Nowiny Lekarskie 2011, 80, 2, 98 103 KATARZYNA LEŚNA, HALINA BATURA-GABRYEL OCENA STANU WIEDZY NA TEMAT ZESPOŁU BEZDECHU ŚRÓDSENNEGO JAKO PROBLEMU SPOŁECZNEGO I ZDROWOTNEGO WŚRÓD MIESZKAŃCÓW POZNANIA EVALUATION OF THE KNOWLEDGE CONCERNING OBSTRUCTIVE SLEEP APNEA SYNDROME AS A SOCIAL AND HEALTH PROBLEM AMONG RESIDENTS OF POZNAŃ Klinika Pulmonologii, Alergologii i Onkologii Pulmonologicznej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. med. Halina Batura-Gabryel Streszczenie Wstęp. Skutki zdrowotne, społeczne i ekonomiczne związane z zespołem bezdechu śródsennego (ZBŚ) są poważne. Choroba prowadzi do pogorszenia jakości i skrócenia długości życia. Wiąże się m.in. z występowaniem nagłych zgonów w trakcie snu oraz wypadkami komunikacyjnymi i przy pracy spowodowanymi nadmierną sennością, a także z rozwojem przewlekłych chorób sercowo- -naczyniowych. Cel pracy. 1. Ocena stanu wiedzy na temat ZBŚ jako problemu społecznego i zdrowotnego wśród mieszkańców Poznania w wieku 40 60 lat. 2. Ustalenie, czy potrzebne jest stworzenie programu edukacyjno-profilaktycznego połączonego z badaniem przesiewowym w mieście Poznaniu. Metodyka. Badaniem objęto reprezentatywną grupę 385 mieszkańców Poznania w wieku 40 60 lat. U wszystkich badanych przeprowadzono badanie ankietowe określające stan wiedzy na temat ZBŚ. Wyniki i wnioski. Na podstawie analizy odpowiedzi badanych na pytania ankiety stwierdzono, że wiedza mieszkańców Poznania na temat ZBŚ jest niedostateczna zarówno pod względem znajomości samej choroby, metod leczenia, jak i jej następstw medycznych i społecznych. Stan wiedzy nie zależał od płci badanych, ale zależny był od wykształcenia, przy czym wykształcenie wyższe nie skutkowało szerszą wiedzą na ten temat. Wynik przeprowadzonego badania wskazuje na konieczność przygotowania i wdrożenia programu edukacyjno-profilaktycznego powiązanego z badaniem przesiewowym w celu poprawy wykrywalności ZBŚ i wdrożenia odpowiedniego leczenia. SŁOWA KLUCZOWE: zespół bezdechu śródsennego, profilaktyka, wiedza o chorobie, edukacja. Summary Introduction. Obstructive sleep apnea (OSA) syndrome is common but still under-recognized condition as a social problem. Health, social and economic effects of this disease are serious. The lower quality of life, reduction in life expectancy due to sudden death during sleep as well as road and work accidents caused by excessive daytime sleepiness and a higher risk of cardiovascular diseases are only a part of serious consequences of untreated OSA syndrome. Aim of the study. 1. Evaluation of knowledge about OSA syndrome as a social and health problem among the representative population between 40 and 60 years old of Poznań city. 2. Furthermore, to establish, if OSA syndrome education and prevention program are needed. Material and methods. A representative group of 385 inhabitants of Poznań city was enrolled in order to evaluate the knowledge about OSA syndrome by the special designed questionnaire. Results and conclusions. The knowledge about OSA syndrome, methods of treatment, medical and social effects of this disease among inhabitants of Poznań city is inadequate. The state of knowledge was not dependent on sex but depended on education. It should however be noted that the higher education was not connected with a higher level of knowledge. The results pointed at necessity of preparation and putting into practice OSA syndrome education and prevention program in order to improve the early detection of OSA syndrome as health and social problem. KEY WORDS: obstructive sleep apnea syndrome, prevention, knowledge about disease, education. Wstęp Zaburzenia snu stanowią poważny problem epidemiologiczny: są przyczyną nieefektywności w pracy, wypadków komunikacyjnych oraz dyskomfortu w życiu prywatnym i społecznym. Międzynarodowa Klasyfikacja Zaburzeń Snu wyróżnia kilkadziesiąt ich postaci, począwszy od bezsenności, poprzez nadmierną senność, zaburzenia ruchowe w trakcie snu, czy też zaburzenia oddychania w czasie snu do których należy zespół bezdechu śródsennego (ZBŚ). Zaburzenia podczas snu opisano po raz pierwszy już w XIX wieku, jednak udokumentowano je, określając jako ZBŚ, niespełna 50 lat temu. W Polsce dopiero na początku lat 90. powstała możliwość diagnostyki i leczenia tego zespołu. Dane epidemiologiczne wskazują, iż problem ZBŚ dotyczy ponad 4% mężczyzn i 2% kobiet. Szacunkowo w Polsce rozpoznanie można postawić u ponad 100 tys.
Ocena stanu wiedzy na temat zespołu bezdechu śródsennego jako problemu społecznego i zdrowotnego 99 osób, w tym u około 7 10 tys. osób można spodziewać się postaci ciężkiej choroby. Ponadto oszacowano, że w warunkach polskich objętych leczeniem powinno być około 25 30 tys. osób [1, 2]. Chrapanie oraz nadmierna senność dzienna, to dwa z najbardziej odczuwalnych efektów ZBŚ. Senność dzienna, będąca skutkiem przewlekłego nocnego niedotlenienia oraz przebudzeń negatywnie wpływających na strukturę snu, jest objawem świadczącym o istotnym zaawansowaniu choroby i wskazuje na konieczność diagnostyki. Ponadto ZBŚ wiąże się z zaburzeniami funkcjonowania chorego w społeczeństwie w rodzinie oraz miejscu pracy [1]. Przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych badania epidemiologiczne wskazują, iż minimalne kryteria rozpoznania ZBŚ spełnia 24% dorosłych mężczyzn i 9% dorosłych kobiet. zdiagnozowanych pozostaje około 93% kobiet i 82% mężczyzn [3, 4]. ZBŚ, jako niezależny czynnik ryzyka nadciśnienia tętniczego, wpływa na rozwój choroby niedokrwiennej serca, występowanie udaru, a także zwiększa ryzyko zgonu z powodu chorób sercowo-naczyniowych. Ponadto u chorych na ZBŚ stwierdza się podwyższone ryzyko wystąpienia miażdżycy, hiperlipidemii oraz cukrzycy typu II, niezależnie od współistniejącej otyłości [5]. korzystny wpływ ZBŚ na chorobowość i śmiertelność podkreśla wagę edukacji, profilaktyki oraz wczesnego i dokładnego rozpoznania choroby, aby umożliwić wdrożenie skutecznego leczenia [6 9]. Celem pracy była ocena stanu wiedzy na temat ZBŚ wśród reprezentatywnej grupy mieszkańców Poznania w wieku 40 60 lat oraz ustalenie, czy potrzebne jest stworzenie programu edukacyjno-profilaktycznego połączonego z badaniem przesiewowym w mieście Poznaniu. Materiał i metody Charakterystyka badanej grupy Badanie ankietowe przeprowadzono w okresie od stycznia do czerwca 2009 r. wśród mieszkańców miasta Poznania w wieku 40 60 lat. Dobór próby do badań był warstwowy, proporcjonalny. Kryterium doboru stanowiła struktura odsetkowa wykształcenia i płci. Ogółem przebadano 385 osób, z czego 47% stanowili mężczyźni, a 53% kobiety. Średni wiek badanych to 51 lat. Struktura procentowa wykształcenia badanej grupy pod względem płci była zgodna z rozkładem populacji generalnej mieszkańców miasta Poznania w wieku 40 60 lat i wynosiła odpowiednio: 12% mężczyzn i 16% kobiet z wykształceniem podstawowym, 4 mężczyzn i kobiet z wykształceniem zasadniczym zawodowym, 32% mężczyzn i 36% kobiet z wykształceniem średnim, 17% mężczyzn i 23% kobiet z wykształceniem wyższym. Kwestionariusz ankiety Łącznie zebrano 403 kwestionariusze ankiety, z czego do analizy zakwalifikowano 385 prawidłowo wypełnionych. 18 ankiet zostało odrzuconych ze względu na ich niekompletność. Kwestionariusz ankiety składał się z dwóch części oraz metryczki zawierającej informacje o płci, wieku i wykształceniu badanych (ankieta dostępna u autorów pracy). Pierwsza część miała na celu ocenę stanu wiedzy mieszkańców Poznania na temat ZBŚ jako problemu zdrowotnego i społecznego, i składała się z 5 pytań zamkniętych. Druga część miała ocenić, czy wśród badanych osób istnieje ryzyko wystąpienia ZBŚ. W tym celu zastosowano trzy grupy pytań. Pierwsza grupa pytań dotyczyła stanu odżywienia chorych. Badanych zapytano o wzrost i wagę, na podstawie których został wyliczony współczynnik masy ciała (BMI). Druga grupa pytań dotyczyła występowania i natężenia obserwowanych u badanych objawów ZBŚ, chorób współistniejących oraz stosowanych używek. Wykorzystano do tego kwestionariusz przesiewowy w kierunku ZBŚ. Badany miał określić częstość występowania objawów w 4-stopniowej skali (nie występuje, czasami, często, zawsze). Trzecią grupę pytań stanowiła skala senności Epworth, która oceniała nasilenie senności dziennej. Każdy z badanych miał określić łatwość zapadnięcia w drzemkę w 8 przykładowych sytuacjach wybierając jedną z możliwych opcji zerowe (0 punktów), małe (1 punkt), średnie (2 punkty), duże (3 punkty) prawdopodobieństwo zaśnięcia. Zakres punktacji wynosi 0 24 punkty. Za normę uznaje się wartości od 0 9, w przypadku wyniku 10 stwierdza się wzmożoną senność dzienną wskazując na duże prawdopodobieństwo ZBŚ oraz konieczność przeprowadzenia diagnostyki w tym kierunku [10]. W niniejszej pracy przedstawiono jedynie część wyników analizy dotyczącą stanu wiedzy mieszkańców Poznania na temat ZBŚ jako problemu zdrowotnego i społecznego. Oceniono odpowiedzi na następujące pytania: Czy spotkał się Pan/i z terminem ZBŚ? Jeśli TAK, to czy potrafi go Pan/i rozwinąć? Czy wg Pana/i chrapanie może mieć szkodliwy wpływ na Pana/i zdrowie? Czy uważa Pan/i, że ZBŚ może mieć wpływ na wypadki komunikacyjne? Czy Pana/i zdaniem istnieją skuteczne metody leczenia ZBŚ?, które zdaniem autorów stanowiły trafne odzwierciedlenie posiadanej przez badanych wiedzy na ten temat. Analiza statystyczna Analizę statystyczną przeprowadzono przy pomocy programu Statistica 8.0. Przeprowadzono analizę zmiennych ilościowych i jakościowych wykorzystując następujące testy: Shapiro-Wilka, U Manna-Whitneya, chikwadrat (χ²) oraz Kruskala-Wallisa. Wyniki Stan wiedzy o ZBŚ a płeć grupy badanej 53% badanych nigdy wcześniej nie spotkało się ze skrótem ZBŚ. Lepszą znajomością terminu wykazały się kobiety (6 znało skrót ZBŚ) w porównaniu do mężczyzn (4) (M vs K p = 0,0098**). (Rycina 1.) Wśród badanych, którzy odpowiedzieli, że znają termin ZBŚ, tylko 28% osób potrafiło prawidłowo ten skrót rozwinąć (M vs K p = 0,9701ns) (Rycina 2.).
100 Katarzyna Leśna, Halina Batura-Gabryel -47% 6 4 3 28% -53% 4 14% 12% -75% -5-5 75% 13% 14% Rycina 1. Znajomość terminu ZBŚ wg płci. Figure 1. Knowledge about OSA syndrome in males and females. (Yes) (No) wiem (Lack of knowledge) -72,5% 27,5% Rycina 4. Stan wiedzy na temat wpływu ZBŚ na wypadki komunikacyjne wg płci. Figure 4. Knowledge about OSA syndrome and its effect on motor vehicle accidents in males and females. -72,2% 27,8% -75% -5-5 75% 5 Rycina 2. Osoby znające termin ZBŚ i potrafiące go rozwinąć wg płci. Figure 2. Understanding of the abbreviation of OSA syndrome in males and females. 4 3 19% 26% O szkodliwym wpływie chrapania na zdrowie przekonanych było aż 78% badanych (42% kobiet i 36% mężczyzn) (M vs K p = 0,8165ns) (Rycina 3.). 14% (Yes) 9% 8% (No) wiem (Lack of knowledge) 8 7 6 5 4 3 42% 36% (Yes) 11% ( wiem) (No (Lack of Knowledge)) Rycina 3. Stan wiedzy na temat szkodliwego wpływu chrapania na zdrowie wg płci. Figure 3. Knowledge about negative effects of snoring on health in males and females. 48% badanych uważało, że ZBŚ może mieć wpływ na wypadki komunikacyjne, 27% było zdania, że wypadki komunikacyjne nie mają związku z ZBŚ, natomiast 26% nie posiadało wiedzy na ten temat (M vs K p = 0,1696ns) (Rycina 4.). Na pytanie, czy istnieją skuteczne metody leczenia ZBŚ ponad połowa (51%) badanych odpowiedziała, że nie posiada wiedzy na ten temat. Twierdzącej odpowiedzi udzieliło jedynie 33% osób. Natomiast 17% uważało, że skuteczne metody ZBŚ nie istnieją (M vs K p = 0,5645ns) (Rycina 5.). Rycina 5. Stan wiedzy na temat skutecznych metod leczenia ZBŚ wg płci. Figure 5. Knowledge about effective treatment of OSA syndrome in males and females. Stan wiedzy o ZBŚ a wykształcenie grupy badanej Wśród badanych osób, które spotkały się z terminem ZBŚ najwięcej (48%) osób było z wykształceniem średnim, następnie z wyższym (3) a najmniejszą grupę stanowiły osoby z wykształceniem podstawowym (4%). (NS) (Rycina 6.) 6 5 4 3 4% 18% 48% 3 Rycina 6. Znajomość terminu ZBŚ wg wykształcenia. Figure 6. Knowledge about OSA syndrome according to education level.
Ocena stanu wiedzy na temat zespołu bezdechu śródsennego jako problemu społecznego i zdrowotnego 101 Badani, którzy spotkali się z terminem ZBŚ i potrafili go poprawnie rozwinąć należeli głównie do podgrupy ze średnim (46%) i wyższym (46%) wykształceniem, co stanowiło 92% badanych (NS) (Rycina 7.). 78% badanych było przekonanych o szkodliwym wpływie chrapania na zdrowie. Wśród nich największą grupę stanowiły osoby z wykształceniem średnim (34%) i zasadniczym zawodowym () (NS) (Rycina 8.). 48% badanych potwierdziło, że istnieje związek wypadków komunikacyjnych z ZBŚ, z tego 36% miało wykształcenie średnie, po 27% wyższe i zasadnicze, a 11% podstawowe (NS) (Rycina 9.). 6 5 4 3 Rycina 7. Osoby znające termin ZBŚ i potrafiące go rozwinąć wg wykształcenia. Figure 7. Understanding of the abbreviation of OSA syndrome according to education level. 4 35% 3 15% 5% Rycina 8. Stan wiedzy na temat szkodliwości chrapania na zdrowie wg wykształcenia. Figure 8. Knowledge about negative effects of snoring on health according to education level. 4 35% 3 15% 5% 11% 8% 27% 36% 27% Rycina 9. Stan wiedzy na temat wpływu ZBŚ na wypadki komunikacyjne wg wykształcenia. Figure 9. Knowledge about OSA syndrome and its effect on motor vehicle accidents according to education level. 46% 34% 46% Do istnienia skutecznych metod leczenia ZBŚ przekonanych było 37% badanych z wykształceniem średnim, 32% z zasadniczym zawodowym, 22% z wyższym i jedynie z podstawowym (NS) (Rycina 10.). 4 35% 3 15% 5% 32% 37% 22% Rycina 10. Stan wiedzy na temat skutecznych metod leczenia wg wykształcenia. Figure 10. Knowledge about effective treatment of OSA syndrome according to education level. Dyskusja Wyniki badania ukazują, iż wiedza na temat ZBŚ tylko w pewnym stopniu związana jest z poziomem wykształcenia. Prawidłową odpowiedź na pytania znały najlepiej osoby z wykształceniem średnim. Co ciekawe wykształcenie wyższe nie skutkowało szerszą wiedzą na temat ZBŚ, a w pytaniu o wpływ ZBŚ na wypadki komunikacyjne, ten sam odsetek odpowiedzi prawidłowych stwierdzono w grupach z wykształceniem wyższym i zasadniczym zawodowym. stwierdzono istotnych statystycznie różnic między poziomem wykształcenia a stanem wiedzy badanych (p > 0,05). Zasób wiedzy nie zależał również od płci badanej osoby. Jedynie w przypadku samej znajomości terminu ZBŚ wykazano istotną różnicę statystyczną między stanem posiadanej wiedzy wśród kobiet i mężczyzn, na korzyść płci żeńskiej. Uzyskane wyniki badania jednoznacznie ukazują niedostateczny poziom wiedzy na temat ZBŚ w reprezentatywnej populacji miasta Poznania. stety nie znaleziono innych opracowań na ten temat, nie można zatem porównać wyników przeprowadzonego badania z innymi danymi. Prawdopodobnie w Polsce jest to pierwsze badanie tego typu. Powszechność występowania oraz współistnienie z innymi chorobami somatycznymi i psychicznymi powoduje, iż zaburzenia snu, w tym ZBŚ, są czymś więcej niż tylko zagadnieniem medycznym. Ostatnie badania i analizy potwierdzają, że należy je rozpatrywać również jako problem społeczny i ekonomiczny. Na świecie problem ten został dostrzeżony już wiele lat temu wyspecjalizowane laboratoria zajmujące się diagnostyką zaburzeń snu działają w większości miast Europy, w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Japonii i Australii. O randze problemu świadczy fakt, że w latach 1996-2002 na same tylko badania naukowe związane ze snem w USA przeznaczono 176 mln dola-
102 Katarzyna Leśna, Halina Batura-Gabryel rów. W Polsce nieleczone następstwa zaburzeń snu nadal nie doczekały się rzetelnej analizy, a aspekt społecznoekonomiczny jest często pomijany. Liczne badania naukowe udowodniły, że profilaktyka i właściwe leczenie zaburzeń snu daje wymierne efekty w postaci zmniejszenia kosztów leczenia w wielu dziedzinach medycyny, zapobiega znacznym kosztom społecznym i poprawia jakość życia chorych [11, 12]. Z danych National Sleep Foundation wynika, że na przewlekłe zaburzenia snu cierpi 40 mln Amerykanów, natomiast straty z nich wynikające wynoszą 100 mld dolarów rocznie [13]. Według polskich danych na kłopoty ze snem narzeka 23,7% mieszkańców naszego kraju. Natomiast, jak do tej pory, nie podjęto się obliczenia kosztów wynikających z zaburzeń snu [14]. Analizując skalę zjawiska należy uznać fakt, że zaburzenia snu stanowią ważny problem zdrowotny i społeczny. Odrębne zagadnienie stanowi jakość życia pacjentów, która dzięki zastosowaniu terapii zaburzeń snu znacząco wzrasta. Należy podkreślić, że leczenie zaburzeń snu, a w tym ZBŚ ma również charakter prewencyjny. Stanowią one bowiem istotny czynnik ryzyka wystąpienia tak powszechnych schorzeń jak nadciśnienie tętnicze czy udar mózgu [12]. Mając na uwadze liczbę osób cierpiących na schorzenia układu sercowo-naczyniowego, trudno zignorować znaczenie działań na rzecz zmniejszenia ich nasilenia i częstości występowania. Według niektórych badaczy zaburzenia snu, w tym ZBŚ, mogą stanowić czynnik podwyższający ryzyko zgonu. W trakcie 9-letniej obserwacji grupy mężczyzn stwierdzono o 7 wyższą śmiertelność wśród osób śpiących mniej niż 6 godzin na dobę w porównaniu z grupą osób śpiących dłużej niż 6 godzin na dobę [15]. ma wątpliwości, że ZBŚ, podobnie jak i inne zaburzenia snu, stanowi istotny problem, mający swoje odzwierciedlenie we wszystkich sferach życia codziennego. Przytoczone powyżej dane świadczą, że problem ten nie pozostaje bez wpływu na ekonomię i dlatego też nie powinien być pomijany przez sektor usług medycznych. W Polsce dotychczas nie opublikowano szczegółowych danych dotyczących kosztów zaburzeń snu, można jednak przypuszczać, że problem ma analogiczne nasilenie jak w pozostałych krajach europejskich. Najważniejsze, to mieć świadomość, że oszczędzanie na leczeniu zaburzeń snu jest pozorne, gdyż nieleczony chory z ZBŚ prowadzi do generowania wysokich kosztów [12]. Epidemiologiczne prognozy występowania ZBŚ są niepokojące i wzywają do działania. Światowe dane pokazują, iż w przypadku wielu chorób, które do tej pory stanowiły największe zagrożenie dla życia pacjentów, dzięki skutecznej edukacji, profilaktyce i nowoczesnym metodom leczenia udało się osiągnąć odwrócenie negatywnego trendu. Z powodu niskiej świadomości zdrowotnej i społecznej ZBŚ, należy dążyć do poprawy sytuacji, poprzez szerzenie wiedzy na temat ZBŚ i zachęcanie do wykonywania badań profilaktycznych (wczesne wykrywanie choroby). Powszechne powinno stać się tworzenie i wdrażanie programów profilaktycznych, które stanowią istotny element infrastruktury dla prewencji chorób oraz promocji zdrowia i bez których jakiekolwiek sensowne działania w tym obszarze nie są możliwe. Podstawową bronią w walce z ZBŚ powinna stać się edukacja chorych i środowiska w zakresie choroby oraz wspomniana profilaktyka, mająca na celu wczesne wykrycie i zastosowanie odpowiedniego leczenia. Dlatego, tak bardzo ważna jest edukacja, profilaktyka oraz wykonywanie badań przesiewowych. Większa świadomość społeczna, wczesna diagnoza oraz zastosowanie odpowiedniej terapii we wczesnych stadiach choroby pozwolą uniknąć poważnych następstw (choroby współistniejące), których konsekwencją są liczne hospitalizacje oraz przedwczesna śmierć. Zdaniem autorów wskazane jest, aby miasto Poznań rozważyło przygotowanie i wdrożenie programu edukacyjno-profilaktycznego połączonego z badaniem przesiewowym w kierunku ZBŚ. Badanie populacji Poznania mogłoby być także wstępem do rozszerzenia tego typu działań na obszar Polski. Wnioski 1. Wiedza mieszkańców Poznania na temat ZBŚ jest niedostateczna zarówno pod względem znajomości samej choroby, metod leczenia oraz jej skutków medycznych i społecznych. 2. Wynik przeprowadzonego badania wskazuje na konieczność przygotowania i wdrożenia programu edukacyjno-profilaktycznego powiązanego z badaniem przesiewowym w celu poprawy wykrywalności ZBŚ jako istotnego problemu zdrowotnego i społecznego. Piśmiennictwo 1. Batura-Gabryel H., Cofta Sz.: Zespół bezdechu w czasie snu. Endokr., Otyłość. Zaburzenia Przemiany Materii, 2007, 3, 2. 2. Mazur-Stążka M.: Zaburzenia oddychania w czasie snu cz. 1. Służ. Zdr., 2008, 22-25 (3723-3726), 46-48. 3. Young T., Paul E., Peppard J. et al.: Epidemiology of obstructive sleep apnea: a population health perspective. Am. J. Respire Crit. Care Med., 2002, 166, 1217-1239. 4. Young T., Blustein J., Finn L. i wsp.: Sleep-disordered breathing and motor vehicle accidents in populationbased sample of employed adults. Sleep, 1997, 20, 608-613. 5. Chazan R.: Powikłania wynikające z zaburzeń oddychania w czasie snu. Med. po Dypl., (wyd. spec.) 2008, 1, 22-25. 6. Findley L.J.,Unverzagt M.E., Suratt P.M.: Automobile accidents involving patients with obstructive sleep apnea. Am. Rev. Respir. Dis., 1988, 138, 337-340. 7. He J., Kryger M.H., Zorick F.J. et al.: Mortality and apnea index in obstructive sleep apnea. Experience in 385 male patients. Chest, 1988, 94, 9-14. 8. Partinen M., Jamieson A., Guilleminault C.: Long-term outcome for obstructive sleep apnea syndrome patients. Mortality. Chest, 1988, 94, 1200-1204. 9. Stradling J.R.: Handbook of sleep related breathing disorders. Oxford: Oxford University Press, 1993. 10. Cofta S., Urbański W., Kamieniarz G. i wsp.: Skala Senności Epworth (ESS) zastosowanie diagnostyczne i prog-
Ocena stanu wiedzy na temat zespołu bezdechu śródsennego jako problemu społecznego i zdrowotnego 103 nostyczne w badaniach pacjentów z podejrzeniem obturacyjnego bezdechu śródsennego. Sen, 2005, 5, 1-7. 11. Grabowski K. i wsp.: Zaburzenia snu jako problem społeczny i ekonomiczny. Sen, 2006, 1 (6), 41-46. 12. Mathur R., Douglas N.J.: Family studies in patients with the sleep apnea-hypopnea syndrome. Ann. Intern. Med., 1995, 122, 174-178. 13. Walsh J.K.: Clinical and and socioeconomic correlates of insomnia. J. Clin. Psych., 2004, 65 (supl.1),1-14. 14. Klejna A., Rymaszewska J., Wojtyniak B. et al.: Prevalence of insomnia in Poland results of the National Health Interview Survey. Acta Neuropsychiatrica, 2003, 15 (2), 68-73. 15. Wingard D.L. Berkman L.F.: Mortality risk associated with sleeping patterns among adults. Sleep, 1983, 6, 102-107. Adres do korespondencji: Katarzyna Leśna Klinika Pulmonologii, Alergologii i Onkologii Pulmonologicznej UM w Poznaniu ul. Szamarzewskiego 84 60-569 Poznań katarzyna.lesna@gmail.com