KOSZALIŃSKI PROGRAM WSPIERANIA WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI

KOSZALIŃSKI PROGRAM WSPIERANIA WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI 1

WEKTOR ZMIAN KOSZALIŃSKI PROGRAM WSPIERANIA WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI KOSZALIN 2013

Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie. Copyright by Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Koszalinie, 2013 Przedruk materiałów w całości lub w części jest możliwy wyłącznie za zgodą wydawcy. Cytowanie oraz wykorzystywanie treści jest dozwolone z podaniem źródła. Wydawca: Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Koszalinie Al. Monte Cassino 2 75-412 Koszalin tel. 94 316 03 26 faks 94 316 03 28 sekretariat@mopskoszalin.pl www.mops.koszalin.pl www.bezdomnosc-koszalin.pl Projekt graficzny i skład: Zakład Poligraficzny POLIMER Marek Malawski, Jolanta Malawska ISBN 978-83-935563-1-1 Podręcznik powstał przy współudziale członków Grupy Sterującej Projektem WEKTOR ZMIAN (Lider: Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Koszalinie, Partner: Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Gdańsku).

strona 07 strona 09 strona 10 strona 10 strona 11 strona 12 strona 14 strona 15 strona 30 strona 32 strona 35 strona 36 strona 75 strona 95 strona 123 strona 160 strona 173 strona 177 strona 178 1 Przedmowa 2 Definicja problemu od pomysłu do realizacji 2.1 WEKTOR ZMIAN 2.2 Droga do domu nie zawsze jest prosta 2.3 Skąd pomysł na bezdomność 2.4 Współpraca i partnerstwo podstawą do rozwiązywania problemu bezdomności z doświadczeń MOPR Gdańsk 2.5 I nadszedł czas na zmiany 2.6 Badanie I: Geneza i skala bezdomności na terenie Gminy - Miasta Koszalin 2.7 Badanie II i Badanie III: obszary niedoboru i zjawisk problemowych w obszarze pracy na rzecz osób bezdomnych oraz analiza współpracy międzysektorowej na terenie Gminy Miasta Koszalin 2.8 Użytkownicy, odbiorcy kto jest kim? 3 System Wychodzenia z Bezdomności 3.1 Metodologia i narzędzia badań 3.2 Model współpracy 3.3 Streetworking 3.4 Asystentura osoby bezdomnej i zagrożonej bezdomnością 3.5 Hierarchizacja placówek wsparcia i mieszkań treningowych 3.6 Nakłady i koszty wdrażania systemu 4 Podsumowanie 4.1 Instrukcja wdrażania Systemu Wspierania Wychodzenia z Bezdomności strona 183 Suplement 1. SUPLEMENT suplementem do podręcznika będzie inicjatywa edukacyjna (schemat cyklu zajęć, konspekty). 2. Płyta CD (pełne wersje raportów z badań, elementy kampanii informacyjnej, dokumenty programowe Gminy Miasta Koszalin).

1 Przedmowa

Pracownik socjalny zawód? powołanie? czy misja? Jak trudno jest jasno i precyzyjne wskazać na co w codziennej pracy może pozwolić sobie pracownik socjalny, jaki jest zakres jego uprawnień i możliwości, zwłaszcza w chwili zagrożenia zdrowia lub życia bezdomnego? Czy możliwy jest w tej sytuacji kompromis? Jak znaleźć rozwiązanie kiedy osoba bez dachu nad głową, uwikłana w cały szereg sytuacji nie ma już praktycznie wpływu na swoje życie i nie widzi a w zasadzie nie chce zmian? Taki stan rzeczy, a raczej przyzwyczajenie i wybranie bezdomności, jest zewnętrzną powłoką, a naszym zadaniem jest jej przełamanie. W tym podręczniku znajdziecie Państwo szereg przydatnych informacji poświęconych problematyce bezdomności, a także gotowy do zaimplementowania na Państwa terenie system wychodzenia z bezdomności. Krok po kroku wskazujemy Państwu jak znaleźć wspomniany wyżej kompromis. Mam nadzieję, że ten podręcznik okaże się Państwu przydatny, a nasze doświadczenie będzie stanowiło punkt wyjścia dla wprowadzanych przez Państwa nowych standardów w pomocy. Pragnę również podkreślić niezmiernie ważną rolę współpracy partnerskiej z Miejskim Ośrodkiem Pomocy Rodzinie w Gdańsku w realizowanym przedsięwzięciu. Ich wsparcie, mentoring, a przede wszystkim doświadczenie pomogło nam osiągnąć założone cele, które początkowo wydawały się nierealne. Przekazując Państwu tą publikację życzę pomyślności i sukcesów w życiu zawodowym oraz zachęcam do wprowadzania innowacji. Bogumiła Szczepanik Dyrektor Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Koszalinie 8 WEKTOR ZMIAN

2 Definicja problemu - od pomysłu do realizacji Chciałem zmienić świat. Doszedłem jednak do wniosku, że mogę jedynie zmieniać samego siebie. Aldous Huxley KOSZALIŃSKI PROGRAM WSPIERANIA WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI 9

WEKTOR ZMIAN Koszaliński Program Wspierania Wychodzenia z Bezdomności jest realizowany od lutego 2011 roku. Realizację WEKTOR - projektu poprzedziły długie przygotowania, konsultacje, poszukiwania (z łac., niosący; ten, który niesie; Partnera do podejmowanych działań. Skoro istnieje problem, to musi nośnik, od vehere, nieść ; via, istnieć również jego rozwiązanie. Problem występuje u nas, to my musimy poszukiwać nowych rozwiązań, które będziemy mogli dostosować droga ). do naszych możliwości, zasobów. Wiedzieliśmy jedno potrzebujemy czegoś nowego, potrzebujemy zmian, potrzebujemy... innowacji. Najczęstsza definicja innowacji podkreśla, iż innowacja jest procesem polegającym na przekształceniu istniejących możliwości w nowe idee i wprowadzenie ich do praktycznego zastosowania (E.Okoń-Horodyńska, wykład 1, str.9) 1. I tak rozpoczęliśmy poszukiwanie nowych idei, narzędzi, form pracy, bo skoro nie można zmienić świata, należy zmienić samego siebie. W tym przypadku nasze podejście do problemu bezdomności i pracy z osobami bezdomnymi 2. Droga do domu nie zawsze jest prosta 1 Okoń-Horodyńska E., wykłady Polityka innowacyjna UE. 2 Początkowo projekt obejmował zakresem grupy docelowej tylko osoby bezdomne. Po przeprowadzeniu badań grupę docelową rozszerzono o osoby zagrożone bezdomnością (zgodnie z Europejską Typologią Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS). Problem bezdomności nie dotyczy tylko osoby nim dotkniętej. To również problem społeczeństwa, którego bezdomny jest członkiem. Ograniczenie zjawisk i łagodzenie jego skutków jest obowiązkiem każdego samorządu gminy. Wspieranie osób bezdomnych jest wyjątkowo trudnym zadaniem. Każdy samorząd wykorzystując ustawowe instrumenty pomocy społecznej, równocześnie poszukuje nowych i bardziej skutecznych rozwiązań tej sytuacji, ale też i tańszych z punktu widzenia budżetu i finansów gminy. Obraz działań w tym kierunku możemy odnaleźć w strategiach i programach walki z bezdomnością, a także w zawiązywanych w tym celu partnerstwach, koalicjach i porozumieniach między ośrodkami pomocy społecznej, organizacjami pozarządowymi oraz innymi instytucjami zajmującymi się problematyką bezdomności. Samorząd lokalny tworzą wszyscy mieszkańcy gminy. To mieszkańcy stanowią ten specyficzny zbiór osób, charakteryzujących się rozmaitymi potrzebami, dążeniami oraz oczekiwaniami. Ich zaspokajanie należy do zadań gminy. Ze względu na różnorodność oraz duże natężenie występujących problemów, istotne znaczenie ma powstawanie lokalnych inicjatyw obywatelskich, wspierających działania instytucji samorządowych oraz rządowych. Ustawowo, dominująca rola samorządu w realizacji pomocy dla osób bezdomnych, nakłada na niego obowiązek tworzenia systemowej spójności i skuteczności działań wszystkich instytucji, i organizacji pracujących na ich rzecz. Wieloaspektowa, starannie przemyślana i oparta na zasadach partnerstwa współpraca samorządu i organizacji III sektora w rozwiązywaniu problemów społecznych owocuje trafnymi rozwiązaniami odpowiadającymi lokalnym potrzebom i zasobom. Przenikając wiele aspektów funkcjonowania społeczności lokalnej, polityka społeczna powinna stanowić spójną i komplementarną całość. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Koszalinie, wykorzystując partnerstwo oraz doświadczenie Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Gdańsku, przystąpił do realizacji projektu innowacyjnego WEKTOR ZMIAN Koszaliński Program Wspierania Wychodzenia z Bezdomności, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Projekt zakłada wypracowanie i wprowadzenie do koszalińskiego systemu pracy z osobami bezdomnymi dwóch podstawowych narzędzi pracy bezpośredniej jakimi są: streetworking i asystentura osoby bezdomnej i zagrożonej bezdomnością. Dodatkowym 10 WEKTOR ZMIAN

elementem, który składał się na produkt finalny innowacji projektu WEKTOR ZMIAN było opracowanie modelu współpracy instytucjonalnej oraz standardu hierarchizacji placówek wsparcia i mieszkalnictwa treningowego. Skąd pomysł na bezdomność Misją Koszalina, zgodnie z zapisami Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Miasta Koszalin na lata 2009-2015 jest hasło: Koszalin miastem stwarzającym szanse rozwoju mieszkańcom oraz przeciwdziałającym wykluczeniu społecznemu. Jak w każdej dziedzinie, tak i w procesie pracy z osobami wykluczonymi społecznie, by dobrze leczyć potrzebna jest odpowiednia diagnoza i indywidualnie dobrana metoda leczenia. Jak do tej pory brakowało nam narzędzi do diagnozy, staraliśmy się ją prowadzić, jednak nie była ona wystarczająca, a czasem nastręczała wręcz problemy. Mieliśmy liczebność szacunkową, brakowało zdecydowanie struktury i określenia najistotniejszych problemów osób bezdomnych. Jednolite badania pozwoliły na dopasowanie istniejącej oferty do rzeczywistych potrzeb tej grupy osób wykluczonych społecznie, na poznanie przyczyn wykluczenia. Osoby bezdomne nie mogą skorzystać z kompleksowej oferty pomocy, gdyż jest ona zapewniana indywidualnie (różne podmioty w różnych obszarach). Narzędzia wykorzystywane dotychczas w pracy z osobami bezdomnymi nie były w pełni dopasowane do sygnalizowanych potrzeb tej grupy - brak było narzędzi podnoszących efektywność wychodzenia z bezdomności. Poza brakiem badań, barierą w skutecznym wspieraniu wychodzenia z bezdomności, jest również praktyka skupiona przede wszystkim na zapewnieniu niezbędnego wsparcia w podstawowych obszarach, w oparciu o zasoby podmiotów działających lokalnie oraz pomoc nastawioną, głównie na zaspokajanie podstawowych potrzeb, a nie na ograniczanie zjawiska bezdomności. Współpraca i partnerstwo podstawą rozwiązywania problemu bezdomności z doświadczeń MOPR Gdańsk Łączymy wiedzę i doświadczenie w kierunku zmiany Bezdomność to w dzisiejszych czasach problem, który dotyczy całego społeczeństwa w Polsce. Bezdomni żyją wszędzie. Każde społeczeństwo stara się w miarę możliwości radzić sobie z tym problemem. Złożoność zjawiska i jego regionalna specyfika zmusza nie tylko do prowadzenia różnych form wsparcia interwencyjnego dla osób bezdomnych, ale przede wszystkim do podejmowania działań na rzecz realnego ograniczenia skali bezdomności i łagodzenia jej skutków. Niebagatelną rolę w obszarze przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu i rozwiązywaniu tej ważnej kwestii społecznej ma do odegrania przede wszystkim praca socjalna. Klasyczne narzędzia pracy socjalnej są jednak niewystarczające w niesieniu skutecznej pomocy osobom bezdomnym, wymagając poszukiwania i stosowania nowych form i metod wsparcia. Tworzenie i wdrażanie nowoczesnych rozwiązań wymaga profesjonalizmu, zmiany dotychczasowego sposobu myślenia o pomocy społecznej i pracy socjalnej. A także - interdyscyplinarnego podejścia i otwartości na współpracę oraz przesunięcia działań mocno skon- KOSZALIŃSKI PROGRAM WSPIERANIA WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI 11

centrowanych na osobie bezdomnej również na działania skierowane na środowisko lokalne. Bezdomność bowiem, jak większość problemów społecznych wymaga zaangażowania się różnych podmiotów w proces ich rozwiązywania, a więc jednostek samorządu terytorialnego, organizacji pozarządowych i kościelnych, służb mundurowych i przedstawicieli świata biznesu. Rozwiązywanie problemu bezdomności jest więc ambitnym i trudnym zadaniem. Próbę zmierzenia się z nim podjął Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej (MOPS) w Koszalinie realizując innowacyjny projekt WEKTOR ZMIAN Koszaliński Program Wspierania Wychodzenia z Bezdomności. Główny cel projektu zakłada poszerzenie oferty w pracy z osobami bezdomnymi poprzez stworzenie i upowszechnienie kompleksowego systemu wspierania osób bezdomnych i wychodzących z bezdomności. Zaproponowane rozwiązania są ukierunkowane na wykorzystanie możliwości i zasobów oraz potencjału społeczności Koszalina, a także na koordynowanie i integrowanie przez Ośrodek działań wspierających, terapeutycznych, socjalnych i readaptacyjnych, społeczno-zawodowych wobec osób bezdomnych. Podstawą tworzonego systemu jest jego oparcie na rzetelnej diagnozie problemu bezdomności w Koszalinie, a także sięgnięcie do doświadczeń - dobrych praktyk, które zostały z powodzeniem zrealizowane w innych gminach i regionach. Możliwość korzystania ze sprawdzonych praktycznych rozwiązań konkretnych problemów przynosi określone, pozytywne rezultaty ze względu na możliwość przeniesienia zastosowanych rozwiązań do swojego środowiska. Wymiana dobrych praktyk pracowników koszalińskiego MOPS z gdańskimi specjalistami, na co dzień pracującymi w podobnych obszarach zaowocowały szerszą współpracą i partnerstwem z Miejskim Ośrodkiem Pomocy Rodzinie w Gdańsku w ramach WEKTORA ZMIAN. Każda z tych instytucji ma własne doświadczenia w pracy z osobami bezdomnymi. Wspólne działania umożliwiły połączenie zdobytej wiedzy, sił i środków w osiągnięciu zaplanowanych celów tego innowacyjnego projektu, a co za tym idzie wypracowywanie drogi do wprowadzenia kompleksowych, wysokiej jakości usług dla osób bezdomnych. Ciesząc się, że towarzyszy w realizacji tak innowacyjnego wydarzenia Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Gdańsku uznaję za bardzo cenną inicjatywę przygotowanie i realizację projektu innowacyjnego WEKTOR ZMIAN Koszaliński Program Wspierania Wychodzenia z Bezdomności. Nowatorskie działania i próba wypracowania skutecznych narzędzi i standardów usług poszerzą o nowe istotne elementy koszaliński system rozwiązywania problemu bezdomności i łagodzenia jego skutków oraz zwiększą jego skuteczność poprzez przeciwdziałanie narastającym problemom dysfunkcjonalności Mieszkańców Miasta Koszalina dotkniętych bezdomnością oraz zagrożonych tym problemem. Bożena Dołkowska Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Gdańsku W sieci lokalnego wsparcia bezdomnych Gdańszczan obok organizacji pozarządowych znajdują się wszystkie instytucje samorządowe, pomoc społeczna, służba zdrowia i służby mundurowe, a ich współpraca wykracza poza ustawę o działalności pożytku publicznego i wolontariacie. Należy jednak zwrócić uwagę, że zlecanie realizacji zadań z pomocy społecznej w drodze konkursu nie jest najważniejszym elementem tej współpracy. Organizacji wcześniej wspomnianych działań służą założenia Gdańskiego Programu Rozwiązywania Problemu Bezdomności realizujące Gdańską Strategię Rozwiązywania Problemów Społecznych do roku 2015. W pracy nad Programem uczestniczyli eksperci, specjaliści, przedstawiciele pomocy społecznej, organizacji samorządu lokalnego i organizacji 12 WEKTOR ZMIAN

pozarządowych, środowiska naukowego, Policji i Straży Miejskiej. Program pozwolił na strategiczne rozwiązywanie problemów społecznych osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, a także systematyczne monitorowanie problemu bezdomności w mieście i wczesne rozpoznanie zagrożeń społecznych oraz prowadzenie bieżących działań osłonowych. Realizacja Programu ułatwia również kreowanie nowych sposobów działania w obszarze problematyki bezdomności i aktywizacji zawodowej bezdomnych i zagrożonych bezdomnością. Trwałym efektem współpracy są innowacyjne, dostosowane do charakteru bezdomności w Gdańsku standardy, metody i narzędzia nowoczesnej pracy socjalnej. Finansowanie realizacji Programu pochodzi z wielu źródeł, w tym środków Miasta przeznaczonych na realizację zadań z pomocy społecznej, z Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, środków własnych organizacji pozarządowych, a także ze środków Unii Europejskiej. Rosnąca liczba osób bezdomnych oraz systematycznie pogłębiający się ich zły stan zdrowia, a także starzenie się populacji powoduje konieczność znacznego zwiększenia liczby miejsc, w tym specjalistycznych oraz kosztów ich utrzymania w placówkach dla bezdomnych. Organizacje mają problemy z uzyskiwaniem środków finansowych z innych źródeł. Zmiana różnych przepisów prawnych jest przyczyną zanikania doraźnego i bezpośredniego sponsoringu rzeczowego (np. uzyskiwanie żywności z marketów). Dodatkowo - panujący w społeczeństwie stereotypowy obraz osoby bezdomnej zniechęca ewentualnych sponsorów, a temat bezdomności czyni nieatrakcyjnym. Aplikowanie przez organizacje do różnych konkursów, w celu uzupełnienia podstawowej usługi wiąże się zwykle z obowiązkiem posiadania określonego własnego wkładu finansowego w wymaganej przez ewentualnego grantodawcę wysokości. Wysokość uzyskanej dotacji jest najczęściej ograniczona przez równoczesne dotowanie dużej liczby wniosków złożonych przez inne organizacje. Równowaga finansowa organizacji może być naruszona również przy realizacji dotowanego projektu z przyczyn od niej niezależnych, na przykład z powodu dużej rotacji klientów. Znaczącym problemem jest trudna współpraca ze służbą zdrowia w zakresie udzielania pomocy chorym osobom bezdomnym. Równocześnie służba zdrowia oczekuje, aby placówki dla osób bezdomnych rozwiązywały jej problemy poprzez przejęcie i pełnienie funkcji o charakterze opiekuńczo-leczniczym czy opiekuńczo-pielęgnacyjnym. Podsumowując, na etapie konstruowania i zawierania Partnerstwa, zauważalne były podobieństwa w barierach i przeszkodach w rozwiązywaniu problemu bezdomności zarówno w Gdańsku, jak i w Koszalinie. Mimo różnego obrazu problemu bezdomności, doświadczeń i wprowadzonych rozwiązań, innych w obu miastach, to właśnie różnice stanowią dodatkowy argument na rzecz współpracy, dając możliwość wymiany dobrych praktyk i doświadczeń, wzajemnego uzupełnienia działań i łączenia różnych możliwości zaspokajania potrzeb społecznych. Zawarte w ramach projektu WEKTOR ZMIAN Partnerstwo poszerzyło o nowe elementy system rozwiązywania i łagodzenia problemu bezdomności oraz zwiększyło jego skuteczność poprzez opracowywanie i wdrażanie standardów usług zarówno w Koszalinie, jak i w Gdańsku. Posłużyło także podnoszeniu kwalifikacji zawodowych pracowników socjalnych oraz pracowników instytucji i lokalnych organizacji pozarządowych pracujących na rzecz osób bezdomnych lub zagrożonych bezdomnością. Katarzyna Wilczak MOPS Koszalin Bożena Dołkowska -MOPR Gdańsk KOSZALIŃSKI PROGRAM WSPIERANIA WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI 13

3 Zgodnie z wnioskiem o dofinansowanie projektu. 4 Dla ujednolicenia nazewnictwa w dalszej części Podręcznika będziemy posługiwać się określeniem System. 5 IPWzB Indywidualny Program Wspierania Wychodzenia z Bezdomności. I nadszedł czas na zmiany WEKTOR ZMIAN Koszaliński Program Wspierania Wychodzenia z Bezdomności projekt innowacyjny testujący, jest realizowany w ramach Działania 7.1 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmacnianie sektora ekonomii społecznej Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Celem projektu 3 jest poszerzenie oferty instytucji i organizacji z terenu Koszalina, w pracy z osobami bezdomnymi, poprzez stworzenie i upowszechnienie kompleksowego systemu wspierania osób bezdomnych i wychodzących z bezdomności, opartego na rzetelnej diagnozie i analizie, wykorzystującego dostępne zasoby oraz dysponującego skutecznymi narzędziami i wykorzystanie dobrych praktyk, w okresie od 01.02.2011-31.12.2013. W związku z tym, iż jest to projekt innowacyjny testujący, projekt składa się z III etapów: I etap diagnoza i analiza problemów był to etap, kiedy prowadzone były badania oraz opracowywaliśmy Produkt Finalny czyli System Wspierania Wychodzenia z Bezdomności 4. II etap testowanie produktu finalnego był to etap, kiedy mieliśmy możliwość wykorzystania w praktyce innowacyjnych narzędzi, które składały się na System oraz dopracowywaliśmy ostateczną wersję Systemu. III etap upowszechnianie i włączanie do głównego nurtu polityki to etap, kiedy będziemy upowszechniać System oraz jego elementy instytucjom pomocowym (szczebla samorządowego, ngo). System Wspierania Wychodzenia z Bezdomności to komplementarność podejmowanych działań skierowanych na pomoc osobom zagrożonym bezdomnością oraz bezdomnym, obejmujący podejmowanie działań na trzech płaszczyznach: prewencji, interwencji i integracji. System to również zbiór instytucji i organizacji, które w nim funkcjonują na stałe (instytucje ustawowo zobowiązane do niesienia pomocy osobom w trudnej sytuacji życiowej, służby porządkowe) jak i te, które pojawiają się z potrzeby serca i chęci niesienia pomocy innym (organizacje, stowarzyszenia, fundacje). Jednak System nie powinien stanowić zbioru zamkniętego. Analiza problemu bezdomności z wielu różnych punktów widzenia (tzn. zaangażowanie nie tylko instytucji i organizacji zobowiązanych ustawowo do realizacji działań w omawianym zakresie, ale i wszystkich pozostałych), daje nie tylko możliwość szerokiego widzenia powstałego problemu i zagadnień z nim związanych, ale przede wszystkim pozwala na stworzenie i wdrożenie Systemu, który będzie odpowiedzią na stan zastany. Innowacyjność proponowanego rozwiązania w kontekście lokalnym związana była z wprowadzeniem rozwiązań dotychczas na terenie Koszalina nie stosowanych. Dotychczasowa praktyka, jak już zostało wspomniane, skupiona była na zapewnieniu niezbędnego wsparcia w podstawowych obszarach, w oparciu o zasoby podmiotów lokalnych działających na rzecz osób bezdomnych. Innowacyjność projektu przejawiała się zarówno w wymiarze grupy docelowej jak i wypracowywanych narzędzi. Innowacyjność w wymiarze grupy docelowej dotyczyła skierowania zindywidualizowanej i dostosowanej do grupy docelowej oferty pomocowej, której na chwilę tworzenia projektu nie było (asystowanie jako wsparcie procesu wychodzenia z bezdomności zarówno w kontekście IPWzB 5, jak również zagrożenia bezdomnością, docieranie do osób zamieszkujących na ulicy jako instrument pierwszego kontaktu, mający na celu minimalizowanie ryzyka utraty zdrowia i życia osób przebywających w szeroko rozumianej przestrzeni publicznej oraz minimalizowanie ryzyka społecznego). Innowacyjność w wymiarze formy wsparcia polegała na: - wypracowaniu i zaimplementowaniu na teren Koszalina narzędzi pracy z osobami 14 WEKTOR ZMIAN

bezdomnymi (asystentura osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, streetworking, hierarchizacja placówek i mieszkania treningowe 6 ), - opracowaniu i wdrożeniu narzędzi i metodologii do badania bezdomności zarówno w obszarze problemu dotykającego poszczególne osoby jak i w wymiarze współpracy instytucjonalnej, - kompleksowości opracowanego Systemu, opierającego się na pozyskiwaniu i przepływie informacji oraz na aktualizowaniu dostępnych form pomocy, świadczonej przez podmioty działające na rzecz osób bezdomnych zgodnie z uzyskanymi informacjami. Elementami Systemu 7 są: 1. Narzędzia wraz z metodologią do badania socjodemograficznego populacji osób bezdomnych na terenie miasta. 2. Narzędzia wraz z metodologią do badania współpracy instytucjonalnej i jej ograniczeń. 3. Narzędzia wraz z metodologią do badania obszarów niedoboru i zjawisk problemowych w obszarze pracy na rzecz osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością. 4. Model systemu współpracy i wymiany informacji pomiędzy organizacjami i instytucjami pracującymi na rzecz osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością na terenie miasta oraz narzędzia zmierzające do minimalizacji zjawisk. 5. Charakterystyka narzędzi wspierających proces wychodzenia z bezdomności: 5.1 streetworking, 5.2 asystentura osoby bezdomnej, 5.3 hierarchizacja placówek wsparcia i mieszkania treningowe. W dalszej części Podręcznika przedstawimy poszczególne elementy Systemu. Opowiemy o naszych doświadczeniach, sukcesach i wskażemy ewentualne problemy i potknięcia, które stanowiły podstawę nanoszonych zmian i modyfikacji, tak by opracowany System (zarówno jako całościowa, kompleksowa usługa, jak i poszczególne jego elementy) był jak najbardziej praktyczny i możliwy do zaimplementowania w innej gminie. Ze względów technicznych podzieliliśmy Podręcznik na części zawierające nasze przemyślenia, doświadczenia oraz części teoretyczne, zawierające opracowania badań i narzędzi, które wdrażaliśmy w Koszalinie. BADANIE I: Geneza i skala bezdomności na terenie Gminy Miasta Koszalin 6 Mieszkalnictwo treningowe na terenie miasta funkcjonowało już przed projektem projekt skupił się w tym przypadku na opracowaniu standardu mieszkalnictwa treningowego (do momentu złożenia projektu w 2010 r. na terenie Koszalina funkcjonowało 1 mieszkanie treningowe, na chwilę obecną jest ich 4). 7 Elementy Systemu zostały opisane szczegółowo w Opisie Produktu Finalnego. Na przełomie maja i czerwca 2011 roku Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w Gdańsku (dalej: PFWB), na zlecenie Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Koszalinie (dalej: MOPS KOSZALIN), przeprowadziło w ramach projektu WEKTOR ZMIAN Koszaliński Program Wspierania Wychodzenia z Bezdomności badania socjologiczne wśród osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością. Głównym celem prowadzonych badań było, przy użyciu zestandaryzowanych kwestionariuszy wywiadów, zebranie wypowiedzi respondentów w zakresie genezy i skali bezdomności na terenie gminy miasta Koszalin. Założono, że w realizowanym przez PFWB badaniu głównymi respondentami (około 150 osób) będą z jednej strony osoby bezdomne przebywające w miejscach instytucjonalnego wsparcia (Schronisko prowadzone przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Koszalińskie), z drugiej zaś osoby przebywające w miejscach niemieszkalnych takich jak: dworce, działki, altanki, ulice, parki, pustostany. KOSZALIŃSKI PROGRAM WSPIERANIA WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI 15

W przypadku badań prowadzonych wśród osób zagrożonych bezdomnością wskazać należy, że za ich dobór do badania odpowiedzialni byli pracownicy socjalni MOPS KOSZALIN. W trakcie realizacji badań terenowych zespół badawczy skoncentrował swoje prace w okolicach dworca PKP, PKS, Schroniska dla Osób Bezdomnych, jadłodajni Caritas Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej. Badania realizowane również były w mieszkaniach socjalnych przy ul. Przemysłowej, w pomieszczeniach MOPS KOSZALIN, jak również w innych miejscach publicznych w Koszalinie. Realizacja badań wśród osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością niesie za sobą wiele trudów natury technicznej, jak również metodologicznej. Poszukując klucza kategoryzacyjnego do napotkanych problemów, zdecydowano się na stworzenie dwóch głównych kategorii problemowych: problemy odnoszące się do zastosowanej metodologii oraz do osób bezdomnych biorących udział w sytuacji wywiadu. Pokrótce rzecz ujmując do pierwszej kategorii problemów zaliczyć należy problem ze znalezieniem osób bezdomnych w miejscach niemieszkalnych, trudne warunki przeprowadzania wywiadów, częstą obecność osób trzecich jak również zbyt długie narzędzie badawcze zastosowane w badaniu. Problemy odnoszące się do zachowań i postaw osoby bezdomnej to przede wszystkim chęć odniesienia korzyści majątkowych przez osoby bezdomne z racji wzięcia udziału w badaniu, przerywanie realizowanych wywiadów, ograniczona percepcja respondenta jak również przebywanie potencjalnego respondenta w stanie upojenia alkoholowego. Głównym celem badania było określenie genezy i skali bezdomności oraz zagrożenia bezdomnością na terenie Gminy Miasta Koszalin. Chodziło tutaj o dokonanie diagnozy w takich aspektach jak: płeć, wiek, wykształcenie, miejsce i forma przebywania, korzystanie z pomocy, doświadczenie bezdomności: strukturalne i jednostkowe przyczyny bezdomności, długość pozostawania osobą bezdomną, zdrowie osób bezdomnych, aktywność zawodowa osób bezdomnych oraz sytuacja mieszkaniowa. Nie bez znaczenia w trakcie realizacji badań wśród osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością były aspekty nawiązujące do zdrowia psychicznego badanych respondentów, jak również kwestii relacji rodzinnych i prób wychodzenia z bezdomności i zmiany swojego życia. Obok celu głównego badania można wskazać również na cele szczegółowe, nie związane bezpośrednio z uzyskaniem danych naukowych, lecz uzyskaniem praktycznych informacji służących systemowi pomocy osobom bezdomnym, takich jak: lepsze poznanie charakteru miejsc przebywania osób bezdomnych, nagłośnienie problematyki bezdomności, stworzenie materiału do analiz porównawczych mających za zadanie określenie najważniejszych różnic pomiędzy osobami bezdomnymi i zagrożonymi bezdomnością czy zebranie odpowiednich statystyk wykorzystanych do dalszego budowania programu lokalnego rozwiązywania problemu bezdomności i łagodzenia jej skutków. Problematyka badawcza poruszana w badaniu osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością była bardzo rozbudowana. Do najważniejszych zagadnień badawczych zaliczyć należy: a) określenie profilu społeczno-demograficznego badanych osób, b) bezpośrednie i pośrednie przyczyny bezdomności i bycia w trudnej sytuacji życiowej, w retrospektywnej ocenie osób bezdomnych, c) modele radzenia sobie z trudną sytuacją życiową bądź z sytuacją własnej bezdomności, d) układ stosunków rodzinnych osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, e) kondycja zdrowotna osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, f) postrzeganie szans wyjścia z bezdomności i zmiany swojej trudnej sytuacji życiowej, g) świat wartości osób bezdomnych i osób zagrożonych bezdomnością, h) ekonomiczne wyizolowanie osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, i) kapitał społeczny osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością. 16 WEKTOR ZMIAN

8 Pełny raport z badania oraz metodologia i narzędzia badania (kwestionariusze wywiadów) są załączone w wersji elektronicznej do Podręcznika. W dalszej części tekstu zaprezentowane zostaną najważniejsze wyniki badań prowadzonych przez PFWB w Koszalinie. Należy pamiętać, że poniższe rozważania są jedynie skrótem większej części opracowania, jakim jest raport z badań napisany pod redakcją M. Dębskiego 8. Aby poznać w szczegółach metodologię badań, jak również istotne rekomendacje do pracy z osobami bezdomnymi i zagrożonymi bezdomnością należy sięgnąć do wspomnianego raportu. 1. Określenie profilu społeczno-demograficznego osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością. Z przeprowadzonych badań koszalińskich wynika, że wśród osób bezdomnych w sposób zdecydowany przeważają mężczyźni, którzy stanowią 69,1 proc. wszystkich osób bezdomnych. W przypadku osób zagrożonych bezdomnością możemy mówić o dokładnym odwróceniu proporcji: w badanej próbie osób zagrożonych bezdomnością znalazło się 64,6 proc. kobiet. Pod względem wieku obu badanych grup respondentów możemy wskazać, że osoby bezdomne są nieco starsze od osób zagrożonych bezdomnością. Wśród przebadanych osób ponad połowa osób bezdomnych to osoby, które przekroczyły 50 rok życia (55,1 proc.). Dla porównania osób najstarszych w drugiej badanej grupie jest 30,8 proc. Osoby relatywnie najmłodsze, które nie ukończyły jeszcze 30 roku życia częściej rekrutują się z grupy osób zagrożonych bezdomnością (33,8 proc.). Dla porównania osób bezdomnych w tej grupie wiekowej jest 13 proc. Z przeprowadzonych badań wynika, że badane osoby w średnim wieku (między 31 a 50 lat) stanowią w przypadku obu badanych grup około 1/3 wszystkich badanych osób. Jak można było się domyślać osoby, które zdecydowały się wziąć udział w badaniu legitymują się niskim poziomem wykształcenia. Z analizy zebranego materiału wynika, że najczęściej reprezentowanym wykształceniem jest wykształcenie podstawowe, na które wskazuje 39,1 proc. osób bezdomnych oraz dokładnie połowa osób zagrożonych bezdomnością (50 proc.). Na drugim miejscu pod względem częstości występowania jest wykształcenie zawodowe, które częściej wskazywane jest przez osoby bezdomne (36,2 proc.). Dla porównania odsetek osób posiadających wykształcenie zawodowe wśród osób zagrożonych bezdomnością kształtuje się na poziomie 25 proc. Do rzadkości należą sytuacje, w których badane osoby przyznają się do posiadania wykształcenia wyższego (ok. 2-3 proc.). Podczas realizacji badań w Koszalinie poproszono badane osoby o to, aby oceniły swoją aktualną sytuację materialną. Jak się okazuje, na bardzo złe warunki finansowe zdecydowanie częściej wskazują osoby bezdomne (29 proc.) niż osoby zagrożone bezdomnością (13,8 proc.). Ci drudzy zdecydowanie częściej niż osoby bezdomne oceniają swoją aktualną sytuację materialną na poziomie dostatecznym (27,7 proc.). Ogólnie rzecz ujmując w opinii badanych osób (bez względu na bycie osobą bezdomną czy też nie) dominują odpowiedzi wskazujące na to, że aktualna sytuacja materialna pozostawia wiele do życzenia. Pod względem stanu cywilnego okazuje się, że ponad połowa osób zagrożonych bezdomnością to osoby stanu wolnego (50,8 proc.), zaś co piąta osoba rekrutująca się z tej grupy badanej wskazała na posiadanie małżonka (20 proc.) bądź na bycie wdową/wdowcem 21,5 proc. W przypadku osób bezdomnych sytuacja związana ze stanem cywilnym jest zgoła odmienna. Ogólnie rzecz biorąc można powiedzieć, że w bezdomność bardziej niż w przypadku sytuacji zagrożenia bezdomnością wpisana jest samotność. Analizując dane można dojść do przekonania, że osoby bezdomne to najczęściej osoby albo stanu wolnego (36,9 proc.) albo osoby, których małżonkowie umarli 35,4 proc. Dodatkowo wskazać należy, że 12,3 proc. osób bezdomnych przyznało, iż jest osobą rozwiedzioną, zaś w przypadku KOSZALIŃSKI PROGRAM WSPIERANIA WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI 17

3,1 proc. deklaruje bycie w formalnej bądź nieformalnej separacji. Niezależnie od tego, jaki jest obecny i formalny stan cywilny badanej osoby można powiedzieć, że 76,9 proc. osób bezdomnych nie jest aktualnie w żadnym związku. Odsetek osób samotnych w przypadku osób bezdomnych, jest o wiele wyższy w porównaniu do osób zagrożonych bezdomnością z tej grupy respondentów na życiową samotność wskazało 54 proc. badanych osób. 46 proc. osób zagrożonych bezdomnością przyznało w trakcie badania, że aktualnie jest w związku z innym partnerem, odsetek ten wśród osób bezdomnych jest nieco niższy i kształtuje się na poziomie 22,3 proc. Warto w tym miejscu wskazać, że jeśli badane osoby deklarują bycie w związkach to raczej jest to związek nieformalny (życie na kocią łapę, konkubinat) niż zalegalizowane w sposób formalny małżeństwo. Ważną zmienną o charakterze społeczno-demograficznym jest zmienna traktująca o długości bycia osobą bezdomną. Z przeprowadzonych wśród osób bezdomnych badań wynika, że przeciętny wiek pozostawania w sytuacji bezdomności wynosi 7,7 lat i jest on zdecydowanie wyższy w przypadku bezdomnych mężczyzn (8,6 lat) niż bezdomnych kobiet (6,3 lata). Można zatem powiedzieć, że co trzecia badana (32,8 proc.) osoba bezdomna znajduje się we wstępnej fazie bezdomności (do 2 lat). Około 15 proc. osób bezdomnych pozostaje w bezdomności między 2 a 4 lata, kolejne 12,5 proc. znajduje się w fazie adaptacyjnej bądź chronicznej (15,6 proc.). Osoby bezdomne z najdłuższym stażem bezdomności stanowią 23,4 proc. wszystkich zbadanych osób bezdomnych. Analizując ujęcie faz bezdomności w odniesieniu do płci osób bezdomnych zwrócić należy uwagę na fakt, iż w badanej próbie w fazie wstępnej bezdomności (od 0 do 2 lat) przebywa zdecydowanie więcej bezdomnych kobiet niż mężczyzn (stosunek 45 proc. wśród kobiet do 25,5 proc. wśród mężczyzn). Jak wskazują dane zawarte na poniższym wykresie domeną bezdomnych mężczyzn jest przebywanie w fazie chronicznej (23,3 proc.) bądź długotrwałej (23,3 proc.). W prostej linii, pokazywał to również przeciętny czas pozostawania w bezdomności, bezdomni mężczyźni w Koszalinie dłużej doświadczają stanu bezdomności niż bezdomne kobiety. 70 60 50 40 30 20 10 0 Wykres nr 1. Fazy bezdomności a płeć badanych osób bezdomnych. 45,0 25,6 25,0 23,3 23,3 25,0 11,6 16,3 5,0 wstępna ostrzegawcza adaptacyjna chroniczna długotrwała mężczyzna kobieta 18 WEKTOR ZMIAN

2. Przyczyny bezdomności w retrospektywnej ocenie osób bezdomnych oraz postrzeganie szans wyjścia z bezdomności Jak wynika z danych pochodzących z badania koszalińskiego osoby bezdomne odczuwają silniejsze poczucie winy za znalezienie się w zaistniałej sytuacji, niż osoby zagrożone bezdomnością. Na przykład jedynie 10 proc. osób zagrożonych bezdomnością odczuwa silne poczucie winy, podczas gdy silnego poczucia winy doświadcza aż 38 proc. osób bezdomnych. W bardziej precyzyjnym pytaniu dotyczącym różnych możliwych winnych zaistniałej sytuacji osoby badane w Koszalinie wybierały jedną odpowiedź spośród kilku przygotowanych wcześniej opcji. Obydwie grupy badanych różnią się istotnie. O ile wśród osób bezdomnych dominuje głównie przekonanie o osobistej odpowiedzialności za własną bezdomność (42 proc.) bądź odpowiedzialności własnej rodziny (36 proc.), o tyle wśród osób zagrożonych bezdomnością relatywnie najczęściej występują opinie, że główną odpowiedzialność za trudną sytuację życiową ponoszą sami zainteresowani (32 proc.), państwo/ rząd (30 proc.), bądź najbliższa rodzina (19 proc.). Seria kolejnych dwóch pytań ankietowych ujawnia, jakie są według badanych osób bezdomnych przyczyny ich bezdomności. Bezdomni z poczuciem winy nieco częściej wybierają kategorie: uzależnienie partnera/partnerki, konieczność opuszczenia domu dziecka lub zakładu poprawczego, ucieczka przed przemocą w rodzinie. Z kolei osoby, które nie wykazują poczucia winy za własną bezdomność częściej wybierają opcję zadłużenie. Bardziej widoczne różnice pomiędzy bezdomnymi z poczuciem winy bądź bez poczucia winy występują w przypadku odpowiedzi na pytanie o wewnętrzne przyczyny bezdomności. Charakterystyczny wydaje się fakt, że bezdomni z poczuciem winy trzykrotnie częściej niż bezdomni bez poczucia winy wybierają kategorię własny alkoholizm. Niewątpliwie problem z nadużywaniem alkoholu jawi się jako jedna z kluczowych przyczyn bezdomności, u tych bezdomnych, którzy sobie przypisują winę za stanie się osobą bezdomną. Druga charakterystyczna różnica dotyczy kategorii rozpad związku z własnej przyczyny, która także jest relatywnie częściej wybierana przez osoby bezdomne o wysokim poczuciu winy. Warto zwrócić uwagę, że ponad połowa badanych kobiet przyznaje, że sama dokonała takiego wyboru, a jednocześnie przyznaje to jedynie co szósty z badanych bezdomnych mężczyzn. Oczywiście warto w tym momencie zastanowić się nad interpretacją tego wyniku. Wydaje się, że istnieje wiele przesłanek, aby sądzić, że silniejsza preferencja kategorii własny wybór oznacza w przypadku bezdomnych kobiet, że same zdecydowały o odejściu z domu, gdzie prawdopodobnie warunki życia (związane na przykład z występowaniem różnego typu patologii społecznych) uniemożliwiały normalne funkcjonowanie. Zebrane dane statystyczne wskazują na raczej mizerną aktywność osób bezdomnych w podejmowaniu realnych działań ukierunkowanych na zmianę swojej sytuacji życiowej. Właściwie tylko jedna kategoria zachowań szukam pracy wydaje się być wybierana przez osoby bezdomne na tyle często, aby można było wnioskować o sporej aktywności osób bezdomnych. Pozostałe czynności, pomocne w wychodzeniu z bezdomności, nie są w większości w ogóle przejawiane przez respondentów, bądź przejawiane jedynie sporadycznie. Bardziej szczegółowe analizy wykazały, że pasywność (nie podejmowanie działań) nasila się wraz ze wzrostem długości okresu bezdomności. Bardzo istotna wydaje się analiza sugestii osób bezdomnych, co do preferowanych form pomocy, które są najbardziej potrzebne, aby wyjść z bezdomności. Zdaniem badanych osób bezdomnych najważniejsze jest pozyskanie tymczasowego miejsca zamieszkania, pomoc w znalezieniu pracy bądź uzyskanie wsparcia finansowego. Pozostałe kategorie działań wymieniane są już relatywnie rzadko. Pozostaje pytaniem otwartym, w jakim stopniu najbardziej preferowane przez osoby bezdomne KOSZALIŃSKI PROGRAM WSPIERANIA WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI 19

formy pomocy stanowią realną pomoc w wyjściu z bezdomności, a w jakim są po prostu optymalnymi, z punktu widzenia osób bezdomnych działaniami, które pozwalają w krótkiej perspektywie lepiej poradzić sobie tu i teraz z codziennymi wyzwaniami życia. Zdaniem tylko 43 proc. osób bezdomnych mają oni bardzo duże bądź duże szanse na wyjście z bezdomności. Blisko połowa ocenia swoje szanse relatywnie nisko. Niestety oznacza to, że znacząca część badanych bezdomnych po prostu nie wierzy, iż możliwe jest wyjście z bezdomności. Można przypuszczać, że taki brak odpowiednich przekonań może przekładać się na osłabienie wewnętrznej motywacji do konsekwentnego podejmowania działań ukierunkowanych na wyjście z bezdomności. Zdaniem osób bezdomnych, za wyjście z bezdomności w największym stopniu odpowiedzialni są oni sami (38 proc.), bądź państwo (23 proc.). Taki rozkład wyników na pierwszy rzut oka nie wydaje się napawać optymizmem. Badania podłużne nad bezdomnością przekonują, że osoby, które oczekują pomocy od innych, zwykle są bardziej pasywne i rzadziej podejmują aktywne działania ukierunkowane na podjęcie pracy. Z tego punktu widzenia, ta część osób bezdomnych, która wierzy głównie w jakieś zewnętrzne siły, które spowodują, że przestaną być osobami bezdomnymi, ma relatywnie niższe szanse na faktyczne wyjście z bezdomności. Z drugiej jednak strony można zauważyć, że blisko 40% badanych deklaruje osobiste poczucie odpowiedzialności. Być może jest to właśnie ta grupa, która przy odpowiednim wspomaganiu różnych koszalińskich instytucji będzie w stanie wyjść z bezdomności. 3. Ogólna charakterystyka psychologiczna osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością, na tle porównawczym populacji ogólnej Zebrane dane ukazują, że stosunkowo spory odsetek badanych osób bezdomnych doświadcza satysfakcji z różnych aspektów życia. Zdecydowanie najwyżej ceniona jest satysfakcja ze stosunków z kolegami i grupą przyjaciół (80% zadowolonych) oraz ze sposobu spędzania wolnego czasu (63% zadowolonych), a najniżej satysfakcja z sytuacji w kraju (36% zadowolonych). Satysfakcja z kraju jest oceniana nawet gorzej niż satysfakcja z własnej sytuacji finansowej. Porównanie wyników osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością z Koszalina wskazuje, że w czterech z dziewięciu mierzonych parametrów, osoby zagrożone bezdomnością charakteryzują się wyższymi wskaźnikami satysfakcji z określonych aspektów życia niż osoby bezdomne. Są to: satysfakcja z siebie samego, zadowolenie ze stosunków z najbliższymi w rodzinie, zadowolenie z osiągnięć życiowych oraz ogólne zadowolenie z życia. Jedynie w jednym przypadku, tj. zadowolenia z sytuacji w kraju, osoby bezdomne prezentowały bardziej pozytywne opinie niż osoby zagrożone bezdomnością. Na uwagę zasługuje bardzo duża różnica dotycząca satysfakcji z relacji rodzinnych. Wygląda na to, że osoby zagrożone bezdomnością dysponują ogromną przewagą w jakości relacji rodzinnych nad osobami bezdomnymi. Dobre relacje rodzinne pozwalają uzyskiwać na co dzień ogromną ilość wsparcia emocjonalnego. Pozwalają także czasami (oczywiście tylko do pewnego stopnia) korzystać ze wsparcia materialnego, co w rezultacie umożliwia przetrwanie kryzysu związanego z zagrożeniem bezdomnością. Osoby bezdomne, dosyć często tego typu wsparcia są pozbawieni. Osoby badane w Koszalinie, zarówno osoby bezdomne jak i zagrożone bezdomnością, poproszono o oszacowanie własnego życia przed okresem bezdomności, obecnie oraz za 5 lat (w przyszłości). Wyniki jednoznacznie wskazują, że powtarza się schemat uzyskany wśród trójmiejskiej grupy bezdomnych. Gloryfikacja przeszłości, która wydaje się stanem prawie idealnym, łączy się z deprecjonowaniem teraźniejszości oraz wiarą w lepszą przyszłość. Można przypuszczać, że taki schemat oceny własnego życia powoduje nadmierne 20 WEKTOR ZMIAN

idealizowanie przeszłości (np. silną chęć do wspominania starych, dobrych czasów ) bądź też projektowanie fantastycznych planów na przyszłość. Wg zebranych danych, badana grupa osób bezdomnych, na tle norm ogólnopolskich, charakteryzuje się zaskakująco wysokim poziomem nadziei. Z zestawienia wynika, że przekonania osób bezdomnych o posiadaniu silnej woli oraz o posiadaniu umiejętności znajdowania rozwiązań (dwa podstawowe komponenty nadziei na sukces) właściwie nie odbiegają znacząco od tymczasowych polskich norm. Osoby o niskich wynikach przeważają jedynie w przypadku przekonań o silnej woli. W przypadku przekonania o umiejętności znajdowania rozwiązań, odsetek osób o wysokich wynikach przeważa nawet nad odsetkiem osób o wynikach niskich. Można jedynie przypuszczać, że codzienna, trudna walka o byt powoduje u osób bezdomnych silne przekonanie, że dobrze umieją radzić sobie w trudnych sytuacjach. 4. Aktywność zawodowa osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością Jak wynika z badań, zdecydowana większość osób badanych przyznaje, że posiada kwalifikacje zawodowe, jest zarejestrowana jako osoba bezrobotna bądź poszukująca pracy w urzędzie pracy i od razu gotowa byłaby do podjęcia pracy (jutro lub w najbliższych dniach). Co istotne, nie występują żadne istotne statystycznie różnice pomiędzy osobami bezdomnymi a zagrożonymi bezdomnością. Wygląda więc na to, że opierając się na deklaracjach osób badanych, nie za bardzo zrozumiałe jest dlaczego nie radzą sobie na rynku pracy. Jak wskazują szczegółowe analizy zebranych danych, w grupie osób bezdomnych zdecydowanie częściej deklarują posiadanie kwalifikacji zawodowych mężczyźni, osoby młodsze, lepiej wykształcone oraz o krótszym okresie trwania bezdomności. W grupie osób zagrożonych bezdomnością, jedynym czynnikiem, który ma związek z deklaracją posiadania kwalifikacji zawodowych, jest lepsze wykształcenie. Kwestią otwartą pozostaje pytanie o jakość posiadanych przez osoby badane kwalifikacji. Niestety istnieją mocne przesłanki (np. relatywnie niski poziom formalnego wykształcenia), aby sądzić, że są one niskie. Można przypuszczać, że dosyć często dla osób bezdomnych bądź zagrożonych bezdomnością alternatywą dla braku pracy jest podjęcie pracy jako tzw. nieadekwatnie zatrudniony (underemployment). Z psychologicznego punktu widzenia są to osoby aktywne na rynku pracy, które jednak ze swojej pracy zawodowej nie czerpią wszystkich możliwych profitów, najczęściej podejmują pracę bardzo nisko płatną oraz niepewną. Czasami określa się ich jako tzw. pracujących biednych (Gontarczyk, 2010), ale nie jest to pojęcie tożsame z nieadekwatnością zatrudnienia. W takim przypadku, gdy konkretna osoba wybiera pomiędzy biernością zawodową a przynależnością do kategorii pracujących biednych dosyć często prosty rachunek zysków i strat wykazuje, że lepiej pozostać osobą bezrobotną. Fakt rejestracji w urzędzie pracy, jako osoba bezrobotna bądź poszukująca pracy, nie ma żadnego związku z żadnymi cechami socjodemograficznymi, ani w grupie osób bezdomnych, ani w grupie osób zagrożonych bezdomnością. Natomiast wykonywanie pracy w okresie ostatniego miesiąca zdarza się nieco częściej u młodszych osób bezdomnych, starsze osoby bezdomne wykazują większą pasywność na rynku pracy. Z kolei gotowość do natychmiastowego podjęcia pracy nie ma właściwie żadnego związku z żadnymi cechami socjodemograficznymi osób badanych. Jednocześnie jednak bardzo nieliczny odsetek badanych bezrobotnych i zagrożonych bezdomnością przyznaje, że pracuje w oparciu o formalne kryteria zatrudnienia (umowę o pracę, umowę o dzieło bądź zlecenie). Legalną pracę posiada więcej osób zagrożonych bezdomnością (23 proc.) niż osób bezdomnych (9 proc.). W grupie osób bezdomnych posiadanie legalnej pracy wiąże się nieco częściej z niższym wiekiem. Nie odgrywa natomiast KOSZALIŃSKI PROGRAM WSPIERANIA WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI 21

większej roli płeć, ani poziom wykształcenia. W grupie osób zagrożonych bezdomnością nieco zdecydowanie częściej pracują kobiety oraz osoby młodsze. Również w tej grupie nie odgrywa roli poziom wykształcenia. Jak wynika z zebranych danych aktualna sytuacja materialna obydwu grup badanych jest fatalna (w obydwu grupach większość badanych ocenia ją jako złą lub bardzo złą). Wykonane analizy wykazały, że aktualną sytuację materialną nieco gorzej oceniają osoby bezdomne, chociaż nie jest to różnica tak duża, jak można by się tego spodziewać. Można przypuszczać, że pewną rolę odgrywa tu zróżnicowany poziom aspiracji materialnych. Prawdopodobnie znacznie obniżony w przypadku osób bezdomnych. Na uwagę zasługuje fakt, że zarówno w grupie osób bezdomnych jak i zagrożonych bezdomnością występuje duża różnica pomiędzy aktualną oceną sytuacji materialnej a sytuacją w rodzinie pochodzenia (w dzieciństwie). Można nawet stwierdzić, że mamy tu do czynienia z retrospektywną oceną w rodzaju raju utraconego. W przypadku osób bezdomnych jedynie 14 proc. badanych oceniało własną sytuację materialną jako złą lub bardzo złą, a w przypadku osób zagrożonych bezdomnością było to 20 proc. Nie można zatem uważać, że obecna dramatyczna ocena własnej sytuacji materialnej jest odziedziczona po rodzinie, w której wychowywały się osoby badane. Jest to sytuacja korzystna, gdyż w przypadku większości badanych osób nie mamy do czynienia z rodzinnie wdrukowanymi schematami prowadzącymi do biedy. W przypadku osób bezdomnych dominują dwie kategorie odpowiedzi: zły stan zdrowia (45 proc.) oraz brak ofert pracy (28 proc.). W tym kontekście warto wspomnieć, że pomiar zadowolenia ze stanu zdrowia nie wykazuje dramatycznych różnic pomiędzy osobami bezdomnymi a populacją Polaków. Wskazuje to, że przynajmniej częściowo kwestie zdrowotne mogą być poruszane, aby w jakiś sposób usprawiedliwić swoją bierność zawodową. Według opinii osób zagrożonych bezdomnością głównymi powodami własnej bierności zawodowej są: brak ofert pracy (36 proc.) oraz nieodpowiedni wiek (29 proc.). Komentując, należy jednak zauważyć, że przeciętny wiek osób zagrożonych bezdomnością oscylował wokół 40 lat. Usprawiedliwienie braku własnego zatrudnienia podeszłym wiekiem generowały głównie osoby, które przekroczyły 50 rok życia. Ponad połowa badanych osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością deklaruje, że w okresie ostatniego miesiąca poszukiwała pracy. Deklarowana aktywność nie odbiega znacząco od tego, co prezentowane jest przez ogół dorosłych Polaków. Biorąc pod uwagę wyniki regularnych badań Czapińskiego w cyklu Diagnoza Społeczna (patrz np. Czapiński, Panek 2006) w populacji ogólnej Polaków znaczącą część osób zarejestrowanych w urzędach pracy stanowią tzw. pozorni bezrobotni którzy z różnych powodów nie są w rzeczywistości zainteresowani pracą, w rezultacie nie poszukują jej bądź nie są gotowi do jej podjęcia. Jednocześnie warto zaznaczyć, że jak wykazały szczegółowe analizy aktywność w poszukiwaniu pracy nie wiąże się z żadnymi zmiennymi socjodemograficznymi. Zadano również pytanie o powody, dla których osoby badane nie poszukiwały pracy. W grupie osób bezdomnych najczęściej wymienianym powodem pasywności w poszukiwaniu pracy, były kłopoty zdrowotne (25 proc. osób pasywnych). Z kolei w grupie osób zagrożonych bezdomnością najczęściej wymienianym powodem okazała się opieka i wychowanie dzieci (35 proc. osób pasywnych). Większość osób badanych preferuje wyłącznie pracę legalną, jednakże całkiem spora część przyznaje, że są zainteresowani jakąkolwiek pracą. Nie ma tu istotnych statystycznie różnic pomiędzy osobami bezdomnymi a zagrożonymi bezdomnością. Nie odgrywają także żadnej roli zmienne socjodemograficzne (płeć, wiek oraz poziom wykształcenia). Jednak całkiem spora część przyznaje, że są zainteresowani jakąkolwiek pracą. 22 WEKTOR ZMIAN