Kontrakt socjalny w praktyce Wyniki badania ogólnopolskiego

Kontrakt socjalny w praktyce Wyniki badania ogólnopolskiego Warszawa 2014 r.

Raport powstał w ramach projektu systemowego Koordynacja na rzecz aktywnej integracji współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Projekt realizowany przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie, w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej, Priorytet I Zatrudnienie i integracja społeczna, Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007-2013. W ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji, w 2014 roku, przeprowadzono badania społeczne w 16 województwach. Tytuły badań ogólnopolskich: 1. Efektywność pomocy społecznej w gminach wiejskich, 2. Profilaktyka instytucjonalna, 3. Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami na terenie gminy, powiatu, województwa zajmującymi się pomocą i wsparciem rodzin i jej wpływ na skuteczność działań pomocy społecznej, 4. Kontrakt socjalny w praktyce. Realizacja badań w każdym z województw odbywała się w oparciu o tę samą metodologię, wypracowaną dla każdego z badań przez dwanaście Obserwatoriów Integracji Społecznej, utworzonych w ramach projektu systemowego Koordynacja na rzecz aktywnej integracji oraz cztery Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej (woj. małopolskiego, łódzkiego, dolnośląskiego oraz pomorskiego) we współpracy z Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie. Niniejszy raport prezentuje wyniki analizy desk research, badań jakościowych IDI oraz paneli ekspertów. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych jest dozwolone z podaniem źródła. 2 S t r o n a

Wykaz skrótów Centralna Aplikacja Statystyczna system informatyczny służący CAS jednostkom organizacyjnym pomocy społecznej do przekazywania m.in. sprawozdań resortowych Metoda zbierania informacji w ilościowych badaniach, w której CAWI CRZL EFS respondent jest proszony o wypełnienie ankiety w formie elektronicznej wspomagany komputerowo wywiad (ang. Computer- Assisted Web Interview) Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie Europejski Fundusz Społeczny Indywidualny wywiad pogłębiony metoda badawcza polegająca na przeprowadzeniu z daną osobą ustrukturyzowanej rozmowy, która ma IDI GUS IRSS na celu uzyskanie konkretnych informacji w sposób planowy i metodyczny, według określonego schematu, zwanego scenariuszem wywiadu Główny Urząd Statystyczny Instytut Rozwoju Służb Społecznych w Warszawie Sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń z systemu MPiPS-03 OIS OPS, (GOPS, M-GOPS, MOPS) OZPS POKL ROPS pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Obserwatorium Integracji Społecznej Ośrodek Pomocy Społecznej (Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej) Ocena zasobów pomocy społecznej Program Operacyjny Kapitał Ludzki Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej 3 S t r o n a

Słownik terminów Kontrakt socjalny Kontrakt socjalny typ A Kontrakt socjalny typ B Ustawa o pomocy Zindywidualizowana umowa wsparcia zawarta przez pracownika socjalnego z osobą ubiegającą się o pomoc, określająca uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny oraz w celu przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu (art. 6 pkt 6 ustawy o pomocy społecznej). Kontrakt zawarty w celu rozwiązania trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny (Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 listopada 2010 roku w sprawie wzoru kontraktu socjalnego (Dz.U. 2010 nr 218 poz. 1439)) Kontrakt zawarty w celu wzmocnienia aktywności i samodzielności życiowej, zawodowej osoby lub zawarty w celu przeciwdziałania jej wykluczeniu społecznemu, zawierany z osobą znajdującą się w szczególnej sytuacji na rynku pracy (tj. bezrobotni do 25 roku życia, bezrobotni długotrwale albo po zakończeniu realizacji kontraktu socjalnego albo kobiety, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, bezrobotni powyżej 50 roku życia, bezrobotni bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, bezrobotni samotnie wychowujący co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, bezrobotni, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia, bezrobotni niepełnosprawni art. 49 ustawy o promocji zatrudnienia). Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 listopada 2010 roku w sprawie wzoru kontraktu socjalnego (Dz.U. 2010 nr 218 poz. 1439) Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 4 S t r o n a

społecznej Praca socjalna Panel ekspercki 2013 r., poz. 182 ze zm.). Działalność zawodowa mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie przez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi (art. 6 pkt 12 ustawy o pomocy społecznej). Grupa robocza powołana do celów ewaluacji. Ekspertami są niezależni specjaliści w ocenianej dziedzinie 1. Źródło: Informacja o wynikach kontroli. Realizacja kontraktów socjalnych przez miejskie i gminne ośrodki pomocy społecznej, NIK, Warszawa, listopad 2013 1 Panel ekspertów, Portal Funduszy Europejskich, www.ewaluacja.gov.pl [data dostępu:30.12.2014] 5 S t r o n a

Zawartość 1 Wnioski... 7 2 Wstęp... 16 3 Założenia metodologiczne... 21 4 Wyniki badania desk research... 28 5 Wyniki indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI)... 40 6 Wyniki panelu ekspertów... 82 Spis wykresów, rysunków i tabel... 106 Aneks 1 Scenariusz IDI dla gmin niestosujących kontraktów socjalnych... 107 Aneks 2 Scenariusz IDI dla gmin z najwyższym odsetkiem i najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych... 110 Aneks 3 Wytyczne do panelu ekspertów... 113 6 S t r o n a

1 Wnioski Poniżej zaprezentowano wnioski (podporządkowane względem przyjętych pytań badawczych) płynące z analizy wyników uzyskanych danych (za 2013 r.). Jak kształtuje się liczba kontraktów socjalnych w zależności od typu gminy? (desk research) Zliczając łączne liczby kontraktów przypadających na typ gminy w Polsce, największy udział przypada na gminy miejskie, w których zawarto ponad połowę kontraktów (blisko 52%). Podobny udział zaobserwować możemy w przypadku liczby mieszkańców, których to udział w ramach gmin miejskich wyniósł w roku 2013 blisko 49%. Drugim typem gminy pod względem liczby zawartych kontraktów socjalnych były gminy wiejskie (26%) a trzecim miejsko-wiejskie (23%). W tym przypadku również występuje analogiczna korelacja względem udziału liczby mieszkańców (kolejno 29% i 23%). Tym samym, mówić można o ścisłej korelacji pomiędzy liczbą ludności, a liczbą zawieranych kontraktów socjalnych. Podział na typy gmin w odniesieniu do poszczególnych województw był dość zróżnicowany. Dla przykładu, województwo śląskie, które w 2013 r. zawarło najwięcej kontraktów socjalnych, swój bardzo wysoki wynik zawdzięcza gminom miejskim. W ramach tychże gmin zawarto ponad 84% kontraktów z tegoż województwa. Dla porównania, woj. małopolskie (drugie województwo pod względem zawartych kontraktów ogółem) swój wysoki wynik zawdzięcza gminom wiejskim i miejsko wiejskim (kolejno 39% i 36%). Taki podział wynika z udziału poszczególnych typów gmin w danym województwie w woj. śląskim znajduje się stosunkowo bardzo wysoka liczba gmin miejskich, a w małopolskim z kolei przeważają gminy wiejskie i miejsko-wiejskie. Podobne zależności wynikają również z analizy liczby osób objętych kontraktem socjalnym. Świadczy to o zbliżonej liczbie osób objętych średnio jednym kontraktem socjalnym na terenie poszczególnych województw. 7 S t r o n a

Różnice zaobserwować można z kolei pod względem liczby osób objętych kontraktami socjalnymi, jako % osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej. Wskaźnik ten świadczy o udziale tego narzędzia wobec pozostałych, stosowanych przez pracowników socjalnych. Na wykorzystaniu tego narzędzia najbardziej skupili się pracownicy socjalni z terenu województwa lubuskiego, dla którego analizowany wskaźnik wyniósł w 2013 r. 7,44%. Wartość ta tym samym dwukrotnie przewyższa w tym zakresie średnią krajową (3,56%). Wśród liderów wykorzystania kontraktu socjalnego znalazły się województwa charakteryzujące się zarówno niską jak i wysoką liczbą ludności. Wskaźnik ten nie koreluje więc, jak w poprzednim przypadku, z liczbą ludności. Biorąc pod uwagę średnią liczbę kontraktów socjalnych przypadających na pracownika socjalnego, wartość uśredniona dla całego obszaru Polski wyniosła 5 zawartych kontraktów. Liderem okazało się być woj. zachodniopomorskie, gdzie wartość ta wyniosła aż 8,5 kontraktu. Najgorzej z kolei wypadło woj. podlaskie, gdzie (ze względu na bardzo niską liczbą zawartych kontraktów socjalnych ogółem) wskaźnik ten był znacznie niższy i wyniósł zaledwie 2,3 kontraktu. Pod względem udziału gmin stosujących kontrakt socjalny, ostatnie miejsce przypadło woj. podlaskiemu (40% gmin stosujących to narzędzie). Niemal wszystkie pozostałe województwa uzyskały wartość wskaźnika w granicach +/-15% względem średniej krajowej, która w tym przypadku wyniosła 79%. Wyjątek stanowi woj. świętokrzyskie, które okazało sie być pod tym względem liderem. Niemal wszystkie gminy (97%) z terenu tego województwa stosowały w pracy socjalnej analizowane narzędzie. Jakie są bariery (przeszkody, zagrożenia) w stosowaniu kontraktu socjalnego? (IDI, panel ekspertów) Bariery wymieniane przez respondentów w zdecydowanej mierze były wspólnymi opiniami osób badanych i występowały na terenie całego kraju. Brak widocznych efektów w przypadku kontraktów długoterminowych, zniechęcających klientów do jego realizacji (wszystkie rodzaje gmin) Klienci niechętni do zawierania kontraktów i ich realizacji (wszystkie rodzaje gmin) Roszczeniowa postawa części klientów ośrodków pomocy społecznej (wszystkie rodzaje gmin) Braki kadrowe wśród pracowników socjalnych (wszystkie rodzaje gmin, w szczególności gminy o najwyższym wskaźniku kontraktów socjalnych) 8 S t r o n a

Czasochłonność stosowania kontraktu socjalnego (wszystkie rodzaje gmin) Ograniczenia (głównie na terenach gmin wiejskich) związane z brakiem specjalistów, ograniczonych rynkiem pracy i niewystarczającymi środkami finansowymi ośrodków Brak szkoleń dla pracowników socjalnych, traktujących o praktycznym wykorzystaniu kontraktu socjalnego oraz dialogu motywującego Niejasne ustawodawstwo, w zakresie możliwości egzekwowania niezrealizowania kontraktu przez klienta ośrodka (wszystkie rodzaje gmin) Język kontraktu niedopasowany do grupy docelowej - zbyt skomplikowany (wszystkie rodzaje gmin, w szczególności gminy wiejskie) Brak standaryzowanych metod monitoringu efektów kontraktu socjalnego. (wszystkie rodzaje gmin) Mała liczba projektów aktywizujących i szkoleń, przez co pracownicy socjalni mają ograniczone pole możliwości w trakcie planowania działań wobec danego klienta (przede wszystkim gminy wiejskie) Przy brakach kadrowych i co za tym idzie, braku czasu pracowników socjalnych (w związku z obciążeniem pracą administracyjną), istnieje możliwość przeprowadzenia niedokładnej diagnozy sytuacji klienta oraz zawarcia niedostatecznej liczby kontraktów socjalnych (gminy o najwyższej liczbie kontraktów) Jakie są mocne strony stosowania kontraktu socjalnego z perspektywy pracownika socjalnego? (IDI, panel ekspertów) Mocne strony stosowania kontraktu socjalnego zarówno w podziale na województwa jak i typ gminy były wspólne dla badanych respondentów: Możliwość stosowania narzędzia wobec szerokiego spektrum problemów społecznych (wszystkie rodzaje gmin) Forma umowy, mobilizująca klientów do podjęcia działań (wszystkie rodzaje gmin) Przejrzysta forma, wskazująca klientowi działania i możliwości z tym związane (wszystkie rodzaje gmin) Możliwość wyegzekwowania, do pewnego stopnia, skutków braku realizacji kontraktu, w przeciwieństwie do umów ustnych, charakteryzujących się mniejszą skutecznością (wszystkie rodzaje gmin) Umożliwia indywidualne podejście do każdego klienta (wszystkie rodzaje gmin, w szczególności gminy o niskim wskaźniku kontraktów socjalnych) 9 S t r o n a

Często jedyny sposób na aktywizację osób biernych, nastawionych roszczeniowo (wszystkie rodzaje gmin) Jakie są proponowane zmiany w dotychczasowych wzorach umów formułowane przez pracownika socjalnego? (IDI, panel ekspertów) Zmniejszenie objętości dokumentu Uproszczenie języka zapisów (dostosowanie do grupy docelowej) Wprowadzenie przykładowych odpowiedzi Zniesienie obowiązku wypełniania wszystkich elementów kontraktu Rezygnacją ze standaryzowanego arkusza na rzecz tworzonych indywidualnie, przez pracowników socjalnych, w odniesieniu do konkretnych sytuacji Połączenie niektórych elementów (np. przyczyn i ograniczeń ), Likwidacja podziału na część A i B Dodanie rubryki nt. współpracy z np. urzędem pracy czy specjalistami Usunięcie części poświęconej przyczynom aktualnej sytuacji życiowej, które opisane zostały już w wywiadzie środowiskowym Większa ilość miejsca na ocenę kontraktu czy cele szczegółowe. Powyższe propozycje miały jednakże w znacznej części charakter jednostkowy, a większość badanych (występująca w każdym z badanych regionów) stwierdziła, że kontrakt socjalny nie wymaga wprowadzania zmian. Respondenci zauważyli również, że zarówno oni jak i klienci zdążyli przyzwyczaić się do obecnej formy kontraktu, przez co testowanie nowych modyfikacji mogłoby wprowadzić więcej negatywnych efektów, aniżeli pozytywnych. Jakie są pozytywne doświadczenia związane ze stosowaniem kontraktu socjalnego? (IDI) Respondenci jako pozytywne doświadczenia wymieniali sytuacje, w których klientom, z którymi zawarli kontrakt socjalny udało się wyjść z problemu. Dotyczy to m.in. znalezienia stażu/zatrudnienia, odbycia leczenia odwykowego, zdobycia oświadczenia o niepełnosprawności, wyjścia z zadłużenia. Wyjście z trudnej sytuacji życiowej dodatkowo bywa na tyle motywujące, że osoby te mobilizują się do dalszych działań i stają się bardziej zaradne. Pozytywne doświadczenia respondentów dotyczyły więc szerokiego spektrum przypadków, co wynika z charakteru prowadzonej przez nich działalności, w ramach której spotykają się z wieloma problemami społecznymi. Tym samym, doświadczenia te były wspólne dla wszystkich analizowanych regionów, gdyż wynikały z pokonywania problemów społecznych, które w większym lub mniejszym stopniu występują na terenie każdego województwa. 10 S t r o n a

Najczęściej pozytywne doświadczenia dotyczyły gmin o wysokich wskaźnikach zawartych kontraktów, co dobrze świadczy o efektach stosowania niniejszego narzędzia. Jakie są negatywne doświadczenia związane ze stosowaniem kontraktu socjalnego? (IDI, panel ekspertów) Częstym problemem jest niewywiązywanie się klientów z zapisów kontraktu socjalnego. Na etapie zawierania często wykazują chęć działania, lecz w trakcie jego realizacji motywacja często słabnie, przez co występują problemy ze zrealizowaniem zakładanych celów. Problematyczne bywają również kontrakty długoterminowe (stosowane głównie w odniesieniu do osób borykających się z problemami uzależnień oraz osób z problemami wychowawczymi). Poprzez długi czas realizacji, cel działania często ulega rozmyciu, klient traci motywację do działania. Doświadczenia te występują w ramach każdego typu gminy na terenie całego kraju, a ich natężenie zależy od stopnia wykorzystania narzędzia przez pracowników ośrodka. Czy kontrakt socjalny stosowany jest zawsze tam gdzie zachodzi potrzeba/możliwość aktywizacji? (IDI) Pracownicy socjalni zazwyczaj oceniali liczbę kontraktów jako wystarczającą, lecz w wielu przypadkach, ich zdaniem, mogłaby ona ulec zmianie. Co ciekawe pracownicy ośrodków, w których była realizowana duża ilość kontraktów socjalnych często wskazywali, ze potrzeby są większe. Niedostateczna liczba kontraktów związana jest z brakami kadrowymi wśród pracowników socjalnych (gminy z dużą liczbą kontraktów), ograniczeniami rynku pracy danej gminy (gminy wiejskie), niewystarczającymi środkami finansowymi ośrodka jak również brakiem potrzebnych specjalistów (gminy wiejskie). Jakie są główne okoliczności zawierania kontraktu socjalnego? (IDI, panel ekspertów) Okoliczności zawierania kontraktu socjalnego zależą przede wszystkim od typu i skali natężenia problemów społecznych w gminie. Jednakże, najczęściej występują kontrakty związane z aktywizacją osób bezrobotnych (w tym długotrwale) oraz rozwiązaniem problemów osób borykających się z problemem uzależnień. Do wysokiej liczby kontraktów tego typu przyczyniła się również realizacja projektów PO KL, które adresowane były do tych grup klientów. Tego typu kontrakty zawierane są na terenie całego kraju we wszystkich rodzajach gmin z tym, że w gminach wiejskich zwraca się uwagę na problem bardzo ograniczonego lokalnego rynku pracy i uwzględnia ten aspekt przy podpisywaniu i realizacji kontraktów socjalnych. Jakie są motywy wykorzystania kontraktów socjalnych przez pracowników socjalnych? (IDI) Powszechne opinie, które pojawiły się w większości województw, niezależnie od rodzaju gminy, 11 S t r o n a

można skategoryzować na dwie grupy: kontrakty zawierane z klientami trudnymi, wobec których inne narzędzia aktywizacji nie przynosiły rezultatów oraz kontrakty zawierane z osobami, wobec których wyczuć można motywację do działania, która pozwoliłaby zrealizować założenia kontraktu. Sam typ klienta, wobec którego stosuje się niniejsze narzędzie, zależy w dużej mierze od specyfiki regionu, natężenia problemów społecznych oraz możliwości samych ośrodków (miejsca pracy w regionie, zasoby finansowe gminy czy dostęp do specjalistów). Tym samym, gminom miejskim łatwiej jest stosować kontrakt socjalny, ze względu na mniejsze ograniczenia w tym zakresie. Jakie są motywy niestosowania kontraktów socjalnych przez pracowników socjalnych? (IDI, panel ekspertów) Brak/ograniczenie stosowania kontraktów socjalnych argumentowane jest brakiem środków finansowych gminy (głównie gminy wiejskie), brakiem czasu (związanym z ograniczeniami kadrowymi), klientami, wobec których pracownicy nie przewidują możliwości aktywizacji (bierni, nastawieni roszczeniowo), ograniczonym rynkiem pracy i brakiem specjalistów (głównie gminy wiejskie). Motywy te pojawiały się w opiniach respondentów ze wszystkich województw, czyniąc z nich powszechne problemy związane ze stosowaniem kontraktu socjalnego. Jaka jest skuteczność kontraktu jako narzędzia aktywizacji i usamodzielnienia osób z grupy wysokiego ryzyka socjalnego? (IDI, panel ekspertów) Sporą część osób pobierających świadczenia stanowią osoby, które wręcz pokoleniowo żyją w ten sposób. W przypadku takich osób, podpisanie kontraktu może nie doprowadzić do wyjścia z systemu, gdyż osoby te same tego nie chcą. Ponadto, w przypadku również pozostałych grup klientów, samo np. znalezienie zatrudnienia, wymaganego w kontrakcie, niekoniecznie doprowadzi do zmian w ludzkiej mentalności i wzrostu samodzielności. Występują co prawda przypadki, w których pracownicy socjalni zauważyli zmiany pozwalające sądzić o usamodzielnieniu się, lecz brak w tym względzie wypracowanych metod monitoringu tychże efektów, przez co ciężko wyciągnąć jednoznaczne wnioski na temat skuteczności kontraktu w tym zakresie. Opisane powyżej zjawiska są powszechne i występują na terenie całego kraju, niezależnie od rodzaju gminy. Jakie są formy i zakres współpracy z innymi instytucjami w zakresie realizacji celów zawartych w kontrakcie socjalnym? (IDI) Respondenci dobrze ocenili współpracę pomiędzy OPS, a innymi instytucjami (sąd, policja, szkoły, 12 S t r o n a

urzędy pracy, urzędy miasta/gminy, kuratorzy, elektrownie, gazownie). Niemniej, powszechnym zjawiskiem jest problem związany z ustawą o ochronie danych osobowych, która często utrudnia współpracę, spowolniając przepływ informacji (zmuszając do występowania z oficjalnymi wnioskami odnośnie udostępnienia danych). Problem ten najwidoczniejszy jest w ramach współpracy z urzędem pracy, będącym instytucją, z którą pracownicy socjalni najczęściej podejmują współpracę. Ośrodkom pomocy społecznej brakuje informacji (np. w formie wspólnego systemu) nt. profilu nadanego poszczególnym osobom, według którego mogliby planować działania aktywizujące. Opisane powyżej zjawiska są powszechne i występują na terenie całego kraju, niezależnie od rodzaju gminy. Różnice we współpracy z innymi instytucjami polegają jedynie na stopniu sformalizowania oraz procedur. Respondenci z obszarów wiejskich wskazują na bardziej personalny charakter współpracy niż przedstawiciele innych gmin. Jaki wpływ na liczbę zawieranych kontraktów socjalnych ma obciążenie pracą administracyjną? (IDI, panel ekspertów) Zdaniem większości respondentów, obciążenie pracą administracyjną jest główną barierą w zwiększeniu liczby zawieranych kontraktów (oraz ich jakości). Powszechnym problemem ośrodków pomocy społecznej jest niedostateczne zatrudnienie względem pracowników socjalnych. Sytuacja ta powoduje niedostatek czasu pracowników ośrodków, który mogliby przeznaczyć na zawieranie kontraktów socjalnych, których to zawieranie i związana z tym praca administracyjna odbywa się kosztem pracy w terenie. W przypadku ośrodków w gminach wiejskich, problem ten często związany jest z brakiem warunków lokalowych, co uniemożliwia zatrudnienie dodatkowych osób. Barierą we wszystkich gminach, wskazujących ten problem (występujący niezależnie od rodzaju gminy) jest brak środków finansowych na zatrudnienie dodatkowych pracowników oraz limit ustawowy, który w gminach o większym natężeniu korzystania z pomocy społecznej skutkuje dużą liczbą klientów, przypadającą na jednego pracownika (woj. opolskie, śląskie, łódzkie). Ocena praktycznych umiejętności pracowników socjalnych do stosowania kontraktu socjalnego (IDI, panel ekspertów) Większość pracowników socjalnych oceniła swoje przygotowanie jako wystarczające. Niemniej, bardzo często zgłaszano potrzebę dalszej organizacji szkoleń, w tym przede wszystkim w ujęciu praktycznym (z omówieniem postępowania wobec klientów wywodzących się z poszczególnych środowisk). Taką postawę reprezentowały przedstawiciele wszystkich rodzajów gmin, niezależnie od regionu. 13 S t r o n a

Ponadto, respondenci za potrzebne uznali szkolenia z zakresu prowadzenia dialogu motywującego (głównie gminy miejskie). Ocena adekwatności rozwiązań formalno-prawnych względem praktycznego wykorzystania kontraktu przez OPS (IDI, panel ekspertów) Powszechnym problemem związanym ze skutecznym realizowaniem kontraktów socjalnych, jest kwestia niejednoznacznych przepisów prawnych. Ustawa o pomocy społecznej pozwala co prawda wstrzymać wypłatę świadczeń osobie niewywiązującej się z kontraktu socjalnego, lecz jednocześnie, w przypadku jego trudnej sytuacji życiowej i/lub posiadaniu na utrzymywaniu dzieci, nakazuje się udzielenie takiej osobie pomocy. Niektórzy klienci wykorzystują ten fakt i nie realizują kontraktu, wiedząc, że w praktyce nie można od nich tego wyegzekwować. Problem rozwiązań formalnoprawnych wskazywano praktycznie w każdym województwie, tak więc problem tej jest powszechny i wpływa na ogólny poziom wykorzystania kontraktu socjalnego. Jakie są najczęstsze przyczyny zrywania kontraktów? (IDI, panel ekspertów) Bierność i niechęć klienta do podejmowania aktywności (wszystkie gminy) Cele długoterminowe, w ramach niektórych kontraktów socjalnych prowadzą do zniechęcenia i zmniejszenia motywacji przez klienta (wszystkie gminy) Brak świadomości w zakresie istotności podpisanego zobowiązania przez klienta (wszystkie gminy) Znalezienie zatrudnienia, w tym często nielegalnego (głównie gminy wiejskie) Zmiana miejsca zamieszkania (głównie gminy wiejskie i miejsko-wiejskie) Czy egzekwuje się konsekwencje braku realizacji postanowień kontraktu? W jaki sposób? (IDI, panel ekspertów) Konsekwencje niezrealizowania kontaktu są co prawda egzekwowane (wstrzymywanie świadczeń), lecz ze względu na brak wiedzy w tym zakresie pracowników socjalnych i niejednoznaczne ustawodawstwo, pracownicy OPS niekiedy nie wiedzą jak mają postąpić, co prowadzi do ich zniechęcenia względem wykorzystania tego narzędzia. Częstym przypadkiem jest jednak renegocjacja warunków kontraktu z klientem i wydłużenie terminu jego realizacji. Jest to zjawisko, występujące na terenie całego kraju i nie charakteryzujące szczególnie żadnego rodzaju gminy. Jakie mogłyby być skuteczne (pozafinansowe) metody egzekucji postanowień kontraktu? (IDI, panel ekspertów) Wśród metod pozafinansowych wymieniano odpowiednie motywowanie klientów do realizacji kontraktu wskazywanie celów i możliwości działania. Zwrócono też uwagę, że nie należy 14 S t r o n a

bezwzględnie karać za brak realizacji kontraktu. Należy przyjrzeć się każdemu przypadkowi z osobna, gdyż przyczyny często bywają niezależne od samego klienta. Wskazywali na to respondenci ze wszystkich województw, niezależnie od rodzajów gminy. Rekomendacje Zwiększenie liczby pracowników socjalnych (wszystkie gminy, z priorytetem dla gmin wiejskich) Uszczegółowienie prawnej kwestii w zakresie możliwości egzekwowania niezrealizowanego kontraktu socjalnego (z wyszczególnieniem okresu, na jaki można wstrzymać świadczenia, warunków z tym związanych i wobec kogo można ten warunek wprowadzić (członkowie rodziny klienta) Zwiększenie liczby organizowanych szkoleń dla pracowników socjalnych (ze szczególnym naciskiem na praktyczne aspekty jego wykorzystania wobec poszczególnych środowisk oraz dialog motywujący, mający na celu zmobilizowanie klientów do podjęcia aktywności) Realizacja projektów systemowych, zakładających obowiązek stosowania kontraktu socjalnego (głównie gminy o niskim wskaźniku oraz braku kontraktów socjalnych, szczególnie z terenów wiejskich) Organizacja akcji informacyjnej nt. efektów możliwych do uzyskania w wyniku wykorzystania kontraktów socjalnych w pracy socjalnej (gminy niestosujące kontraktów socjalnych) Uproszczenie języka zapisów kontraktów socjalnych (dostosowanie do grupy docelowej) przy zachowaniu obecnej jego formy Wprowadzenie fakultatywności poszczególnych elementów kontraktu socjalnego, w zależności od potrzeb, według uznania pracownika socjalnego po analizie konkretnej sytuacji Wspólny system wymiany informacji pomiędzy OPS a urzędami pracy Zmiany w systemie wynagrodzenia pracowników socjalnych - gratyfikacje za realizację kontraktów socjalnych 15 S t r o n a

2 Wstęp Z inicjatywy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej zrealizowane zostało badanie pn. Kontrakt socjalny w praktyce. Badanie było realizowane przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich (CRZL) we współpracy z Obserwatoriami Integracji Społecznej (OIS) działającymi w ramach projektu systemowego Koordynacja na rzecz aktywnej integracji, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, Działanie 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej, Priorytet I Zatrudnienie i integracja społeczna Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2014 oraz Regionalnymi Ośrodkami Polityki Społecznej (ROPS). Istota kontraktu socjalnego Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości 2. Zgodnie z treścią ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej praca socjalna może być prowadzona w oparciu o kontrakt socjalny (art.45, pkt. 2). Ten sam akt normatywny definiuje (art. 6 pkt. 6) kontrakt socjalny jako umowę wsparcia zawartą przez pracownika socjalnego z osobą ubiegającą się o pomoc, określająca uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Z kolei, zgodnie z art. 108 ustawodawca zaznacza, że aby określić sposób współdziałania w rozwiązywaniu problemów osoby lub rodziny znajdującej się w trudnej sytuacji życiowej pracownik socjalny może zawrzeć kontrakt socjalny w celu wzmocnienia aktywności i samodzielności życiowej, zawodowej lub przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Oprócz wskazanej powyżej ustawy stosowanie kontraktu socjalnego reguluje także Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 listopada 2010 roku w sprawie wzoru kontraktu socjalnego (Dz.U. 2010 nr 218 poz. 1439). 2 Zob. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, art. 2, pkt 1. 16 S t r o n a

Kontrakt socjalny jest więc jednym z instrumentów pracy socjalnej. Wskazuje osobie lub rodzinie kierunki działań umożliwiających wyjście z trudnej sytuacji, mobilizuje do własnej aktywności, wzmacnia wiarę we własne siły, zapewnia możliwość korzystania z potrzebnego doradztwa lub szkoleń oraz pomocy finansowej, jak również określa sposób wsparcia działań beneficjenta przez pracownika socjalnego. W swojej formie kontrakt jest sprecyzowanym zapisem zobowiązań dwóch stron, (pracownika socjalnego, reprezentującego daną instytucję i klienta pomocy społecznej). Powinien uwzględniać indywidualne potrzeby i predyspozycje klienta 3. Wyróżnia się dwa typy kontraktów socjalnych. Kontrakt typu A ma na celu rozwiązanie trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Natomiast celem kontraktu typu B jest wzmocnienie aktywności i samodzielności życiowej lub zawodowej bezrobotnego beneficjenta pomocy społecznej, lub przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Wart podkreślenia jest fakt, że aktywizacja jest bez wątpienia jednym z najważniejszych tematów prowadzonego dyskursu dotyczącego szeroko pojmowanej pomocy społecznej 4. Kontekst wprowadzenia i stosowania kontraktu socjalnego Kontrakt socjalny jako swoiste narzędzie pracy socjalnej wpisuje się w paradygmat aktywnej polityki społecznej. Jest zatem efektem dokonujących się od lat 70 XX wieku przemian zachodnioeuropejskich państw opiekuńczych (welfare states), w kierunku większej efektywności programów pomocowych realizowanych przez służby społeczne. Przemiany te polegały na stopniowym odchodzeniu od koncepcji pełnej opiekuńczości (welfare) polityki bezpieczeństwa socjalnego opartego na systemie świadczeń, i usług społecznych gwarantowanych przez państwo na rzecz koncepcji workfare (welfare to work), czyli opartej na powiązaniu prawa do świadczeń z obowiązkiem uczestniczenia w programach 3 Aktywna polityka społeczna w woj. opolskim przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Raport z badania regionalnego Obserwatorium Integracji Społecznej ROPS w Opolu. Opole, listopad 2010, s. 82. 4 T. Każmierczak: Praktyka aktywizacji w ośrodkach pomocy społecznej, W: Czy podejście aktywizujące ma szansę? Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce 20 lat po reformie systemu pomocy społecznej raport. Red. M. Rymsza, ISP, Warszawa 2011, s. 169. 17 S t r o n a

aktywizacji zawodowej oraz integracji społecznej 5. Jak podkreśla Ryszard Szarfenberg świadczenia powiększają problem bezrobocia oraz bierności zawodowej. Stanowią zatem bodziec do dezaktywizacji zawodowej zwłaszcza wśród tych obywateli, którzy mają ogólnie mniejsze szanse na zatrudnienie 6. Bezwarunkowa pomoc państwa zwiększa z czasem roszczeniowość beneficjentów pomocy społecznej. Jest to efektem substytucyjności świadczeń w stosunku do wynagrodzenia za pracę. Skutkiem ubocznym takiego stanu, może być zniechęcenie do poszukiwania zatrudnienia i życie na zasiłku, często łączone z pracą dorywczą bądź stałą w sektorze nieformalnym (pułapka bezrobocia). W przypadku dłuższych okresów bezrobocia zasiłki o charakterze ubezpieczeniowym są zastępowane przez niższe zasiłki z pomocy społecznej, w takim wypadku rodziny ubogich bezrobotnych mogą być dodatkowo uprawnione do zasiłków i dodatków rodzinnych 7. Z kolei Stanisława Golinowska podkreśla, że rozbudowany system świadczeń osłabia indywidualną przezorność, inicjatywę oraz zdolności adaptacyjne do trudniejszych warunków życia. Pełne zapewnienie bytu osłabia również więzi społeczne, poprzez ograniczenie części funkcji opiekuńczych rodziny 8. Krytyka opiekuńczego modelu polityki społecznej była i jest skierowana raczej w stronę racjonalizowania wydatków, a nie ich ograniczania. Poszukuje się sposobów na efektywniejszą i jednocześnie bardziej sprawiedliwą dystrybucję środków publicznych. Jednak całkowita negacja i demontaż welfare state jest dużym problemem politycznym o wyjątkowo niebezpiecznych skutkach dla demokracji 9. W nowym paradygmacie myślenia o polityce społecznej oraz efektywnej pracy socjalnej kontrakt pełni zasadniczą rolę, gdyż odpowiednio stosowany jest sposobem przełamania bierności oraz wyjścia z relacji urzędnik versus petent i zastąpienia jej partnerskim dialogiem dwóch stron dążących wspólnymi siłami do rozwiązania sytuacji problemowej. Przyjęta na obecne dziesięciolecie strategia Unii Europejskiej Europa 2020, jednoznacznie kieruje wektor działań polityk społecznych 5 K. Wódz, K. Faliszek: Wprowadzenie. Aktywizacja i integracja społeczna drogi do spójności społecznej. w: Nowe priorytety i tendencje w polityce społecznej wokół integracji i aktywizacji zawodowej, Red. K. Wódz, K. Faliszek, A. Karwacki, M. Rymsza, Toruń 2012, s. 12. 6 R. Szarfenberg: Aktywna polityka społeczna, [dostęp 30.06.2014], na stronie: http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/aps.pdf,s. 2. 7 R. Szarfenberg: Rodzaje i formy aktywnej polityki społecznej, W: Polityka społeczna op.cit, s. 403. 8 S. Golinowska: Przyszłość państwa opiekuńczego i systemu zabezpieczenia społecznego, Polityka Społeczna 11-12/2005, s. s. 1-3 9 S. Golinowska i in.: Dekada polskiej polityki społecznej. Od przełomu do końca wieku, IPiSS, Warszawa 2000, s. 90-91. 18 S t r o n a

państw Wspólnoty w stronę podejścia opartego na partnerstwie 10. W tym kontekście niebagatelnego znaczenia nabiera zasada empowerment, podkreślająca aktywną postawę pracownika socjalnego oraz klienta 11. Empowerment oznacza w konsekwencji podniesienie własnych kompetencji przez marginalizowane jednostki oraz grupy, a także wzrost ich zaangażowania w procesie ponownej inkluzji poprzez zdobyte kompetencje 12. Wprowadzenie stosunków umownych do pomocy społecznej, a tym samym upodmiotowienie beneficjenta oznacza umożliwienie mu do pewnego stopnia wywierania wpływu na warunki, na jakich będzie mu ta pomoc udzielana. Jednocześnie jest to kolejny instrument wpływania na zachowania, które można wyszczególnić w kontrakcie w stosunku do konkretnej osoby lub rodziny 13. Kontraktów nie zawiera się z osobami, w stosunku do których istnieje pewność, że nie będą wywiązywać się z jego zapisów, a zawarcie kontraktu traktuje jako sposób na otrzymanie kolejnych świadczeń 14. Aktywna polityka społeczna i w jej ramach instrumenty aktywizacyjne (takie jak kontrakt socjalny) w założeniu zrywają z praktyka rozdawnictwa łatwych świadczeń socjalnych, które prowadzą do dezaktywizacji beneficjentów oraz sprzyjają rutynizacji i biurokratyzacji działań służb społecznych. Kontrakt socjalny jako instrument nowego paradygmatu jest tego jaskrawym przykładem, co ma swoje umocowanie ustawowe: Brak współdziałania osoby lub rodziny z pracownikiem socjalnym [ ] w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej, odmowa zawarcia kontraktu socjalnego, niedotrzymywanie jego postanowień [ ] mogą stanowić podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej 15. Sama koncepcja aktywnej polityki społecznej pozwala natomiast służbom społecznym zogniskować działania na usamodzielnieniu klientów, dowartościowując frontowych pracowników socjalnych 10 Z. Szweda-Lewandowska: Reforma państwa opiekuńczego w Wielkiej Brytanii: Kontekst strategii Europa 2020, Polityka Społeczna 3/2012, s. 19-20. 11 Kontrakt socjalny narzędzie pracownika socjalnego raport, IRSS, Warszawa 2013, s.11. 12 Zob. K. H. Blanchard, J. P. Carlos, W. A. Randolph: Empowerment takes more than a minute, Berrett-Koehler Publishers, San Francisco 1996. 13 R. Szarfenberg: Aktywna polityka społeczna, [dostęp 30.06.2014], na stronie: http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/aps.pdf,s. 13. 14 Aktywna polityka społeczna op.cit., s. 82 83. 15 Ustawa z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, art. 11, ust.2 19 S t r o n a

bezpośrednio pracujących z klientami 16. Jest to możliwe m.in. dzięki otwartej i dyskursywnej formie kontraktu, gdzie pracownik socjalny i klient stają się partnerami wspólnie odkrywającymi źródło trudnej sytuacji, a także wspólnie podejmują wysiłki w celu szeroko rozumianej aktywizacji społecznej i zawodowej 17. Kontrakt socjalny jest jednym z głównych narzędzi aktywizacji klientów pomocy społecznej. Umożliwia uaktywnienie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz marginalizacją, co w dalszej perspektywie ułatwia im uniezależnienie się od wsparcia z pomocy społecznej. Jednak, by wypełniał on swoje zadanie, w jego tworzenie muszą być jednocześnie zaangażowani: klient pomocy społecznej oraz pracownik socjalny. Osiągniecie celów zapisanych w kontrakcie jest możliwe wyłącznie w wyniku samodzielnych działań klienta wspieranych przez pracownika socjalnego 18. Kontrakt socjalny wpisuje się zatem w zasadę empowerment, ponieważ klient pomocy staje się aktywnym podmiotem odpowiedzialnym za opracowanie scenariusza wyjścia z trudnej sytuacji socjalnej 19. Swoistą legitymizacją słuszności kontraktu socjalnego jako metody pracy socjalnej mogą być dotychczasowe opinie osób je stosujących w praktyce pracy socjalnej. Jak pokazują ogólnopolskie badania społeczne podejście aktywizujące, eksponujące znaczenie kontraktu socjalnego, jest powszechnie preferowane przez pracowników socjalnych i uznawane za właściwą metodę pracy socjalnej. Warunkowa pomoc materialna jest ich zdaniem bardziej skuteczna niż bezwarunkowa pomoc oparta o paradygmat tradycyjnie pojmowanej opiekuńczości państwa 20. 16 M. Rymsza: Aktywizacja w polityce społecznej. W stronę rekonstrukcji europejskich welfare states? IFiS PAN, Warszawa 2013, s. 105. 17 Kontrakt socjalny narzędzie op.cit., s. 14. 18 Aktywna polityka społeczna op.cit., s. 82. 19 Kontrakt socjalny narzędzie op.cit., s. 12. 20 Zob. T. Każmierczak: Praktyka aktywizacji w ośrodkach pomocy społecznej, W: Czy podejście aktywizujące ma op.cit, s. 180-186 i 190. 20 S t r o n a

3 Założenia metodologiczne Jednym z pierwszych kroków w realizacji badań było określenie celów badawczych. Jak określa B. Klepacki za cel badań naukowych uważa się wykrycie prawidłowości stale występujących w badanych zjawiskach oraz doprowadzenie na ich podstawie do wniosków ogólnych, ważnych nie tylko dla badanej zbiorowości, ale i dla innych obiektów znajdujących się w takich samych warunkach. Cele badań to także opracowanie właściwych metod badawczych służących poznaniu rzeczywistości 21. Ich analiza pozwoliła na opracowanie indywidualnych kryteriów realizacji badań, takich jak wskazanie obszarów czy zakresu tematycznego. Za cel główny badania postawiono analizę roli kontraktu socjalnego jako jednego z instrumentów aktywnej polityki społecznej w rozwiązywaniu problemów społecznych. W ślad za tym idą cele szczegółowe: Identyfikacja poziomu i zakresu realizacji kontraktów socjalnych, Określenie szans i barier w realizacji kontraktu socjalnego, Zebranie opinii pracowników socjalnych na temat zasadności stosowania kontraktu socjalnego, Ocena kontraktu socjalnego w aspekcie adekwatności procedur realizacji kontraktu, Wypracowanie rekomendacji dotyczących stosowania i skuteczności kontraktów socjalnych. Odpowiedź na główny problem badawczy oraz realizacja wyżej wymienionych celów szczegółowych jest możliwa dzięki zastosowaniu metody triangulacji, a więc zastosowania zróżnicowanych metod, perspektyw teoretycznych oraz danych. W badaniu wykorzystano następujące metody triangulacji: 21 B. Klepacki, Wybrane zagadnienia związane z metodologią badań naukowych, [w:] Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, T. 96, Z. 2, 2009, s. 41-42. 21 S t r o n a

Triangulację metod badawczych stosowane są różne metody badawcze, w celu pogłębienia poruszanej problematyki, Triangulację źródeł danych analizie poddawane są zarówno dane pierwotne (uzyskane na podstawie przeprowadzonych badań), jak i wtórne (uzyskane ze źródeł zastanych), Triangulację perspektyw badawczych badanie zrealizowane jest w 16 województwach, w każdym z nich powstały raporty cząstkowe składające się na niniejszy dokument - opracowanie ogólnopolskie. Badanie uwzględnia zatem regionalny kontekst społeczny, gospodarczy, kulturowy, dzięki czemu uzyskany materiał analityczny jest pełniejszy i bardziej wiarygodny. Jednym z fundamentalnych elementów postępowania badawczego było określenie problemów badawczych. Zdefiniowanie problemu oraz sformułowanie pytań badawczych należało do fazy koncepcyjnej badania oraz wymagało określenia problematyki i ustalenia treści poszukiwanych informacji. W ramach prac badawczych określono następujące problemy badawcze: Jakie są bariery (przeszkody, zagrożenia) w stosowaniu kontraktu socjalnego? Jakie są mocne i słabe strony w stosowaniu kontraktu z perspektywy pracownika socjalnego? Jakie są proponowane zmiany w dotychczasowych wzorach umów formułowane przez pracownika socjalnego? Jakie są pozytywne doświadczenia związane z stosowaniem kontraktu socjalnego? Jakie są negatywne doświadczenia związane z stosowaniem kontraktu socjalnego? Czy kontrakt socjalny stosowany jest zawsze tam gdzie zachodzi potrzeba/możliwość aktywizacji? Jakie są główne okoliczności zawierania kontraktu socjalnego (rozwiązanie trudnej sytuacji życiowej klienta/wzmocnienie aktywności i samodzielności)? 22 S t r o n a

Jakie są motywy korzystania z kontraktu przez pracowników socjalnych? Jakie są motywy nie stosowania kontraktu przez pracowników socjalnych? Jaka jest skuteczność kontraktu jako narzędzia aktywizacji i usamodzielniania osób z grupy wysokiego ryzyka socjalnego? Jakie są formy i zakres współpracy z innymi instytucjami (np. PUP, kurator, asystent rodziny, CIS) w zakresie realizacji celów zawartych w kontrakcie socjalnym? Jaki wpływ na liczbę zawieranych kontraktów socjalnych ma obciążenie pracą administracyjną? Ocena praktycznych umiejętności pracowników socjalnych do stosowania kontraktów przez pracowników socjalnych Ocena adekwatności rozwiązań formalno-prawnych względem praktycznego wykorzystania kontraktu przez OPS Jakie są najczęstsze przyczyny zrywania kontraktów socjalnych? Czy egzekwuje się konsekwencje braku realizacji postanowień kontraktu? W jaki sposób? Jakie mogłyby być skuteczne (pozafinansowe) metody egzekucji postanowień kontraktu? Jak kształtuje się liczba kontraktów w zależności od typu gminy (wiejska, wiejsko-miejska, miejska)? Wypracowanie wniosków dotyczących upowszechnienia i zwiększenia skuteczności kontraktów socjalnych. W niniejszym badaniu cele i pytania badawcze poszukiwano za pomocą takich metod jak desk research, indywidualne wywiady pogłębione (IDI) oraz panele ekspertów. Metodologia badawcza wypracowana została dzięki współpracy Obserwatoriów Integracji Społecznej, Regionalnych Ośrodków Polityki Społecznej (woj. małopolskiego, łódzkiego, dolnośląskiego oraz pomorskiego) i Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie. Dane uzyskane w ramach badania dotyczą 2013 roku. 23 S t r o n a

Pierwszą metodą zastosowaną w badaniu było desk research. Analiza źródeł wtórnych jest jedną z podstawowych metod stosowanych w badaniach społecznych. Jej specyfika polega na braku ingerencji w środowisko będące przedmiotem analizy, gdyż badacz korzysta z danych już istniejących, dostępnych głównie jako statystyki publiczne. W przypadku niniejszego projektu wykorzystano sprawozdanie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej za 2013 rok 22. W wyniku tego możliwa była analiza następujących wskaźników w podziale na 16 województw: a) Liczba zawartych kontraktów socjalnych ogółem w województwie w 2013 r. z podziałem na gminy wiejskie, miejsko-wiejskie i miejskie, b) Liczba osób ogółem objętych kontraktem socjalnym w województwie 2013 r., c) Liczba osób objętych kontraktami socjalnymi jako % osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej w 2013 r., d) Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego w OPS, e) Odsetek gmin w woj. zawierających kontrakty socjalne min 1 do gmin w woj. Prócz powyższego źródła, wykorzystano również takie pozycje, jak: Ocena Zasobów Polityki Społecznej (dane z raportów regionalnych), Główny Urząd Statystyczny, Diagnoza społeczna, Opracowania i dane własne ROPS/RCPS (zestawienia wskaźników obliczonych na potrzeby badania), Z. Grabusińska, Rola pracy socjalnej w aktywnej integracji, Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej, Warszawa 2012. 22 MPiPS 03, [dostęp 16.07.2014], na stronie: http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/raporty-istatystyki/statystyki-pomocy-spolecznej/statystyka-za-rok-2013/ 24 S t r o n a

Kolejną wykorzystaną metoda badawczą były indywidualne wywiady pogłębione (IDI). Steinar Kvale podaje dość klarowną definicję wywiadu, jako rozmowy posiadającej strukturę i cel. Wykracza poza spontaniczną wymianę poglądów, która występuje w codziennych konwersacjach i przyjmuje postać procesu starannego zadawania pytań i wysłuchiwanie odpowiedzi, w celu uzyskania całkowicie zweryfikowanej wiedzy 23. Badacz przystępuje do wywiadu z określonymi dyspozycjami lub szczegółowymi pytaniami badawczymi, w zależności od stopnia strukturyzacji narzędzia. Respondent ustosunkowuje się do kolejnych pytań mogąc poszerzyć określone wątki o interesujące go kwestie. W badaniach nad kontraktem socjalnym zastosowane zostało ustrukturyzowane narzędzie składające się z katalogu szczegółowych pytań odpowiadających na postawione pytania badawcze. Struktura badanej próby w badaniach przeprowadzonych techniką indywidualnego wywiadu pogłębionego przedstawia się następująco: w każdym z 16 województw przeprowadzono wywiady w Ośrodkach Pomocy Społecznej w gminach miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich. W każdym z wymienionych typów gmin przeprowadzone zostały cztery wywiady z pracownikami socjalnymi (bądź z kierownikiem Ośrodka, w przypadku braku stosowania kontraktu socjalnego w 2013 r.). Kryterium doboru gmin w poszczególnych kategoriach (miejska, miejsko-wiejska, wiejska) stanowiła liczba zrealizowanych kontraktów. W gminach o najwyższym odsetku realizowanych kontraktów zostały przeprowadzone dwa wywiady, w gminach o najniższym odsetku jeden wywiad oraz również jeden w gminach, gdzie w ogóle nie stosuje się tego typu narzędzia aktywizacji. Zatem w każdym województwie przeprowadzonych zostało 12 wywiadów pogłębionych z pracownikami socjalnymi, co w skali kraju daje łączną liczbę 192 wywiadów pogłębionych. Badanie przeprowadzone zostało w okresie październik listopad 2014 r. W ramach realizowanych badań wykorzystano również technikę panelu eksperckiego. Jest to taka forma wywiadu grupowego, gdzie do uczestnictwa zaproszeni są specjaliści/eksperci w danej dziedzinie 24, w tym przypadku eksperci z zakresu pracy socjalnej i polityki społecznej 23 S. Kvale: Prowadzenie wywiadów, PWN, Warszawa 2011, s. 18. 24 Panel ekspertów, Ewaluacja - Portal Funduszy Europejskich, Krajowa Jednostka Ewaluacji, Departament Koordynacji Strategii i Polityk Rozwoju, www.ewaluacja.gov.pl [data dostępu:27.12.14]. 25 S t r o n a

oraz kadra kierowniczą Ośrodków Pomocy Społecznej, w których najczęściej stosuje się kontrakt jako narzędzie aktywizacji. W niniejszym badaniu przeprowadzono 16 takich spotkań (po jednym w każdym z województw), których celem było wypracowanie propozycji zmian, usprawnień dotyczących skuteczności kontraktu socjalnego jako narzędzia aktywnej integracji. Dobór próby do badania miał charakter celowy (po konsultacji z ROPS ami) wg liczby zawartych kontraktów socjalnych w roku 2013 (wg OZPS) z zachowaniem reprezentatywności gmin wiejskich, miejsko-wiejskich i miejskich. Rysunek 1 Struktura próby badawczej do panelu eksperckiego L.p. Województwo Łączna liczba uczestników OPS z gmin miejskich OPS z gmin wiejskich Data badania OPS z gmin miejskowiejskich 1. warmińskomazurskie 12 5 0 7 27.10.2014 2. kujawskopomorskie 11 0 1 10 09.10.2014 3. lubelskie 10 7 0 3 29.10.2014 4. świętokrzyskie 10 1 4 5 30.10.2014 5. podlaskie 9 4 2 3 08.10.2014 6. mazowieckie 9 5 (w tym 4 OPS dzielnic m.st. Warszawa) 2 2 21.10.2014 7. wielkopolskie 9 3 3 3 10.10.2014 8. podkarpackie 9 2 3 4 05.11.2014 9. śląskie 8 1 2 5 17.09.2014 10. dolnośląskie 8 3 4 1 06.10.2014 11. opolskie 8 1 6 1 16.10.2014 12. łódzkie 8 2 1 5 10.10.2014 13. zachodniopom orskie 8 1 1 6 07.10.2014 14. małopolskie 8 3 3 2 16.10.2014 15. pomorskie 8 3 1 4 24.10.2014 16. lubuskie 8 4 2 2 23.10.2014 Razem 143 45 35 63 - Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań 26 S t r o n a

Łącznie w panelach eksperckich udział wzięły 143 osoby, z czego największy udział (63 osoby) przypadł na ekspertów z terenu gmin wiejskich. Jednocześnie, wszystkie osoby biorące udział w panelu zostały wykluczone z możliwości wzięcia udziału w badaniu IDI. 27 S t r o n a

4 Wyniki badania desk research Podstawową jednostką terytorialną Polski są gminy (2 489 gmin) skupione w 308 powiatach, które łącznie tworzą 16 samorządowych województw 25. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego na koniec 2013 roku Polskę zamieszkiwało 38 495 659 osób. Liczba ta spada ostatnimi laty, ze względu na ujemny wskaźnik przyrostu naturalnego w Polsce (-0,5 w 2013 r. 26 ). Tabela 1 Liczba ludności Polski w 2013 r. Liczba ludności Udział % ludności Polska ogółem 38 495 659 100% gminy miejskie 18 696 646 48,6% gminy miejsko-wiejskie 8 805 014 22,9% gminy wiejskie 10 993 999 28,6% Źródło: Ludność wg grup wieku i płci, Bank Danych Lokalnych GUS, www.stat.gov.pl [data dostępu:27.10.2014] Największa część ludności Polski zamieszkuje tereny gmin miejskich (48,6%). Drugimi w kolejności, pod względem liczby ludności, były gminy wiejskie, lecz w ich przypadku udział % był już dużo niższy i wyniósł 28,6%. Ostatni typ to gminy miejsko-wiejskie, na które przypadło 22,9% ludności Polski. W celu określenia roli kontraktu socjalnego, jako jednego z instrumentów aktywnej polityki społecznej w rozwiązywaniu problemów społecznych, warto przyjrzeć się szeregowi wskaźników, których analizę zamieszczono poniżej 27. 25 Polska- Rzeczpospolita Polska, Invest In Poland, www.investinpoland.pl/ [data dostępu: 10.10.2014]. 26 Przyrost naturalny na 1000 ludności wg miejsca zamieszkania, Bank Danych Lokalnych GUS, www.stat.gov.pl [data dostępu:16.10.2014] 27 Zestawienie zbiorcze wszystkich wskaźników zamieszczono w aneksie 4. 28 S t r o n a

Rysunek 2 Liczba zawartych kontraktów socjalnych ogółem wg województw w 2013 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie OZPS 2013/GUS (przekazanych przez OIS oraz ROPS) Pod względem liczby zawartych kontraktów socjalnych ogółem przoduje województwo śląskie z wynikiem na poziomie aż 11 252 kontraktów w 2013 r. Wartość ta stanowi niemal dwukrotność średniej krajowej, która wyniosła w roku oceny 5 709 kontraktów. Warto jednak zauważyć, że pierwsze pozycje w zestawieniu (śląskie, małopolskie i mazowieckie) przypadają na regiony cechujące się wysoką liczbą ludności (i co za tym idzie, wysoką liczbą klientów pomocy społecznej), co w dużym stopniu determinuje liczbę zawieranych kontraktów. To właśnie te regiony w największym stopniu odpowiadają za tak wysoki wynik w ramach średniej ogólnopolskiej. Poniżej jej znalazło się 8 województw, przy czym liczba zawartych kontraktów socjalnych była zdecydowanie niższa od wartości średniej w przypadku dwóch województw opolskiego i podlaskiego. W regionach tych zawarto kolejno 1 764 oraz 1 519 29 S t r o n a