów, możemy korzystać zarówno z badań ilościowych jaki i jakościowych. Warto jednak zwrócić tutaj uwagę, iż proporcja badań ilościowych do badań jakościowych, jest w przypadku Internetu większa, niż w tradycyjnych mediach. Podczas gdy współczynnik ten w przypadku mediów tradycyjnych wynosi 4:1, w internecie jest to liczba pięciokrotnie wyższa, bowiem wynosi 20:145. Dzieje się tak, gdyż informacja w Internecie ma postać cyfrową (dostępną dla komputerów) jest ona bezpośrednio osiągalna dla respondenta jak i dla analityka. Informacja z badań uzyskiwanych drogą tradycyjną ma postać analogową (nie jest dostępna dla komputerów). Koszty, które występują przy badaniach tradycyjnych są związane głównie z przetworzeniem informacji analogowej w postać cyfrową oraz z dotarciem do źródła informacji (respondenta). Polskie Badania Internetu46 wykorzystuje nieco odmienną metodologię łącząc badanie typu usercentric z badaniem typu sitecetric. Połączenie obu typów badań umożliwia prezentację informacji o ruchu internetowym oraz profili społecznodemograficzych internautów w analizowanych serwisach. Badanie PBI rozpoczyna się wypełnieniem kwestionariusza na stronach internetowych oraz pobraniem i zainstalowaniem programu netpanel zapamiętującego adresy odwiedzanych witryn. Niestety stanowi to pewne ograniczenie. Niska świadomość informatyczna powoduje, że część internautów obawia się instalować tego typu programy, traktując je jako zagrożenie dla treści poufnych wpisywanych w Internecie np. haseł, czy treści maili. Inni traktują tego typu programy jako pewną inwigilację, stąd nie chcą instalować na swoich komputerach tego typu programów. PBI u internauty stara się wytworzyć poczucie wyjątkowości i pewnej misji na stronach internetowych PBI możemy przeczytać Jeśli zobaczysz taki kwestionariusz, oznacza to, że: zaprosiliśmy właśnie Ciebie do udziału w badaniu Megapanel PBI/Gemius. Internautów zachęca się w różny sposób do wypełnienia ankiety. Jednym z takich sposobów jest technika site intercept polegająca za zachęcie poprzez bannery, teksty reklamowe z linkiem do ankiety. Inną bardziej aktywną jest technika interstitial window opiera się na okienka popup lub automatycznie otwierającą się podstroną z zaproszeniem do udziału w badaniu i zawartą tam ankietą47. Z pewnością na decyzję o wypełnieniu kwestionariusza internetowego wpływa szereg czynników wśród, których można wymienić48: 45 http://www.tezmedium.pl/12041.xml 46 Polskie Badania Internetu Sp. z o.o. (PBI) to firma powołana przez właścicieli największych krajowych witryn internetowych portali Gazeta.pl, INTERIA.PL, Onet.pl, Wirtualna Polska i Rzeczpospolita OnLine. Jak podają inicjatorzy, celem było stworzenie standardu badań Internetu w Polsce oraz przyczynienie się do rozwoju polskiego internetu. 47 T. ŻmijewskaJędrzejczyk, Badania internetowe, w: P. Sztabiński, F. Sztabiński, Z. Sawiński (red.) Nowe metody, nowe podejścia badawcze w naukach społecznych, Warszawa, IFiS PAN, 2004, s. 247248. 48 K. Sobieszek, Problem błędu braku odpowiedzi w badaniach internetowych rozważania teoretyczne, w: Ł. Jonak, 17

stosowanie stylu formalnego/nieformalnego adres zapraszający do udziału w badaniu instytucjonalny/prywatny stopka informująca dokładnie o badaniu/brak stopki umieszczenie zdjęcia badacza/brak zdjęcia wyraźne zaznaczenie, że ankieta zajmie niewiele czasu/brak takiej adnotacji personalizacja listu do respondenta/ogólny list do respondenta wyraźna informacja o wyjątkowości respondenta/brak takiej informacji Zalety badań internetowych Wśród głównych zalet badań realizowanych przez Internet można wymienić49: niższy koszt badań, niż w przypadku badań realizowanych w tradycyjny sposób krótki czas realizacji badań i otrzymania wyników interaktywność i bieżący podgląd wyników możliwość łatwego wykorzystywania multimediów duża elastyczność np. możliwość uściślenia pytań w trakcie prowadzenia badania Komputerowo wspomagane gromadzenie danych, zarówno jeśli chodzi o tradycyjny wywiad kwestionariuszowy wspomagany komputerowo (CAPI ang. computer assisted personal interview), jak i w przypadku ankiety wypełnianej samodzielnie przez badanego (SAPI ang. selfassisted personal interview) pozwala na indywidualizowanie ankiety, dostosowanie pytań do sytuacji i oczekiwań respondenta. Wywiady wspomagane komputerowo pozwalają unikać zadawania pytań niepotrzebnych, pogłębianie najistotniejszych dla badacza kwestii. Wywiad wspomagany komputerowo coraz bardziej zbliża badaczy do wywiadów realizowanych metodą facetoface50. Technika CAPI oferuje wiele dotychczas niespotykanych możliwości np. wprowadzenie elementów audiowizualnych, gdzie ankieter na ekranie monitora może zaprezentować fragment wystąpienia danego polityka, czy reklamy wyborczej51. Technika te sprawdza się szczególnie w sytuacji, gdy ankieta zawiera skomplikowane filtry między pytaniami, moduły wymagające złożonych zasad rotowania, czy jak już wcześniej wspomniałam prezentowania materiałów P. Mazurek, M. Olcoń i in. (red.), Re: internet społeczne aspekty medium. Polskie konteksty i interpretacje, Warszawa, WAiP, 2006, s. 384385. 49 B. Gregor, M. Stawiszyński, Wykorzystanie internetu w badaniach panelowych rynku, w: M. Sokołowski (red.) Oblicza Internetu. Internet a globalne społeczeństwo informacyjne, Elbląg, 2005, s. 333334. 50 Z. Sawiński, Źródła rozwoju metodologii badań marketingowych, w: P. Sztabiński, F. Sztabiński, Z. Sawiński (red.) Nowe metody, nowe podejścia badawcze w naukach społecznych, Warszawa, IFiS PAN, 2004, s. 25. 51 U. Krassowska, Badania opinii publicznej w Polsce: trendy, metody i doświadczenia lat dziewięćdziesiątych na przykładzie OBOP, w: P. Sztabiński, F. Sztabiński, Z. Sawiński (red.) Nowe metody, nowe podejścia badawcze w naukach społecznych, Warszawa, IFiS PAN, 2004, s. 31. 18

audiowizualnych52. Niezwykle ważnym w badaniach realizowanych przez internet jest eliminowanie (lub minimalizowanie) efektu ankieterskiego, który w wielu przypadkach znacznie wypacza uzyskiwane wyniki. Podstawowe zastrzeżenie dotyczące badań realizowanych drogą internetową (online) dotyczy ich reprezentatywności. Poddaje się w wątpliwość hipotezę, iż ludzie poddani badaniom sondażowym mogą stanowić odzwierciedlenie jakiejś populacji. E. Babbie zauważa, iż jeszcze do niedawna ten sam rodzaj krytyki dotyczył sondaży telefonicznych, których rzetelności, nikt dzisiaj nie poddaje w wątpliwość. H. Taylor i G. Terhanian próbowali w roku 1998 oszacować wyniki wyborów na gubernatora i do senatu USA. W tym celu przeprowadzili cztery internetowe sondaże przez Internet53. Uzyskane przez nich wyniki mogą zaskakiwać trafnie wytypowano 21 z 22 zwycięzców (95%), a wyniki sondaży online odbiegały średnio od faktycznych wyników średnio o 6,8% (dla porównania sondaże telefoniczne odbiegały od faktycznych wyników średnio o 6,2%). Jak zauważa C. Smith podobnie jak w przypadku tradycyjnych badań sondażowych, na procent uzyskanych odpowiedzi wpływ na długość narzędzia i czasochłonność jego wypełniania. Bardzo często badacze byli pytani przez respondenta, skąd dysponują jego adresem mailowym54. Poczta elektroniczna (email) stosunkowo szybko stała się niezbędnym narzędziem zbierania szczegółowych informacji na wybranych populacjach, mimo wcześniejszych obaw, co do jej użyteczności jako drogi rozprowadzania narzędzia badawczego. L. Parker zauważa, iż zastosowanie poczty email jako drogi zbierania danych jest o wiele efektywniejsze, niż tradycyjna droga pocztowa. W badaniu pracowników zatrudnionych w AT&T otrzymał 68% odpowiedzi drogą elektroniczną, w stosunku do 38% odpowiedzi tego samego badania realizowanego drogą pocztową55. Nie jest jednak tak, że internet nie daje możliwości doboru respondentów według interesujących nas zmiennych. Można tego dokonać na przykład przy pomocy okienka popup. Jest to graficzny element wyskakujący w osobnym oknie przeglądarki internetowej po wejściu użytkownika na dany serwis lub stronę WWW. W okienku tym możemy prosić respondenta o podanie interesujących nas zmiennych tj. płci, wieku, miejsca zamieszkania, wykształcenia etc. W momencie, kiedy respondent jest tym, którego poszukujemy przechodzi do głównej części, w której znajduje się kwestionariusz ankiety, jeśli podane przez niego informacje, nie odpowiadają poszukiwanym przez nas danym, okienko się zamyka i nie ma możliwości wypełniania ankiety. 52 Tamże. 53 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa, PWN, 2004, s. 299. 54 C. Smith, Casting the Net: Surveying an Internet Population, 1997, http://jcmc.indiana.edu/vol3/issue1/smith.html 55 L. Parker, Collecting data the email way, Training and Development, 1992, s. 5254. 19

Wady badań internetowych Mimo, że internet zwiększa możliwości eksploracji dla badacza, jednocześnie pojawia się problem jakości uzyskiwanych danych i możliwości generalizacji uzyskiwanych wyników. Wskazuje się, że populacja internautów, jak i osób nie korzystających z sieci znacznie się od siebie różni pod względem demograficznym, społecznym i psychologicznym. W USA użytkownikiem sieci jest częściej osoba rasy białej, młoda i posiadające dzieci. Nie tylko próba może mieć charakter stronniczy, gdyż kolejne problemy pojawiają się z związku z dokonywaniem samowyboru przez internautę, który wyraża zgodę lub nie na wypełnienie ankiety56. Zauważa się również, że procenty odpowiedzi uzyskiwane online są niższe, niż w przypadku ankiety pocztowej, czy wywiadu telefonicznego. Poza tym respondenci ciągle jeszcze preferują tradycyjną, papierową wersję narzędzia. Problem pojawia się również w momencie, gdy chcemy prowadzić longituidalne badania. Internauci często zmieniają adresy mailowe, co uniemożliwia ponowne dotarcie do tego samego respondenta57. W badaniach realizowanych drogą internetową podważa się również brak kontroli tego, kto tak naprawdę odpowiada na pytania ankiety, co podważa wartość uzyskiwanych danych58. Ze względu na niską penetrację użytkowników Internetu podważa się również reprezentatywność i możliwość ekstrapolacji uzyskanych wyników na populację generalną. Mamy tutaj do czynienia z tzw. błędem pokrycia (ang. coverage error), który oznacza, że nie wszystkie jednostki badanej populacji mają szansę dostania się do próby wylosowanej do badania nie wszystkie osoby w Polsce mają dostęp do Internetu, a wręcz stanowią one mniejszość 59 stąd zbyt duża liczba jednostek populacji ogólnej nie ma szans dostać się do próby60. Ochrona praw badanego Badacze wskazują na dwa potencjalne źródła ryzyka wiążące się z prowadzeniem badań w internecie: szkoda będąca wynikiem bezpośredniego udziału w badaniach np. emocjonalny stosunek do pytań lub manipulacje 56 R.E. Kraut, J. Olson, M. Manaji, A. Bruckman, J. Cohen, i M. Couper, Psychological Research Online: Opportunities and Challenges. American Psychologist, 2004, s. 107108. 57 Tamże, s. 108. 58 T. ŻmijewskaJędrzejczyk, Badania internetowe, w: P. Sztabiński, F. Sztabiński, Z. Sawiński (red.) Nowe metody, nowe podejścia badawcze w naukach społecznych, Warszawa, IFiS PAN, 2004, s. 245. 59 W marcu 2006 dostęp do Internetu deklarowało 26% badanych dane wg. CBOS Internet i komputery: wyposażenie gospodarstw domowych, sposoby i cele korzystania. 60 K. Sobieszek, Problem błędu braku odpowiedzi w badaniach internetowych rozważania teoretyczne, w: Ł. Jonak, P. Mazurek, M. Olcoń i in. (red.), Re: internet społeczne aspekty medium. Polskie konteksty i interpretacje, Warszawa, WAiP, 2006, s. 369. 20