SPOŁECZEŃSTWO PRZYSZŁOŚCI A TRWAŁY ROZWÓJ

SPOŁECZEŃSTWO PRZYSZŁOŚCI A TRWAŁY ROZWÓJ

POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET PROGNOZ POLSKA 2000 PLUS Lesław Michnowski SPOŁECZEŃSTWO PRZYSZŁOŚCI A TRWAŁY ROZWÓJ Cybernetyczne spojrzenie na przyszłość świata VISION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT SOCIETY Warszawa 2006

Polska Akademia Nauk, Kancelaria PAN Komitet Prognoz Polska 2000 Plus przy Prezydium PAN adres: Pl. Defilad 1, 00-901 Warszawa, Pałac Kultury i Nauki, piętro XXIII, pokój 2321, tel/fax (0 22) 620-33-76 e-mail: komprog@pan.pl www.prognozy.pan.pl Publikacja dofinansowana przez PAN ze środków na działalność wspierającą badania uzyskanych z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Copyright: Lesław Michnowski, Komitet Prognoz Polska 2000 Plus Opracowanie graficzne Agnieszka Miłaszewicz ISBN 83-923980-7-6 Druk i oprawa: Warszawska Drukarnia Naukowa PAN

SPIS TREŚCI Od wydawcy.. 9 Wstęp. 10 ROZDZIAŁ I. DIAGNOZA, KRYZYS GLOBALNY PRZED KTÓRYM STOIMY.. 15 1. Globalny kryzys, czy nadal rozwój?. 15 2. Ostrzeżenie U-Thanta z perspektywy lat... 27 3. Forrestera stara i nowa diagnoza... 29 4. Po trzydziestu latach trzy scenariusze Meadowsów 37 5. Niedostosowanie do życia w stanie zmian i ryzyka 45 6. Chiny i Indie czynnikiem równowagi czy też nierównowagi w gospodarce światowej?..... 56 7. Przyczyny i konsekwencje neoliberalizmu... 58 ROZDZIAŁ II. TRWAŁY ROZWÓJ CELEM STRATEGICZNYM ONZ I UE... 62 1. Dwa stanowiska wobec zagrożeń dla świata. 62 2. Formy i postacie współczesnego darwinizmu społecznego... 63 3. Amerykańskie oceny procesu globalizacji 69 4. Organizacja Narodów Zjednoczonych jako inicjator trwałego rozwoju... 73 5. Unia Europejska a trwały rozwój... 92 6. Nauczanie społeczne Jana Pawła II a trwały rozwój...... 99 7. Odpowiedzialność świata nauki 109 ROZDZIAŁ III. MODEL JAKO CYBERNETYCZNY WKŁAD DO WALKI Z ZAGROŻENIAMI.. 112 1. Analiza systemowa jako podstawa projektowania wizji przyszłości Świata 112

a 2. Model przekraczanie granic.. 124 a) Granica inercyjna.. 127 b) Granica obronno-środowiskowa... 131 c) Granica katastroficzna.. 134 3. Rozwój trwały alternatywą wyhamowania rozwoju 136 ROZDZIAŁ IV. EKOHUMANISTYCZNE SPOŁECZEŃSTWO INOFORMA- CYJNE PRZYSZŁOŚCIĄ ŚWIATA 153 1. Informacyjne podstawy trwałego rozwoju 158 2. Projektowanie wizyjne jako wyraz potrzeby myślenia o przyszłości i podstawa trwałego rozwoju 165 3. Praca dla życia w stanie zmian i ryzyka 175 4. Mierniki trwałego rozwoju 181 5. Model gospodarki trwałego rozwoju. 186 6. Polskie inicjatywy na rzecz trwałego rozwoju.. 199 ROZDZIAŁ V. ZARYS STRATEGII TRWAŁEGO ROZWOJU.. 205 1. Cele strategii.. 205 2. Co jest najważniejsze?... 207 3. Co jest najpilniejsze?. 211 ROZDZIAŁ VI. PODSTAWOWE WNIOSKI..... 220 Literatura uzupełniająca 224 ANEKS. MODELOWANIE KONCEPTUALNE W KSZTAŁTOWANIU TRWAŁEGO ROZWOJU... 231 Streszczenie w języku angielskim. 252 6

CONTENTS Foreword 9 Preface... 10 CHAPTER I. DIAGNOSIS, GLOBAL CRISIS WE HAVE TO CONFRONT WITH.... 15 1. Global crisis or still development? 15 2. U-Thant warning after years.. 27 3. Old and new diagnosis of Forrester... 29 4. After 30 years three scenarios of Meadowss.. 37 5. Unfitness to life in state of change and risk... 45 6. China and India as factors of stability or unstability of world economy?... 56 7. Causes and results of neoliberalism.. 58 CHARTER II. SUSTAINABLE DEVELOPMENT AS UN AND EU STRATEGIC GOAL. 62 1. Two approaches in the face of dangers for the world 62 2 Forms and kinds of contemporary social Darwinism 63 3. American opinions of globalization.. 69 4. United Nations Organization as sustainable development idea creatot... 73 5, European Union and sustainable development.. 92 6. John Paull II social learning and sustainable developmey... 99 7. Responsibilty of scientists. 109 CHAPTER III. MODEL AS CYBERNETIC CONTRIBUTION INTO DANGERS OVERCOMING 112 1. System model analysis as base for world vision designing.. 112 2. and limits to growth overcoming... 124 7

a) Inertial limit to growth...... 127 b) Defense-environmental limit to growth... 131 c) Catastrophic limit to growth.. 134 3. Sustainable development as alternative for lack of development.. 136 CHAPTER IV. ECOHUMANISTIC INFORMATION SOCIETY AS FUTURE OF THE WORLD.. 153 1. Sustainable development Information bases. 158 2. Vision designing as form of farsightedness as well as sustainable development foundation 165 3. Work for life in state of change and risk... 175 4. Sustainable development indicators.. 181 5. Sustainable development economy model 186 6. Polish initiatives on sustainable development 199 CHAPTER V. SUSTAINABLE DEVELOPMENT STRATEGY OUTLINE 205 1. Goals of strategy 205 2. What is more important?... 207 3. Watt is more diligent?... 211 CHAPTER VI. CONCLUSIONS..... 220 Complementary literature.. 224 APPENDIX. CONCEPTUAL MODELING IN SUSTAINABLE DEVELOPMENT CREATING...... 231 Summary 252 8

OD WYDAWCY Książka Lesława Michnowskiego reprezentuje ten kierunek badań Komitetu Prognoz Polska 2000 Plus PAN, który łączy się bezpośrednio z przewidywaniami rozwoju sytuacji światowej. Jest to nurt bardzo bogaty, uprzednio wypowiadali się w tej sprawie wieloletni członkowie Komitetu: Antoni Kukliński, Zdzisław Sadowski, Jerzy Kleer, Barbara Liberska, Lech Zacher. W obliczu globalnych zagrożeń, wobec których stoi świat, prognozy te mają z reguły charakter ostrzegawczy i koncentrują się na odpowiedzi na pytanie jak trzeba działać aby tych zagrożeń uniknąć. Podążając tą drogą autor usiłuje odpowiedzieć na dwa podstawowe pytania: co jest najważniejsze i co jest najpilniejsze dla ludzkości, a więc od czego powinna się zaczynać wszelka myśl o strategii działania na przyszłość. Szczególna rola książki Lesława Michnowskiego w tym nurcie studiów Komitetu wynika z faktu, że reprezentuje on dyscyplinę cybernetyki, a tym samym wzbogaca toczącą się dyskusję o nowe spojrzenie. Z natury rzeczy cybernetyka jest nauką skomplikowaną. Dlatego dotyczącą jej część specjalistyczną wyłączyliśmy do aneksu. Główna część pracy przedstawia problemy stojące przed ludzkością w sposób dostępny dla szerszego grona Czytelników. Stąd książka może zainteresować działaczy politycznych, ekonomistów, dziennikarzy, a przede wszystkim młodzież, której aktywne życie w tej epoce będzie udziałem. Przewodniczący Komitetu Prognoz Prognoz Polska 2000 Plus /Leszek Kuźnicki/ 9

WSTĘP " # $#!! # % &!! ' ()*+" "!%& % ()*, " - $ * ( # / 0 %. " %- ()*" "% 0 %. % " " %+" 0 "" % ()* ()* "" % Meadows i in., Granice wzrostu Przegląd po 30 latach Meadows et. al., Limits to Growth, The 3-Years Update1 Celem niniejszej książki jest próba odpowiedzi na podstawowe pytania dotyczące przyszłości świata. Pierwsze można sformułować następująco: Jakie zmiany w diagnozie i podejściu do przyszłości świata przyniosło ostatnie dziesięciolecie zarówno w organizacjach międzynarodowych jak ONZ, czy Unia Europejska oraz w nauce. 10

W czerwcu 2006 roku Rada Unii Europejskiej przyjęła Odnowioną Strategię Trwałego Rozwoju Unii Europejskiej (EU Sustainable Development Strategy EU SDS). W jakościowo nowej wersji tej strategii jednoznacznie ustalono, iż Strategia Trwałego Rozwoju UE jest strategią nadrzędną ( tworzy ramy ) dla Strategii Lizbońskiej i wymaga trwałego zintegrowania polityk trzech dziedzin ( filarów" trwałego rozwoju): rozwoju społecznego, rozwoju gospodarczego, oraz ochrony środowiska przyrodniczego (Rada Unii Europejskiej, 2006). Ujęcie takie jest zgodne z pojęciem trwały rozwój od lat przyjętym przez ONZ. Według ONZ sustainable development" to pożądana jakościowo nowa forma rozwoju światowej społeczności. Ta przyszłościowa forma rozwoju powinna odznaczać się zarówno trwałością, jak i powszechnym podnoszeniem jakości życia i to nie tylko obecnych, lecz także przyszłych pokoleń (Raport Brundtland, 1991). Trwały rozwój powinien więc być alternatywą dotychczasowej formy rozwoju społeczno-gospodarczego: cyklicznego i elitarnego, okresowo zakłócanego regresem i budową nowej formy życia społeczno-gospodarczego na gruzach" dotychczasowej. Trwałość tej jakościowo nowej formy życia światowej społeczności zapewniona ma być w ujęciu ONZ doprowadzeniem do zintegrowania rozwoju społecznego z rozwojem gospodarczym i ochroną (a raczej właściwym kształtowaniem) środowiska przyrodniczego. Dla osiągnięcia takiej idealnej trwałej i trójfilarowej formy rozwoju światowej społeczności, w ONZ postuluje się wypracowanie i realizowanie wieloletniej o horyzoncie rzędu 50 lat strategii sukcesywnej przebudowy systemu światowego (Desai, 2002). Jak z tego wynika ostatnie 10-lecie przyniosło zasadnicze zmiany w podejściu do przyszłości i poglądach na przyszłość świata. Pierwszym zadaniem autora jest w tych warunkach zapoznanie czytelnika polskiego z tymi zmaganiami. Jest to tym bardziej potrzebne, że nasze środki masowego przekazu w pogoni za sensacjami zupełnie zignorowały te przemiany i czytelnik polski praktycznie niewiele wie o tych problemach o kluczowym znaczeniu nie tylko dla przyszłości świata, ale także i Polski. 11

Drugie pytanie brzmi następująco: Jakie odpowiedzi można sformułować dzisiaj w świetle współczesnych badań naukowych na pytania nurtujące współczesną dyskusję o przyszłości świata? Warto przypomnieć te pytania, tak jak je dzisiaj formułujemy: 1. Czy można drogą pomniejszania ilości konkurentów do deficytowych zasobów życia przezwyciężyć gwałtownie narastający zwłaszcza wraz ze wzrostem Chin i Indii globalny kryzys? 2. Czy doprowadzając do zerowego wzrostu można zapewnić sustainablity, czyli długotrwale podtrzymywać życie gatunku homo sapiens i ponadto powszechnie podnosić jego jakość? 3. Czy realizacja ONZ-owskiej wizji sustainable development trwałego rozwoju światowej społeczności jest i pod jakimi warunkami możliwa? 4. Jak skrócić czas przeprowadzenia przemiany cywilizacyjnej, niezbędnej dla ukształtowania zdolności trwałego rozwoju światowej społeczności? 5. Jak skutecznie projektować i realizować strategię trwałego rozwoju? 6. W jakim stopniu, rozumiana jako przekształcenie od egoizmu do ekohumanizmu dominującej aksjologii, wsparta adekwatną przebudową informacyjnej infrastruktury światowej społeczności, może stanowić podstawę postulowanych w raportach Meadowsów restrukturyzacyjnych przedsięwzięć, niezbędnych dla ocalenia człowieka i ziemi? 7. Jak i w jakiej kolejności dokonywać warunkującej taką przebudowy społeczno-gospodarczej i informacyjnej infrastruktury światowej społeczności? 8. Jakie działania, w ramach tej strategii, należy uznać za pierwszy krok, uruchamiający lawinę spontanicznej, w tym obywatelskiej, aktywności na rzecz budowy podstaw trwałego rozwoju? 12

Trzecie pytanie z kolei można sformułować następująco: Jaki wkład może wnieść cybernetyka 1 jako dyscyplina nauki do współczesnej dyskusji o przyszłości świata?. Na te pytania czytelnik znajdzie próbę odpowiedzi w niniejszej książce. Ale odpowiedzi na te pytania muszą być poprzedzone diagnozą obecnego stanu świata, a diagnoza ta musi być przekształcona w zarys strategii pożądanego rozwoju, czyli w koncepcję trwałego rozwoju, od sukcesu którego zależy przyszłość świata. Są jeszcze i dalsze pytania: 1. Czy można za pomocą wolnego rynku powstrzymać groźne przemiany klimatyczne, utratę bioróżnorodności, wyczerpywanie źródeł deficytowych zasobów, czy choćby tylko oczyścić Bałtyk z groźnych powojennych pozostałości? 2. Czy wolny rynek doprowadzi do dokonania w odpowiednim czasie przebudowy dotąd opartego na ropie naftowej światowego parku maszynowego i środków transportu, na zgodny z nowymi źródłami energii, zanim źródła ropy naftowej ulegną wyczerpaniu? 3. Czy w dokonywaniu takiej przemiany cywilizacyjnej może być przydatny i jak dokonywany poprawny rozwój technik informacyjnych, w tym metod symulacji komputerowej zamierzeń i skutków decyzji politycznych? 1 Cybernetyka to zarówno ogólna teoria sterowania, jak i teoria informacji w szerszym znaczeniu (Wiener, 1961, 1971)..Uznaje się ponadto, iż cybernetyka oraz ogólna teoria systemów są tożsame, różniąc się jedynie rodzajem stosowanego słownictwa (Mazur, 1999). Jeszcze wcześniejsze z Polski pochodzące przez B. Trentowskiego sformułowane ujęcie, to cybernetyka jako sztuka królewska, wiedza niezbędna w poprawnym prowadzeniu polityki, Patrz: (Trentowski). Cybernetyka rozwoju bada z wykorzystaniem ogólnej teorii systemów uwarunkowania rozwoju dowolnej postaci systemów traktując proces ich rozwoju jako tworzenie ludzką pracą informacji uprzedmiotowianej w jej wytworach. 13

4. W przypadku uznania za poprawną ONZ-owskiej wizji trwałego trójfilarowego rozwoju światowej społeczności, jak uzyskiwać dla jej akceptacji poparcie ze strony światowej elity realnej władzy? Na te i inne pytania Czytelnik znajdzie w pracy próbę odpowiedzi. Autor wyraża zarazem podziękowania recenzentowi pracy, panu profesorowi Lechowi W. Zacherowi za cenne uwagi. 14

ROZDZIAŁ I. DIAGNOZA, KRYZYS GLOBALNY PRZED KTÓRYM STOIMY 1. Globalny kryzys, czy nadal rozwój? Od lat prawie czterdziestu toczy się dotąd praktycznie nierozstrzygnięty spór dotyczący kondycji światowej społeczności i jej przyrodniczego środowiska. Spór ten odnosi się do problemu: czy światowa społeczność nadal podlega rozwojowi czy też wręcz przeciwnie znajduje się ona w globalnym kryzysie, a co najwyżej w niejawnej jeszcze jego fazie? W licznych sporach ich przyczyny są dwojakiego rodzaju: 1. uczestnicy sporu pod te same pojęcia podkładają odmienne treści, 2. występuje radykalna różnica interesów, które określają w sporze wykorzystywaną argumentację, co prowadzi do negowania argumentów adwersarza sporu, wmawiania w niego iż białe jest czarne i odwrotnie. Aby uniknąć w szukaniu odpowiedzi na powyższe strategiczne pytanie sporu spowodowanego przyczyną pierwszą, przedstawiam propozycję rozumienia, w ujęciu cybernetyki rozwoju i pojęcia kryzys. Uzupełniam to analizą przebiegu tej części procesu życia dowolnej postaci społeczności, który zachodzi, gdy jest ona w stanie kryzysu. Wcześniej jednak wprowadzę dwa podstawowe w tym tekście pojęcia. Są nimi: formy życia i uwarunkowania życia. Formy życia, to ujmując ogólnie struktura społeczności, w tym konstytuujące je stosunki społeczne, homeostat, aksjologia, ekonomika, technika, infrastruktura informacyjna, społeczno-gospodarcza, itp. Uwarunkowania życia to stan środowiska społecznoprzyrodniczego zasilającego społeczność zasobami życia lub mu zagrażającego, m.in. kondycja środowiska przyrodniczego, dostępność zasobów naturalnych, poziom rozwoju i potencjał obronny (lub agresji) innych społeczności, itp. Warunkiem życia społeczności i tworzących je osób jest zgodność jej form życia z aktualnymi uwarunkowaniami życia. Gdy uwarunkowania te się zmieniają, formy życia, dotąd poprawne ulegają moralnej degra- 15

dacji, gdyż nie są w stanie nadal wspomagać życie społeczności. A zatem zmiana uwarunkowań życia wymusza adekwatne dostosowywanie form życia społeczności do tych nowych uwarunkowań. Brak zgodności form życia z jego uwarunkowaniami powoduje upadek społeczności. Wracając do problemu: rozwój kryzys, proponuję po pierwsze, aby uznać, iż stan kryzysu jest alternatywą stanu rozwoju. Stan kryzysu powstaje, gdy dotychczasowe formy życia społeczności w tym szczególnie stosunki społeczne lub homeostat (system sterowania procesem życia społeczności) przestają być zgodne z aktualnymi uwarunkowaniami jej życia (czyli ulegają moralnej degradacji), co powoduje co najmniej utrudnienie dostępu do warunkujących życie zasobów środowiskowych. W stanie rozwoju społeczność więcej swą pracą tworzy, niż wraz ze swym życiem nieuchronnie niszczy siebie i swe środowisko. A wraz z tym zwiększa swą trwałość i sprawność funkcjonowania, oraz podnosi jakość życia stanowiących ją osób. W trakcie rozwoju społeczność ta posiada zdolność zapewniania sobie dostępu do zasobów życia (naturalnych i przyrodniczych) bez szkody dla środowiska, z którego te zasoby czerpie, oraz bez konieczności pozyskiwania ich od swej słabszej części. Natomiast w trakcie kryzysu sytuacja społeczności jest odwrotna. Swoje życie i warunkujący je dostęp do zasobów życia społeczność w stanie kryzysu zapewnia metodą: 1. zewnętrzną, poprzez bezwzględne degradowanie środowiska (społecznego lub przyrodniczego), lub 2. wewnętrzną, poprzez: - pozbawianie dostępu do deficytowych zasobów życia swej słabszej części; - jej wywłaszczanie z posiadanych przez nią rezerw tych zasobów, lub - fizyczne jej eliminowanie, jako wewnętrznego konkurenta do deficytowych zasobów. Przebieg procesu życia społeczności zarówno w stanie rozwoju, jak i w stanie kryzysu odznacza się jego fazami i etapami (patrz rys. 3, aneks). Istnieją trzy fazy kryzysu. 16

Pierwsza z nich to regres stabilny, początkowo prawie niewidoczny. Faza druga to jawna destabilizacja społeczności, wymuszająca dla ustabilizowania dokonania przebudowy jej moralnie zdegradowanych form życia, Ta druga faza przyczynia się zarazem do wzmocnienia sił obrony społeczności zagrożonej kryzysem. Faza trzecia to rozwój pozorny w wyniku patologicznej stabilizującej transformacji dokonywany wyżej przedstawioną metodą zewnętrzną lub wewnętrzną. Istotą rozwoju pozornego jest jego względna krótkotrwałość i brak możliwości przywrócenia poziomu rozwoju poprzedzającego wejście społeczności w stan kryzysu. W wyniku drugiej fazy kryzysu społeczność albo dokonuje stabilizującej ją przemiany form życia, albo pada z powodu wyczerpania sił obronnych. W przypadku dokonania stabilizującej transformacji społeczność przywraca swą zdolność rozwoju albo gdy dokona patologicznej przebudowy wkracza w trzecią fazę kryzysu. Znajdująca się w tej trzeciej fazie kryzysu społeczność swą stabilność uzyskuje poprzez stworzenie możliwości destrukcyjnego zapewniania sobie dostępu do: - środowiskowych zasobów życia, lub - zasobów życia swej słabszej części. Znajdująca się w pierwszej niejawnej fazie kryzysu społeczność zawdzięcza stabilność dominacji konserwatywnych wewnętrznych lub zewnętrznych sił społecznych zainteresowanych utrzymaniem poprzednich, już moralnie zdegradowanych niezgodnych z nowymi uwarunkowaniami życia jej form. Gdy regres społeczności tak patologicznie stabilizowanej osiągnie pewien graniczny poziom, wówczas ma miejsce druga faza kryzysu. Warunkiem zaistnienia takiej dopiero w drugiej fazie kryzysu występującej obronnej destabilizacji jest istnienie wewnętrznych lub zewnętrznych sił społecznych zdolnych do podjęcia próby przywrócenia społeczności zdolności rozwoju. W razie braku takich, odpowiednio silnych, antykonserwatywnych sił oporu, druga faza kryzysu może się nie pojawić. Wówczas stabilny stan regresu będzie trwał tak długo, aż siły konserwatywne, patologicznie sta- 17

bilizujące społeczność, nie uświadomią sobie zagrożenia dla nich w wyniku kontynuowania przez daną społeczność (wraz ze starymi formami jej życia) regresu i nie podejmą działań dla przywrócenia społeczności zdolności rozwoju. Czym dłużej będzie trwał ten niejawny pierwszej fazy stan kryzysu, tym mniejsze będą szanse przywrócenia społeczności zdolności rozwoju. Jeśli ani te początkowo regresywnie stabilizujące konserwatywne siły społeczne, ani obronne wewnętrzne lub zewnętrzne siły rozwojowej przemiany nie będą w stanie przeprowadzić stabilizującej przebudowy form życia społeczności, wówczas społeczność ta padnie po wyczerpaniu rezerw wewnętrznych zasobów życia. Przywrócenie zdolności rozwoju może więc być także skutkiem zewnętrznych oddziaływań społecznego środowiska zagrożonego destrukcyjnymi konsekwencjami upadku społeczności w stanie kryzysu. Czym szybciej zostanie podjęta akcja przywracania zdolność rozwoju społeczności w stanie kryzysu, tym więcej wewnętrznie i zewnętrznie przydatnych dóbr przez tę społeczność posiadanych będzie mogło być ocalone przed destrukcyjnymi konsekwencjami przedłużającego się kryzysu i wykorzystane w działaniach na rzecz jej dalszego rozwoju. Stąd odpowiedź na pytanie, czy światowa społeczność jest już w stanie kryzysu, aczkolwiek dopiero w pierwszej jego fazie, ma strategiczne znaczenie dla przywrócenia jej zdolności rozwoju. Nie można czekać aż kryzys w pełni się ujawni w postaci drugiej jego fazy. Omówiłem powyżej problem faz kryzysu. A jak wygląda logika etapów przebiegu tak określonego kryzysu. W trakcie procesu życia społeczności w stanie kryzysu można wyróżnić trzy jego etapy, radykalnie różniące się rodzajem form życia tej społeczności, zarówno powodujących jej kryzys, jak i patologicznie ją stabilizujących po drugiej fazie kryzysu. Kryzys pojawia się jak wiemy w wyniku patologicznego przekroczenia granicy wzrostu w ramach dotychczasowych. lecz już moralnie zdegradowanych form życia społeczności. Niedokonanie rozwojowego przekroczenia tej granicy wzrostu powoduje wejście społeczności w pierwszy z omawianych tu 18

etapów jej kryzysu. Nieprzezwyciężenie poprzez rozwojową stabilizację kryzysu w trakcie tego pierwszego etapu, powoduje wejście społeczności w etap drugi i następnie (w przypadku dokonania kolejnej patologicznej stabilizacji, w trakcie etapu drugiego) w etap trzeci kryzysu. Każdy z tych etapów jest charakteryzowany odmiennym rodzajem stabilizującej społeczność patologicznej jej transformacji. Przyjmijmy w określaniu logiki etapów kryzysu iż dotychczasowy rozwój społeczności, która weszła w stan kryzysu, dokonywany był na koszt środowiska i słabszej, przedmiotowo traktowanej jej części. Zarazem ta pierwotna metoda rozwoju do niedawna nie zagrażała życiu środowiska i tej słabszej części. W środowisku występował bowiem wówczas nadmiar zasobów życia, a przyroda była w dobrej kondycji. Zarazem czym większa była przedmiotowo traktowana słabsza część społeczności, to społeczność a raczej silna jej część bardziej skutecznie mogła pozyskiwać niezbędne dla jej życia zasoby ze środowiska. Przy pewnym poziomie rozwoju tą metodą, pojawiła się (w ramach zgodnych z tą metodą form życia) granica wzrostu. Pojawił się mianowicie w środowisku deficyt aktualnie dostępnych zasobów życia. Rozwojowe przekroczenie tej granicy wymagałoby dokonania poprawnej przebudowy tych dotychczasowych form życia w celu ich dostosowania do nowych uwarunkowań tak, aby w sposób rozwojowy przywrócić społeczności zdolność pozyskiwania ze środowiska zasobów życia. Przyczyną pojawienia się pierwszej tu omawianej granicy wzrostu staje się deficyt zasobów życia dotąd występujących w środowisku w nadmiarze. Społeczność zorganizowana na zasadzie: część silna-podmiotowa i część słabsza-przedmiotowa, będzie w tej nowej sytuacji i bez dokonania rozwojowej zmiany w tym silni-słabsi układzie zapewniała dostęp do środowiskowych zasobów życia kosztem intensyfikowania destrukcji części słabszej, na przykład poprzez wykorzystywanie jej w postaci mięsa armatniego, Dostęp do źródeł deficytowych zasobów życia będzie bowiem dokonywany drogą agresji, poprzez elimino- 19

wanie innych społeczności zewnętrznych konkurentów do tych zasobów. Obie pierwsza i druga wojny światowe świadczyłyby o występowaniu pierwszego etapu kryzysu światowej społeczności. Polityka hitlerowskich Niemiec typu Lebensraum była wszak już wówczas jawnie ludobójczą wojną w ramach Drang nach Osten o dostęp do wielkich radzieckich źródeł surowców i paliw. Jej celem nie było wszak zwiększanie wielkości podporządkowanej Niemcom siły roboczej, wojną podbijanych społeczności. Zapewnianie dostępności źródeł deficytowych zasobów życia tą patologicznie zewnętrzną w ramach pierwszego etapu kryzysu metodą, powoduje zatem kryzysogenne nasilenie stopnia degradacji (nadal przedmiotowo wykorzystywanej w takim podboju środowiska) słabszej części społeczności. Nasilenie tej degradacji powoduje dwa skutki: 1. obronny opór ze strony tej słabszej, silnie teraz degradowanej części społeczności lub 2. zagrożenie silnej części upadkiem tej słabszej części, a wraz z tym pobawienie silnej części możliwości wspomagania się pracą tej słabszej części. Patologiczne ustabilizowanie społeczności będącej w tym pierwszym etapie kryzysu wymaga takiej jej transformacji, która umożliwi wykorzystywanie nadal słabszej części w pozyskiwaniu z zewnątrz zasobów życia, lecz bez zagrożenia zniszczeniem tej słabszej części, a wręcz przeciwnie w sposób stymulujący jej aktywność w pozyskiwaniu dostępu do tych zewnętrznych deficytowych zasobów. Wydaje się, iż taki charakter miały społeczne przemiany zarówno dokonane w wyniku Rewolucji Październikowej, jak i zachodniego ustanowienia welfare state. Takie patologiczne ustabilizowanie wprowadzi społeczność w trzecią fazę pierwszego etapu kryzysu. Konsekwencją tak ukształtowanego pozornego rozwoju będzie doprowadzenie do powstania totalnego zagrożenia zniszczeniem życiodajnego środowiska. Będzie to skutkiem radykalnego zwiększenia zewnętrznej destruktywności społeczności na skutek zmiany społecznej polityki, dotyczącej słabszej części, Zmiana ta polega na radykal- 20

nej poprawie warunków życia tej słabszej części, Spowoduje to jednak zarówno silny wzrost natężenia wyczerpywania źródeł aktualnie dostępnych zasobów, jak i destrukcji środowiska przyrodniczego. Pojawienie się, wraz z tym, zagrożenia totalną destrukcją środowiska bez dokonania rozwojowego przekroczenia takiej kolejnej granicy wzrostu oznacza wejście społeczności w drugi etap kryzysu. Faza druga tego drugiego etapu kryzysu będzie przejawiała się narastającymi objawami destabilizacji środowiska przyrodniczego przy równoczesnym narastaniu deficytu dostępnych w środowisku zasobów życia. Prawdopodobnie oznaki zbliżania się tej drugiej fazy drugiego etapu kryzysu światowej społeczności pojawiły się już na przełomie lat 60. i 70. ubiegłego stulecia. Zarazem wraz z pojawieniem się zagrożenia życia środowiska przyrodniczego, kryzys światowej społeczności przyjął charakter globalny. Patologiczne w tej sytuacji ustabilizowanie (po drugiej fazie, drugiego etapu kryzysu) światowej społeczności będzie polegało na: 1. zaniechaniu dalszego bezwzględnego degradowania środowiska i radykalnym ograniczeniu natężenia pozyskiwania aktualnie dostępnych zasobów życia, oraz 2. zapewnianiu silnej części światowej społeczności dostępu do deficytowych zasobów życia kosztem pozbawiania ich jej słabszej części, czyli wyżej opisaną, metodą wewnętrzną. Będzie to w ostatecznym efekcie polegało na zmniejszaniu zaludnienia Ziemi. Konsekwencją tego będzie zmniejszanie przez światową społeczność wraz z fizyczną eliminacją słabszej jej części, potencjału intelektualnego oraz wiedzy i innych elementów socjo-różnorodności. A wraz z tym zmniejszanie możliwości przywrócenia światowej społeczności zdolności rozwoju. Społeczność tak patologicznie ustabilizowana, gdy już wyeliminuje aktualnie słabszą jej część będzie się nadal dzieliła na silniejszych i słabszych tak długo aż padnie całkiem pozbawiona zdolności rozwojowego dostosowywania jej form życia do nowych stale zmieniających się uwarunkowań życia. 21

Tak podobno zachowują się mądre szczury pozbawiane w ogrodzonym terenie - dostępu do żywności. Trzeci etap kryzysu pojawi się wówczas, gdy tak pomniejszana społeczność całkowicie utarci zdolność dostosowywania jej form życia do zmian w uwarunkowaniach życia. Pojawienie się tego etapu może być skutkiem destruktywności obronnej samoorganizacji eliminowanej słabszej społeczności lub jakiejś nieprzewidzianej w porę katastrofy. Wówczas będąc w wyniku takiego wyniszczenia - niezdolną do przeciwstawienia się takiej destabilizacji społeczność ta padnie natychmiast, albo będzie wegetowała pomniejszając swą liczebność jak te szczury aż z czasem niejako spokojnie zgaśnie. Patologiczna stabilizacja w trakcie drugiego etapu kryzysu jest zatem niezmiernie groźna dla obu części światowej społeczności zarówno silnej, jak i słabej. Kryzys nieprzezwyciężony w tym drugim etapie prowadzi do etapu trzeciego w znikomym stopniu stwarzającego już szanse na jego rozwojowe przezwyciężenie. Zrozumienie wielkiego zagrożenia dla światowej społeczności konsekwencjami ewentualnego świadomego obecnie wdrażania takiej patologicznej typu drugiego etapu kryzysu polityki stabilizacyjnej, wykazują jak omówię to później liczne światowe siły społeczne, wzywające do rozwojowego przezwyciężenia globalnego kryzysu, w tym Organizacja Narodów Zjednoczonych oraz Watykan. Cybernetyka rozwoju dostarcza wiedzy o istotnych właściwościach kryzysu globalnego, jego przyczynach, oraz uwarunkowaniach jego rozwojowego przezwyciężania. W tym przezwyciężaniu szczególnie przydatna może być ogólna wiedza o fazach i etapach kryzysu, oraz patologicznych formach społecznej stabilizacji. Uznanie za adekwatny powyższego modelu kryzysu ułatwi konsensus dotyczący występowania kryzysu globalnego. Jeśli niechęć do stwierdzenia, iż ten kryzys ma faktycznie miejsce, wynika z braku widocznych destabilizujących światową społeczność objawów drugiej fazy, drugiego etapu kryzysu, to uznanie możliwości niejawnej pierwszej fazy tego kryzysu, może radykalnie przy- 22

czynić się do skutecznego jego przezwyciężenia. Wszak odpowiednio wczesne zdiagnozowanie dowolnej, dopiero powstającej patologii ułatwia jej przezwyciężenie. W naszym przypadku uznanie, iż światowa społeczność, a nawet cały globalny ekosystem ziemia, jest już w kryzysie, aczkolwiek jeszcze w jego pierwszej drugiego etapu niejawnej fazie, spowoduje co najmniej odpowiedzialną refleksję dotyczącą przyczyn i metod przezwyciężenia tego kryzysu, zamiast marnowania czasu na bezpłodne spory o to czy jest już, czy też jeszcze nie ma globalnego kryzysu. Egoistycznie motywowane nazywanie kryzysu rozwojem, stanowi zagrożenie także dla tych, którzy białe nazywają czarnym. Powyższe określenie i modelowe ujęcie przebiegu kryzysu może więc być wielce przydatne w stwierdzeniu istnienia oraz wypracowaniu metod przezwyciężania kryzysu globalnego, Wróćmy do postawionego na wstępie pytania dotyczącego aktualnej kondycji światowej społeczności. Dodajmy pytanie uzupełniające: czy obecnie światowa społeczność zapewnia sobie trwały dostęp do źródeł warunkujących jej życie zasobów naturalnych, utrzymując zarazem kondycję środowiska przyrodniczego w poprawnym stanie? Zadajmy także pytanie, czy wobec braku aktualnej możliwości odpowiednio obfitego dostępu do naturalnych i przyrodniczych zasobów życia dostępność tę silniejsze części światowej społeczności nie usiłują zapewniać sobie kosztem pozbawiania społeczności słabszych możliwości dostępu do tych zasobów? A zatem także, czy światowa społeczność zwiększa swą trwałość i sprawność działania oraz trwale podnosi jakość życia stanowiących ją osób? A więc: czy oddala, czy też przybliża w ramach aktualnych form ludzkiego życia groźbę totalnej społeczno-gospodarczej lub ekologicznej katastrofy? Ujmując problem rozwoju jeszcze bardziej ogólnie: czy ludzkość więcej podtrzymujących jej życie dóbr tworzy, niż nieuchronnie wraz ze swym życiem je niszczy? Czy w ramach globalnego ekosystemu ziemi, występuje przewaga życiodajnej konstrukcji nad destrukcją? 23