Biblioteki cyfrowe na wiecie powstanie i rozwój

1 Wadysaw Marek Kolasa 1. Wstp Biblioteki cyfrowe na wiecie powstanie i rozwój Biblioteki cyfrowe, jakkolwiek s zjawiskiem stosunkowo modym, maj za sob dug i rozbudowan histori. Wprawdzie ich rozwój w obecnym ksztacie liczy sobie dopiero niespena dekad, lecz wnikliwa analiza przekonuje, e poprzedzio j szereg dowiadcze i eksperymentów, bez których obecna forma byaby niemoliwa. W sensie porzdkujcym mona wskaza kilka etapów, w których skrystalizoway si kluczowe wizje i podjto udane projekty. Pierwszy okres, który rozpocz si od literackiej wizji G. H. Wellsa z 1937 roku trwa do pocztku lat 90. XX wieku; w czasie tym powstaway rozmaite koncepcje, budowano prototypy urzdze i pojawiy si kolekcje eksperymentalne. Drugi okres trwa ca dziesit dekad XX wieku i przesun si o kilka lat na wiek XXI. W czasie tym powstay ju pierwsze biblioteki cyfrowe, które szybko zaistniay w rodzcej si sieci Internet oraz podjto badania podstawowe nad ich modelem i funkcj; w efekcie podjtych prac powstay pierwsze standardy i skrystalizoway si grupy wsparcia. Trzeci okres zwizany immanentnie z ide web 2.0 rozpocz si u progu pierwszej dekady XXI wieku i trwa do dzi. Trudno wprawdzie wskaza konkretn dat, ale analiza danych czoowego najwikszego wiatowego serwisu OAISTER (rys. 1) przekonuje, e proces ów rozpocz si ok. 2001 roku i uleg przyspieszeniu w 2005. Rys. 1, Biblioteki cyfrowe w serwisie OAISTER w latach 2002-2009 1 1200 Liczba repozytoriów 25000000 Liczba obiektów 1000 20000000 800 15000000 600 400 10000000 200 5000000 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 1 Przeliczenia wasne na podstawie OAIster Statistics http://www.lib.umich.edu/digital-library-productionservice-dlps/oaister-statistics [2011.05.19].

2 Ostatni okres mona okreli jako przejcie do fazy dojrzaej; w sensie praktycznym charakteryzuje si on silnym trendem w kierunku budowy serwisów rozproszonych i orientacj w kierunku mediów spoecznociowych. 2. Pierwsze próby i dowiadczenia Ide biblioteki cyfrowej znale mona ju w opublikowanych przed wojn esejach Herberta George Wellsa. W zbiorze World brain (Wells 1938) powiconym rozwaaniom na temat przyszoci organizacji wiedzy i edukacji zamieci autor szkic The Idea of a Permanent World Encyclopaedia, w którym opisa ide globalnej encyklopedii opartej na mikrofilmach. Miaa ona wedle wizji autora obejmowa uniwersum ludzkiej wiedzy i sta si motorem jednoczenia rasy ludzkiej. O krok dalej poszed znany amerykaski wynalazca Vannevar Bush, uwaany za ojca idei sieci komputerowych i hipertekstu. Bush by zaniepokojony nadmiarem informacji, na jaki napotykaj naukowcy i zaproponowa kilka rozwiza technologicznych, które w przyszoci mogyby rozwiza ten problem. W sawnym artykule As We May Think opublikowanym na amach Atlantic Monthly w 1945 roku przedstawi idee urzdzenia Memex [Memory Extender], które skadao si biurka (pulpitu) ze skonymi ekranami, które umoliwiao wygodne czytanie. Mechanizm by swego rodzaju inteligentnym czytnikiem mikrofilmów, z których obrazy byy inteligentnie wyszukiwane, dekodowane i transportowane na ekran z du prdkoci, nade wszystko jednak byy zdolne do automatycznego przechodzenia od zawartych w nich odniesie do innych prac, czyli hipertekstowe (Tedd & Large 2005). Kolejne wane pomysy pojawiy si ju w czasie, gdy istniay komputery; rozwija je twórczo m.in. amerykaski cybernetyk Joseph Licklider w systemem przetwarzania wiedzy Procognitive i uwieczni m.in. w sawnej ksice Libraries of the future (1965) (Hauben 2004). Zapewne take pod wpywem idei Busha by Douglas Engelbart, twórca licznych wynalazków (np. myszy komputerowej), uwaany za pioniera w dziedzinie interfejsów. Uczony ten prowadzi intensywne prace w zakresie hipertekstu i szuka rozwiza w zakresie komunikacji naukowej dla zespoów geograficznie rozproszonych (Engelbart 1963); prace te uwieczyo pierwsze wdroenie pod nazw on- Line System (NLS). W grudniu 1968 Engelbart z grup 17 naukowców pracujcych w Augmentation Research Center (Stanford Research Institute), przedstawi udan 90-minutow prezentacj NLS na ywo 2 ; system by warto doda wyposaony w interfejsy audio i 2 Zapis filmowy eksperymentu http://sloan.stanford.edu/mousesite/1968demo.html [2011.05.20].

3 wideo. Niebagatelny wpyw na rozwój technologii miay take prace Theodora Nelsona prowadzone w ramach projektu Xanadu. Póniejszy autor terminu hipertext rozwija w ramach projektu ide idealnej przestrzeni pamici literackiej, która bya w swej istocie zalkiem obecnego systemu www. Koncepcje swe Nelson uwieczni w dwu ksikach: Literary Machines [Maszyny literackie] (1981) oraz Computer Lib/Dream Machines [Maszyny snów] (1974). Ukoronowaniem idei, któr rozpocz Wells i Engelbart byy podjte w latach 1989-1991 prace Tima Bernersa-Lee dajce podstawy teoretyczne i praktyczne wspóczesnych systemów hipertekstowych, czyli www. Przeomowe idee wyej wspomnianych uczonych w sferze systemów informatycznych stworzyy grunt dla pierwszych dowiadcze w zakresie organizacji i manipulacji duych iloci danych, które mona uzna za prekursorów bibliotek cyfrowych (Tedd & Large 2005). Odrbny tor rozwaa obejmowa rozwój technologii (gownie sprztu) oraz realizowane w tym czasie pierwsze projekty biblioteczne. Warto zauway, e a do koca lat 70. dostpna infrastruktura informatyczna bya dopiero w fazie szkieletowej, co nie tworzyo sprzyjajcych warunków do jej wykorzystania. Przypomnijmy te, e a do pocztku lat 80. dominoway komputery klasy mainframe, które byy uywane jedynie w duych orodkach badawczych; niewielka bya take liczba komputerów wpitych do sieci (23 hosty w 15 wzach w 1971, która wzrosa do 1000 dopiero w 1984), za przepustowo sieci niska. Ogromnym problemem byo te przechowywanie danych; pierwsze dyski produkcyjne twarde (Segate) pojawiy si w 1980, a pyty CD dopiero na przeomie 1982 i 1983 roku. W efekcie potencjalna liczba uytkowników by niewielka. Mimo owej niesprzyjajcej aury ju w 1971 roku pojawi si pierwszy projekt biblioteki cyfrowej student Uniwersytetu w Illinois Michael Hart rozpocz tworzenie zbioru tekstów, które z czasem przerodziy si w Gutenberg Project [http://www.gutenberg.org/]. Z uwagi na brak uregulowa prawnych Hart postanowi umieszcza jedynie utwory z domeny publicznej, które a do pocztku lat 90. rozpowszechnia poczt elektroniczn w formacie tekstowym. Rczne przepisywanie byo pracochonne, stad mimo udziau woluntariuszy zbiór powiksza si wolno: w 1989 kolekcja liczya 10 pozycji i wzrosa do 100 w 1994. Okres intensywnego rozwoju rozpocz si dopiero po 1995, gdy na szersz skal wykorzystano OCR; w kolejnych latach kolekcja rosa dynamiczniej i ju w 1997 przekroczono 1000 pozycji (1999 2000, 2003 10 000), za w 2008 25000 (Lebert 2008). Pod koniec lat 90. zwikszono te liczb dostpnych wersji (pojawiy si m.in. formaty multimedialne i mobilne), rozbudowano system metadanych oraz interfejs (wyszukiwarka od 1994). Ju w latach 90. projekt znalaz pierwszych naladowców; bliniacze inicjatywy powoano m.in. w Niemczech (1994) [http://projekt.gutenberg.de/],

4 Australii (2001) [http://gutenberg.net.au/] i in. W 2004 pojawia si równie poszerzona wersja projektu Project Gutenberg Consortia Center [http://www.gutenberg.us/] (75 tys. poz.), która podja cis wspóprac z WorldLibaryt.net. Z dzisiejszej perspektywy Gutenberg Project reprezentuje nico przestarzae podejcie do zasobu i prymitywn technologi, niemniej sama idea, któr wdroy Hart przez wiele lat inspirowaa nastpców, zapisujc si tym samym trwale w historii. Prócz opisywanego projektu do koca lat 80. pojawio si jeszcze kilka innych inicjatyw, np. Perseus Digital Library [http://www.perseus.tufts.edu] zaoona w 1987 na Tufts University; zbiór ten pocztkowo deponowano na pytach CD, a od 1994 udostpniono w sieci. Z innych waniejszych inicjatyw wczesnego etapu warto jeszcze wymieni: serwis skandynawski Project Runeberg [http://runeberg.org/] (od 1992) oraz Bartleby [http://www.bartleby.com/], The On-Line Books Page [http://digital.library.upenn.edu/books/], pierwsze pene wydanie on-line dzie Szekspira [http://shakespeare.mit.edu/], MUSE [http://muse.jhu.edu/] (od 1993), czy The Humanities Text Initiative [http://www.hti.umich.edu/] (1994) 3. Z zupenie z innych powodów ogromn rol odegra take serwis preprintowy arxiv [http://arxiv.org/] uruchomiony w 1991 roku. System ten bowiem zapocztkowa pewien model naukowych zachowa publikacyjnych okrelanych potem jako kultura reprintu, które nastpnie znalazy szeroki odzew w wiecie nauki (szczególnie w naukach cisych). System arxiv naley podkreli otworzy take drog do idei Open Access, co znalazo fina m.in. w póniejszej Deklaracji Berliskiej z 2003 roku i szeregu innych uregulowaniach z tego zakresu, intensywnie potem promowanych przez wiele urzdów i agencji np. Rad Unii Europejskiej. arxiv sta si zatem prototypem instytucjonalnych repozytorium, czyli systemów, które realizuj funkcje self-publishing (skadanie, przegldanie, edytowanie, itd.) oraz rozpowszechniania dokumentów w formacie cyfrowym. Pierwsze tego typu systemy byy nieskomplikowane i miay prost architektur; prócz arxiv byy to m.in. baza dysertacji Electronic Thesis and Dissertations Repositories (od 1996) i ekonomiczny RePEc [http://repec.org/] (od 1997). Z kolei pierwszym systemem, który oferowa usugi w zakresie self-publishing z wykorzystaniem PDF (od 1996) by istniejcy od 1991 roku Networked Digital Library of Theses and Dissertations (NDLTD) [http://www.ndltd.org/]. Systemy te po licznych ewolucjach przetrway do wspóczesnoci i obecnej perspektywy mog by uwane za prototypy bibliotek cyfrowych (Candela, Castelli & Pagano 2011). 3 Por. P. Sauber: Timeline of the Open Access Movement - http://www.earlham.edu/~peters/fos/timeline.htm [2011.02.13].

5 Obraz wczesnej fazy rozwoju bibliotek cyfrowych byby niepeny, gdyby pomin pierwsze serwisy czasopism elektronicznych i inicjatywy z tym zwizane. Istotn rol odegray tu w szczególnoci projekty Mercury, CORE, TULIP i Red Sage. Projekt Mercury (1989-1992) prowadzony w Mellon University w Pittsburgu by jednym z pierwszych prób udostpnienia na terenie kampusu artykuów z czasopism naukowych z zakresu informatyki 4. Kolejnym duym przedsiwziciem sta si prowadzony w latach 1991-1995 projekt Chemistry Online Retrieval Experiment (CORE), w który zaangaowane by m.in. Cornell University, Chemical Abstracts Service i OCLC; owocem prac bya digitalizacja i udostpnienie 20 czoowych czasopism chemicznych. Teksty te przygotowano w dwu wersjach: jako obrazy rastrowe oraz jako pliki tekstowe ze znacznikami SGML (razem 425 tys. stron tekstu). Wielkie znaczenie mia take koordynowany przez Elsevier Science projekt TULIP (1991-1995) 5, w czasie którego testowano rozmaite modele dystrybucji i rozwizania techniczne. Na uytek testów i bada zeskanowano i poddano OCR ponad 500 tys. stron tekstu. Projekt ów prowadzony we wspópracy w 15 czoowymi amerykaskimi uniwersytetami zakoczy si spektakularnym sukcesem i z czasem sta si zalkiem obecnego serwisu ScieneceDirect (Nahotko 2007). Wyliczone projekty, jakkolwiek nie byy bibliotekami cyfrowymi sensu stricto pomogy wskaza korzyci, jakie mona osign poprzez cyfrow dystrybucj wydawnictw oraz przyczyniy si do postpu technologicznego w zakresie techniki skanowania i OCR (Tedd & Large 2005). W pierwszej poowie lat 90. podjto take pierwsze próby refleksji teoretycznej nad bibliotekami cyfrowymi. Due znaczenie w tym zakresie miay zorganizowane w 1991 roku warsztaty Future Directions in Text Analysis, Retrieval and Understanding. W latach 1992-1993 odbyo si kilka kolejnych konferencji i spotka, na których kontynuowano i rozwijano zainicjowane w 1991 wtki. Pokosiem wspomnianych imprez prac wydana sumptem National Science Foundation obszerna elektroniczna ksika pt. Source Book on Digital Libraries (Fox 1993). Prac t mona postrzega jako swoist syntez stanu wiedzy na temat bibliotek cyfrowych u schyku 1993 roku; zawiera ona zarówno rozwaania teoretyczne, jak i szczegóowe opisy projektów i kalendaria oraz bibliografi przedmiotu (28 pozycji). Najwaniejszym jednak efektem wspomnianych wyej spotka byo przygotowanie gruntu pod due projekty; ukoronowaniem tych stara by rozpoczty w 1994 Digital Library Initiative, który zapocztkowa nowy okres rozwoju bibliotek cyfrowych. 4 The Mercury Electronic Library and Library Information System II. Mercury Technical Reports Series, No 6 (1992). Dostp: http://www.cs.cornell.edu/wya/papers/mercury6.doc [2011.05.21]. 5 Informacje o projekcie http://www.elsevier.com/wps/find/librariansinfo.librarians/tulip [2011.05.21].

6 3. Prace badawczo-rozwojowe i ewolucja bibliotek cyfrowych w latach 1994-2001 Od pocztku lat 90. XX wieku, czyli wraz z narodzinami www rozpoczyna si okres dynamicznego rozwoju bibliotek cyfrowych i ich stopniowa ewolucja. Pierwsze z nich w sensie technicznym byy nieskomplikowane; zwykle tworzono je jako proste witryny HTML zawierajce wykazy hiperczy do publikacji (tzw. model strona www), które z czasem, w miar powikszania si zbiorów, wyposaono w mechanizmy wyszukiwawcze i system metadanych (tzw. model katalog obiektów cyfrowych). Wadami tych rozwiza by jednak brak mechanizmów konserwacyjnych oraz brak kontroli dostpu, zarzdzania zasobem i metadanymi. Obydwa modele odzwierciedlay wic filozofi pierwszych bibliotek cyfrowych (np. Gutenberg Project); charakterystycznym ich rysem byo programowe ukierunkowanie na udostpnienie kanonu kulturowego (klasyka literacka, dziedzictwo historyczne) oraz zaoenie, e dostp do zbiorów winien by nielimitowany. W efekcie biblioteki te realizoway przede wszystkim cel archiwalny (nie biblioteczny); z drugiej za strony udostpniane zasoby nie wymagay stosowania adnych mechanizmów zabezpiecze i kontroli dostpu, gdy byy z natury swej wolne od ogranicze wynikajcych z ochrony praw autorskich. Warto doda, e nie interesowano si te szerzej problematyk uytkowania (interfejs) ani mechanizmami wyszukiwawczymi. Takie usytuowanie celów nie sprzyjao rozwojowi bibliotek cyfrowych. Byo bowiem niewystarczajce do realizacji funkcji bibliotecznych, gdy stao w sprzecznoci z jedn z zasadniczych cech biblioteki, zakadajcej, e proces gromadzenia jest permanentny (stay, cigy, powtarzalny), a take otwarty na nowe formy dokumentów. Z drugiej za strony istniaa uzasadniona niech wydawców do nielimitowanego udostpniania, gdy nie zabezpieczao to ich interesu ekonomicznego (Kolasa 2009). Czynniki te stay si motorem podjcia licznych prac zmierzajcych do zmiany istniejcej sytuacji i rozpocza si stopniowa ewolucja systemów do form bardziej zaawansowanych. Prace te nabray tempa w drugiej poowie ostatniej dekady XX wieku, gdy podjto wiele wanych inicjatyw majcych charakter bada podstawowych. W ich wyniku powstao szereg standardów i rozwiza, które jak czas pokaza okazay si trwae. Rozmach w tym obszarze najlepiej ilustruje krótki wykaz wybranych dokona tego okresu: uruchomiono due projekty badawczo-rozwojowe ukierunkowane na biblioteki cyfrowe (Digital Library Initiative [1994-1998 i 1999-2004]; elib [1998-2001]); narodowe i

7 midzynarodowe strategie digitalizacji (np. amerykaski National Digital Library Program 6 [1995], czy Memory of the World Programme [1992]); powstay pierwsze stowarzyszenia bibliotek cyfrowych (Digital Library Federation [1995]) i organizacje koordynujce (np. Joint Information Systems Committee JISC [1993], Electronic Information for Libraries Direct - eifl [1999]); tematyczne konferencje (Joint Conference on Digital Libraries [1994]; European Conference on Digital Libraries (ECDL) [1997]; International Conference on Asian Digital Libraries [1998]); czasopisma fachowe (D-Lib Magazine [1995]; Ariadne [1996]) oraz standardy i specyfikacje (Dublin Core [1995]; DIENST [1995]; RDF [1999]; OAI-PMH [2001]). Atmosfer charakteryzowanego okresu wiernie obrazuj materiay zbierane przez profesora Edwarda A. Foxa cyklicznie udostpniane na stronie Virginia Tech w latach 1998-2001 [http://ei.cs.vt.edu/~dlib/]. Dokumenty te zebrane w formie silva rerum zawieraj wiele informacji historycznych, w tym zrzuty nieistniejcych ju serwisów. Interesujcy jest te wachlarz rozwaanych wówczas problemów. Ich analiza przekonuje, e ju u progu XXI wieku wiedza na temat bibliotek cyfrowych osigna wysoki poziom dojrzaoci. Udowadnia to krótki wykaz tematów z opracowa E. A. Foxa (2001): 1. Podstawy (definicje, publikacje, projekty); 2. Wyszukiwanie, przegldanie (metody, indeksowanie, wyszukiwanie rozproszone, roboty/pajki, integracja linków); 3. Multimedia (tekst, audio, obraz, film, grafika, animacja, JPEG, MPEG, wyszukiwanie oparte na treci dokumentu); 4. Architektura (komponenty, protokoy, InfoBus, protokoy porednie, ramki, OAI); 5. Interfejs (psychologia, rodowisko, taksonomia elementów, wizualizacja, design, uyteczno); 6. Metadane (ontologie, RDF, MARC, DublinCore, IMS, mapowanie, konwersja); 7. Publikacje elektroniczne (autorstwo, prezentacja, obiektowy model DOM, równolege publikowanie, style XLS, e-ksiki, struktura, adiustacja, tagowanie); 8. Problemy baz danych (technologia, struktura informacji, dane multimedialne i hipermedialne, replikacja, magazynowanie); 9. Oprogramowanie agentowe do zarzdzania informacj (problemy, protokoy, automatyczne indeksowanie); 10. Handel, ekonomia, wydawcy (zabezpieczenia, ochrona, problemy Open Access, modele patnoci); 11. Prawa wasnoci intelektualnej (ochrona praw autorskich, copyright, zarzdzanie prawami); 12. Problemy spoeczne (wspópraca, ocena, uytek w edukacji, dziedzictwo kulturowe, organizacje). Blisza analiza wyliczonych tematów pozwala stwierdzi, e ju w II poowie lat 90. podjto niemal wszystkie wtki rozwane wspóczenie. Przez cae lata 90. równolegle ze wzrostem liczby repozytoriów (byo ich wówczas ok. 300-500) nastpowaa ewolucja systemów i doskonalenie standardów zwizanych z wspieraniem zapisu cyfrowego, nastpowa rozwój formatów i noników danych. Z czasem podjto take próby udostpnienia modeli i narzdzi oferujcych zakres usug zblionych do tradycyjnej biblioteki (gromadzenie, opracowanie, udostpnianie) oraz zainteresowano si interfejsem. Typowy model biblioteki cyfrowej tego okresu obrazuje rys. 2. Wyróniono w nim najczciej trzy poziomy: 1. poziom tworzenia (skanowanie i edycja metadanych), 2. 6 National Digital Library Program http://international.loc.gov/ammem/dli2/html/lcndlp.html [2011.05.21].

8 poziom bazy danych: system archiwalny i prezencyjny oraz 3. poziom uytkownika (przegldarka). Na styku poszczególnym poziomów wskazywano na rozmaite problemy, np.: jako kopii archiwalnej i uytkowej, typy metadanych, mechanizmy wyszukiwawcze. Warto zwróci uwag, e w modelu tym zupenie marginalne znaczenie miaa wspópraca z innymi systemami (XML, new formats), w efekcie system dziaa niejako w pojedynk. Zmiana tej perspektywy dokonywaa si jednak stopniowo od 1999 roku, za po 2002 wesza na trwae. Rys. 2, Model biblioteki cyfrowej w 2001 roku (McCray, Gallagher 2001) Jakkolwiek prace badawczo-wdroeniowe nad bibliotekami cyfrowymi podjto w wielu orodkach, jedynie trzy inicjatywy pozostawiy trwae lady w historii informatyki: Digital Library Initiative (DLI1 [1994-1998] i DLI2 [1999-2004]) oraz elib. Bez wtpienia najwikszy wpyw na liczb wdroe i postp w zakresie bada nad bibliotekami cyfrowymi miay projekty amerykaskie. Rozpocz je w 1994 roku pierwszy etap Digital Library Initiative [DLI1], którego gównym inicjatorem bya agencja rzdowa National Science Foundation wspierana przez Department of Defense Advanced Research Projects Agency (DARPA) oraz National Aeronautics and Space Administration (NASA). Projekt trwa 4 lata i obejmowa finansowanie prac realizowanych na szeciu uczelniach. Gównym celem DLI1 byy i rozwój podstawowych technologii na rzecz bibliotek cyfrowych. Rozwijano w jej ramach trzech grup problemowych, które obejmoway: 1. utrwalanie, kategoryzacja i

9 porzdkowanie informacji; 2. wyszukiwanie, przegldanie, filtrowanie, prezentacja i wizualizacja; 3. protokoy i standardy sieciowe. Wykonawcami byy czoowe amerykaskie uniwersytety: University of California w Berkeley, University of California w Santa Barbara, Carnegie Mellon University, University of Illinois w Urbana, University of Michigan oraz Stanford University. DLI1 okazaa si sporym osigniciem, std w roku 1999 ogoszono jej drugi etap [DLI2], trwajcy kolejne sze lat. W fazie drugiej skoncentrowano si na wdroeniach wczeniej badanych technologii i testowaniem poszczególnych rozwiza. Czas pokaza, e szczególne znaczenie miay prace z zakresu architektury i problemów uytecznoci. Najistotniejsze za wydaje si przyjcie koncepcji, w której architektura systemu jest zorientowana na uytkownika. W trakcie realizacji DLI2 do grona uczestników doczyli nowi wykonawcy, m.in.: Library of Congress, National Library of Medicine, National Endowment for the Humanities i wielu innych (Fox 1999; Madalli 2003). Po obu odsonach projektu pozostay trwae osignicia. Sze z nich jak podkrelaj znawcy technologii (Candela, Castelli & Pagano 2011) byo szczególnie istotnych: 1. Projekt California Environmental Digital Library 7, który wniós wiele w zakresie technologii obsugi duych, rozproszonych zbiorów ikonograficznych (fotografii, zdj satelitarnych, wideo, map); 2. Alexandria Digital Library [http://www.alexandria.ucsb.edu/], gdzie rozwijano problemy bibliotek rozproszonych oraz zagadnienia tworzenia kolekcji zawierajcych obiekty geograficzne (mapy, zdjcia lotnicze, obrazy satelitarne) oraz badano zapytania zdefiniowane geograficznie; 3. Projekt Digital Video Library [http://www.informedia.cs.cmu.edu/], który zrealizowa udan koncepcj duej cyfrowej kolekcji wideo obsugujcej wyszukiwanie oparte na wiedzy; 4. Projekt The Interspace, koncentrujcy si na budowie duych kolekcji z zakresu techniki inynieryjnej i fizyki, które byy jednoczenie skutecznie przeszukiwane z poziomu jednolitego interfejsu; 5. The University of Michigan Digital Library [http://www.lib.umich.edu/digital-library-production-service-dlps], specjalizujcy si w tworzeniu architektury systemów bibliotecznych, wykorzystujcych oprogramowanie agentów; 6. The Stanford Digital Library Project [http://diglib.stanford.edu:8091/], badajcy zastosowanie zasad interoperacyjnoci w rodowisku heterogenicznych usug i zbiorów, z uyciem specjalnego protokou [InfoBus], który zapewnia dostp do usug i informacji z rónych róde poprzez agentów. Mimo e wikszo wspomnianych projektów nie dziaa wspóczenie w pierwotnej formie stanowiy one w ówczesnym okresie ogromny wkad do wiedzy informatycznej. 7 Aktualnie: California Environmental Digital Library Network (CalEDLN) http://caledln.projects.atlas.ca.gov/ [2011.05.21].

10 Na marginesie warto podkreli, e jednym z najwaniejszych sukcesów wynikajce z historii tych projektów jest Google. Póniejsi twórcy wyszukiwarki Lawrence Page i Sergey Brin rozpoczli prace nad jej silnikiem w czasie, gdy byli doktorantami na Uniwersytecie Stanforda w trakcie realizacji Stanford Digital Library Project. DLI wykracza daleko poza konkretne prace i wynalazki; ze wspóczesnej perspektywy mona oceni, e projekty te day podstaw do wspóczesnego oblicza bibliotekarstwa cyfrowego, jako nowej dyscypliny badawczej, która staa si sum wysików teoretycznych kilku specjalnoci: informatyki, informacji naukowej, jzykoznawstwa, psychologii i in. (Candela, Castelli & Pagano 2011). Równolegle poza projektem DLI podjto w USA szereg innych inicjatyw i prac z interesujcego nas zakresu, m.in. na University of Arizona badano wydajne systemy klasyfikacyjne realizujce postulat od wyszukiwania informacji do zarzdzania wiedz; na Carnegie Mellon University rozpoczto prace nad koncepcj póniejszego serwisu Universal Library [http://www.ulib.org/]; na University of South Carolina testowano oprogramowanie do bibliotek; na Stanford University badano techologie na rzecz bibliotek cyfrowych za w Tufts University kontynuowano rozwój The Perseus Digital Library Project. Du rol w konsolidacji wysików odegrao zaoone w 1995 konsorcjum Digital Library Federation (DLF) [http://old.diglib.org/]. Inicjatorami przedsiwzicia byy m.in. due biblioteki realizujce wasne projekty cyfrowe, m.in. New York Public Library [http://www.nypl.org/collections], Library of Congress (American Memory [http://memory.loc.gov/ammem/]) oraz instytucje nadzorujce dostp do dokumentów, m.in. National Archives and Records Administration i Commission on Preservation and Access (CPA); ostatnia z nich zapewniaa finansowanie pozyskane od IBM. W krótkim czasie liczba czonków DLF urosa do 37, zrzeszajc czoowe amerykaskie biblioteki oraz kilka ksinic zagranicznych. Cele strategiczne DLF byy jasno sformuowane: rozwój standardów, promocja najlepszych praktyk, stymulacja rozwoju poprzez wpyw na instytucje finansujce, ochrona wasnoci intelektualnej, a nade wszystko budowa wspólnej infrastruktury 8. Ostatni z celów dalece wybiega w przyszo i zaowocowa pracami ukierunkowanymi na rzecz tworzenia bibliotek rozproszonych (wspópraca przy tworzeniu OAI-PMH oraz jego impementacji w serwisie OAISTER afiliowanym w University of Michigan od 2002 roku) (Greenstein, Thorin 2002). Nie sposób przeceni take prac prowadzonych w ramach Open Archive Initiative, organizacji finansowanej przez Fundacj Mellona, powoanej wspólnie przez DLF i 8 Szczegóowy wykaz projektów http://old.diglib.org/produce.htm [2011.05.21].

11 partnerów spoecznych. Owocem prowadzonych prac by wspomniany wyej protokó OAI- PMH, którego pierwsz wersj opublikowano w 1999. Rozwizanie to wychodzio naprzeciw idei interoperacyjnoci, czyli zdolnoci sieci do efektywnej wspópracy w celu zapewnienia wzajemnego dostpu uytkowników do usug poprzez dedykowany model wymiany danych. Warto doda, e podjcie prac nad OAI-PMH wizao si z kontrowersyjn decyzj zarzucenia eksperymentów z uyciem wczeniejszych standardów, m.in. z39.50, InfoBus [1995] oraz Dienst Protocol [1995] 9. Istotn rol odegray te prace grupy zaangaowanej w rozwój metadanych. Gówn rol odegraa w tym zakresie wspólna grupa OCLC i NCSA, która w 1995 roku zainicjowaa powstanie Dublin Core Metadata Initiative (DCMI). Rozwijany w ramach DCMI standard Dublin Core, który prezentowano na cyklicznych warsztatach szybko wzbudzi zainteresowanie spoecznoci midzynarodowej i du popularno wród twórców bibliotek cyfrowych. Fakt ów sprawi, e Dublin Core zacz w zastosowaniach cyfrowych stopniowo wypiera wczeniejsze specyfikacje (np. MARC21 i jego odmiany) jeszcze na dugo przed jego oficjaln premier (2001). Istotn rol w rozwoju bibliotek cyfrowych speniy projekty realizowane m.in. przez Virginia Tech i partnerów, szczególnie dwa repozytoria: baza reprintów z zakresu informatyki Networked Computer Science Technical Reference Library [http://www.ncstrl.org/] oraz midzynarodowa baza dysertacji The Networked Digital Library of Theses and Dissertation [http://www.ndltd.org/], dziaajca od 1996 roku. Ogromny wpyw na kierunki rozwoju bibliotekarstwa cyfrowego wywar te projekt edukacyjny The National Science Digital Library [http://nsdl.org/] realizowany przez kilka organizacji i udostpniony w 2000 roku (Madalli 2003). Prace wdroeniowe na wyspach brytyjskich koncentroway si wokó projektów koordynowanych przez Joint Information Systems Committee (JISC) [http://www.jisc.ac.uk/] od 1993 roku. Pierwsza faza prac (do 1998 roku) pod nazw elib - The Electronic Libraries Programme [http://www.ukoln.ac.uk/services/elib/], obejmowaa kilkanacie projektów dotyczcych szeroko pojtej digitalizacji, m. in. bibliotek hybrydowych (np. Agora, Malibu), systemów zabezpiecze (CEDRAS) oraz szeroko pojtej technologii dokumentów cyfrowych (czasopisma elektroniczne, druk na zadanie, reprinty). W 1996 roku powoano te specjalny dwumiesicznik Ariadne [http://www.ariadne.ac.uk/]. Inne prace ogniskoway si take w 9 DIENST funkcjonuje w trzech znaczeniach: 1. koncepcja architektoniczna rozproszonych bibliotek cyfrowych; 2. protokó komunikacyjny w tej architekturze; 3. oprogramowanie, które realizuje funkcje tego protokou. Zasadniczo Dienst to system konfiguracji szeregu indywidualnych usug na serwerach rozproszonych do wspópracy midzy bibliotekami cyfrowymi http://www.cs.cornell.edu/cdlrg/dienst/dienstoverview.htm [2011.05.21].

12 ramach powoanej przez JISC Resource Discovery Network [http://www.rdn.ac.uk/] 10. Szersz dziaalno JISC rozwina jednak dopiero po 2003 roku. W Europie w latach 1994-1998 najwaniejsze prace koncentroway si w ramach II etapu projektu UE Telematics for Libraries Program [109 projektów] 11 oraz grupy roboczej DELOS (Raitt 2000). Wysiki tej grupy skupiy si pocztkowo nad pracami koncepcyjnymi, które twórczo rozwinito w latach póniejszych, dopiero po 2001 roku, czyli po przeksztaceniu w sie DELOS Thematic Network (Candela, Castelli & Pagano 2011). W innych krajach wysiki koordynacyjne podejmoway najczciej biblioteki narodowe, np. w Kanadzie rol t peni afiliowany przy bibliotece narodowej spis - Canadian Inventory of Digital Initiatives (1999) [http://publications.gc.ca/]; w Australii - Australian digitisation Project [http://www.nla.gov.au/libraries/digitisation/] (od 1998); w Azji i Pacyfiku doroczna konferencja ICADL [http://www.icadl.org/] (1998), zrzeszajca rozwinite pastwa regionu (Australia, Japonia, Chiny, Korea, Indie, Tajlandia, Wietnam, Indonezja). Osobno wysiki Indii i Chin wspierao kilka projektów amerykaskich, szczególnie inicjatywa Universal Digital Library [http://www.ulib.org/] rozpoczta przez Carnegie Mellon University oraz wspomniany wczeniej NTDL [http://www.ndltd.org/] wspierany przez Science and Technology Collaboration. Inne projekty azjatyckie to m.in. pilotaowy program malezyjski prowadzony przez Malaysian National Digital Library [http://www.mylib.com.my/) (od 2000) oraz koreaski rozwijany od 1996 przez National Digital Library of Korea [http://www.dlibrary.go.kr/]. Due znaczenie w rozwoju wiedzy o bibliotekach cyfrowych miay take midzynarodowe konferencje, które odbyway si cyklicznie ju od poowy lat 90. Najaktywniejsze byo rodowisko badaczy amerykaskich, kanadyjskich i australijskich, które od 1994 roku cyklicznie urzdzao branowe imprezy. Najpierw organizowano je spontanicznie (1994-1995), potem osobno przez IEEE Computer Society (1995-2000) oraz Association for Computing Machinery (1996-2000), a nastpnie wspólne pt. Joint Conference on Digital Libraries (JCDL) [http://www.jcdl.org/] (razem 24 konferencje). Równie bogate tradycje ma zwizana z DELOS impreza pt. European Conference on Digital Libraries (ECDL) [http://ecdlconference.isti.cnr.it/], która jest gównym europejskim forum z zakresie bibliotek cyfrowych; od 1997 roku odbyo si 14 edycji, których efektem byy powane prace teoretyczne zdeponowane w Springer Verlag. Region Azji i Pacyfiku reprezentuje natomiast 10 Hiom, D. (2006): Retrospective on the RDN. Ariadne. Iss. 47 (April). Dostp: http://www.ariadne.ac.uk/issue47/hiom/ [2011.05.21]. 11 Telematics for Libraries / Project http://cordis.europa.eu/libraries/en/projects.html [2011.06.01].

13 doroczna International Conference on Asian Digital Libraries [http://www.icadl.org/], która odbywa si od 1998 (razem 13 edycji). Prócz wyliczonych uprzednio projektów zbiorowych (zwykle inspirowanych przez rzdy lub organizacje naukowe) warto wspomnie osobno o niektórych duych realizacjach. Wród ok. 300-500 bibliotek cyfrowych dziaajcych w latach 1995-2001 najwyszy poziom reprezentoway amerykaskie projekty czonków DLF 12. Biblioteki te bowiem jako pierwsze testoway i wdraay najnowsze rozwizania oraz szybko powikszay zbiory. Sporód duych przedsiwzi, które nieznacznie zmienione dziaaj wspóczenie na uwag zasuguj m.in. projekty prowadzone przez Library of Congress (gownie American Memory), cz serwisu Internet Archive oraz francuska Galica. Prace pilotaowe nad projektem American Memory (AM) [http://memory.loc.gov/ammem/] prowadzono w Library of Congress ju w latach 1990-1994, za oficjalny debiut nastpi w 1994. Portal gromadzi zasób, który odzwierciedla kanon kulturowy USA (gownie teksty i ikonografia) i skada si ze 140 czci. Charakterystycznym rysem AM jest heterogeniczno kolekcji. Poniewa poszczególne czci AM realizoway róne zespoy w czasach, gdy nie istniay jeszcze stabilne standardy, prawie kada kolekcja nosi na sobie indywidualne pitno twórców. Fakt ten utrudnia nawigacj i jest uciliwy dla czytelnika. Aby nieco zagodzi t uomno z czasem cao wyposaono w dedykowan wyszukiwark. Drug wad AM jest archaiczne podejcie do formatów dokumentów, gdy nawet w zbiorach typowo tekstowych s one prezentowano albo jako grafika rastrowa, albo HTML. Mimo pewnych uomnoci projekt zyska wysok renom i szybko si rozwija (ponad 9 milionów jednostek), dajc przykad innym. Podobne podejcie lego u podstaw narodowego projektu francuskiego Gallica [http://gallica.bnf.fr/] zainicjowanego w 1997 roku przez Bibliothèque nationale de France (BnF). Serwis prezentuje podejcie typowe dla ksinicy narodowej i gromadzi szeroko pojt literatur oraz multimedia francuskie i Francji dotyczce (razem ponad 1,4 mln jednostek). W odrónieniu od AM Gallica jest jednak serwisem nowoczeniejszym, który od niemal samego pocztku jest blisko zwizany z innymi serwisami BnF, oferuje doskonae mechanizmy 12 Wykaz czonków: Bibliotheca Alexandrina; British Library; California Digital Library; Carnegie Mellon University; Columbia University; Cornell University; Council on Library and Information Resources; Dartmouth College; Emory University; Harvard University; Indiana University; Johns Hopkins University; Library of Congress; Massachusetts Institute of Technology; New York Public Library; New York University; North Carolina State University; Oxford University; Pennsylvania State University; Princeton University; Rice University; Stanford University; University of California, Berkeley; University of California, Los Angeles; University of Chicago; University of Illinois - Urbana-Champaign; University of Michigan; University of Minnesota; University of Pennsylvania; University of Southern California; University of Tennessee; University of Texas - Austin; University of Virginia; University of Washington; U.S. National Archives and Records Administration; U.S. National Library of Medicine; Yale University ródo: http://old.diglib.org/about.htm [2011.05.21].

14 wyszukiwawcze oraz dostp do zasobu w kilku wariantach i wspiera idee wspópracy z uyciem protokou OAI. Zupenie inny model reprezentuje dziaajce od 1996 roku serwis Interent Archive (IA) [http://www.archive.org/], którego znaczc czci jest kolekcja ksiek (IA/Texts). Serwis ten nie wytwarza wasnych zasobów, lecz gromadzi kopie lustrzane z bibliotek wspópracujcych, które s replikowane w wielu formatach. Waciwy rozwój IA nastpi dopiero od 2005, gdy zaoyciel przystpi do Open Content Alliance, od tego czasu jego zasoby wzrosy z nieco ponad 150 tys. do ok. 2,8 mln. i nastpia integracja z Open Library [http://openlibrary.org/]. Warto te doda projekty, które inspirowaa inicjatywa UNESCO Memory of the World; wród nielicznych owoców tego przedsiwzicia pozytywnym wyjtkiem jest m.in. czeski serwis udostpniajcy ksiki historyczne Manuscriptorum [http://manuscriptorium.com/] (od 1992) oraz kolekcja historyczna Memory of the Netherlands [http://www.geheugenvannederland.nl/], która moe uchodzi za wzór narodowego repozytorium historycznego (od 1999). Sporód innych serwisów o zasigu globalnym warto wymieni przedsiwzicie komercyjne World Public Library [http://worldlibrary.net/], dziaajce od 1996 roku (2 mln jednostek); serwis ten co warto podkreli wyprzedzi podobne przedsiwzicia o niemal pen dekad. 4. Biblioteki cyfrowe po 2002 roku. Wspóczesno U progu XXI wieku w bibliotekarstwo cyfrowe wkroczyo w nowy etap rozwoju. Tendencja ta staje si atwo uchwytna jeli za miernik postpu przyj liczb funkcjonujcych serwisów i wzrost dostpnych obiektów (rys. 1). róde tego zjawiska mona dopatrywa si w kilku paszczyznach. Z jednej strony zadziaa tu pozytywnie rozwój technologii i osignicia organizacyjne w sferze bibliotek cyfrowych, czyli tendencje, które przedstawiono wyej. Z drugiej jednak naoy si na to ogólny trend rozwoju usug on-line, którego obiektywnym miernikiem wydaje si by wzrost liczby uytkowników. Na przestrzeni 2000-2003 nastpi bowiem proces, który mona nazwa przekroczeniem progu umasowienia, gdy z usug sieciowych korzystao ju ponad 50% populacji w najbogatszych krajach wiata (rys. 3). Fakt ów by niewtpliwie motorem dalszych zmian, w szczególnoci przeobrae sposobu komunikacji w internecie i mechanizmów generowania treci. Signum temporis tego przeomu jest symboliczna data narodzin internetu okrelanego jako web 2.0 (2001). Z technicznego punktu widzenia idea web 2.0 oznaczaa stosowanie nowych technologii zorientowanych na uytkownika, cho jak czas pokaza najistotniejszy okaza si aspekt spoeczny, który oznacza zrównanie uytkowników i twórców. W rodowisku

15 web 2.0 pojawiy si te inne zjawiska, istotne dla bibliotek cyfrowych, jak: tworzenie spoecznoci sieciowych, trend do uywania folksonomii, nowy rodzaj komunikacji i zachowa; od strony technicznej za powszechn droenie do integracji wszelkich usug sieciowych oraz komunikacja maszynowa. Nie ulega wtpliwoci, e idea web 2.0 postawia bibliotekarzy w nowej sytuacji. Niekontrolowany zalew atwo dostpnych informacji generowanych przez uytkowników sta si realnym zagroeniem dla tradycyjnego modelu biblioteki. Aby temu przeciwdziaa twórcy serwisów bibliotecznych zaczli aktywnie uczestniczy w rodowisku web 2.0 oferujc informacj kwalifikowan. Pierwszym i najatwiej uchwytnym aspektem przemian w tym zakresie by powszechny trend do tworzenia serwisów rozproszonych. Rys. 3, Uytkownicy internetu w krajach G8 (1990-2009) 13 %% populacji 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 United States Canada United Kingdom Germany Japan France Italy Russia Nad ide komunikacji pomidzy bibliotekami cyfrowymi podjto prace ju w poowie lat 90., za ich ukoronowaniem by opracowany w ramach Open Archive Initiative dedykowany protokó OAI-PMH (1999). Protokó ten [Open Archive Initiative Protocol for Metadata Harvesting] suy do selektywnego pobierania metadanych opisujcych obiekty cyfrowe; umoliwia on automatyczn wymian informacji pomidzy systemami gromadzcymi takie metadane, a systemami chccymi te dane uzyska. Jest przy tym bardzo elastyczny, gdy dane s zapisane w otwartym standardzie XML (zwykle RDF). Idea jego 13 Przeliczenia na podstawie danych: The United Nations Statistics Division http://data.un.org/ [2011.05.28].

16 dziaania jest zatem zupenie inna ni z39.50 czy SRU, gdy nie dziaa on w trybie rzeczywistym. Rys. 4, Model biblioteki rozproszonej OAI-PMH (Hunter, 2005) W praktyce centrum serwisu rozproszonego [service provider] peni w tym rozwizaniu dedykowany serwer [harvester], który okresowo pobiera metadane z okrelonych bibliotek [data provider] (rys. 4). Serwis providera indeksuje wasnymi mechanizmami metadane i peni rol bramki dostpowej dla uytkownika. Warto doda, e mog istnie dwa rodzaje dostawców: pojedynczy serwis lub tzw. agregator czyli lokalny porednik. Drugi typ dostawcy stwarza wielkie moliwoci, gdy biblioteki mog si czy w dowolne grupy i elastycznie wspópracowa. Najwiksz udana realizacja serwisu opartego na OAI-PMH by portal OAISTER, uruchomiony w lipcu 2002 roku na University of Michigan. Do padziernika 2009 dziaa samodzielnie, nastpnie sta si czci serwisu OCLC Worldcat [http://www.worldcat.org/], istnieje te odrbna bramka dostpowa [http://oaister.worldcat.org/]. Rozwój portalu nastpowa szybko (rys. 1). W grudniu 2006 roku zrzesza ju 726 dostawców oferujcych prawie 10 mln jednostek (Garrison 2010), najwicej dostawców pochodzio z USA (272), Wielkiej Brytanii (78), Niemiec (72), Francji (32), Kanady (27), Brazylii (23), Woch i Australii (po 21), Holandii (19), Hiszpanii (18), Japonii (16), Szwecji (14), Polski (12) oraz

17 innych pastw Europy (55) 14. Obecnie (maj 2011) zrzesza ponad 1100 dostawców, oferujc ponad 25 mln rekordów. Zaprezentowany rozkad, ze wzgldu na reprezentatywno moe stanowi dobr podstaw do uogólnie geograficznych (rys. 5). Z przedstawionych danych wynika w szczególnoci lapidarna teza, e biblioteki cyfrowe funkcjonuj jedynie w pastwach rozwinitych i rozwijajcych si oraz daleko od ognisk konfliktów zbrojnych. Rys. 5, Biblioteki cyfrowe na wiecie w rozkadzie terytorialnym (2006) 15 Prócz bazy OAISTER powstao wiele innych serwisów rozproszonych o rónej wielkoci. Oficjalny wykaz na stronach OAI 16 wylicza ich ponad 30, lecz z caa pewnoci jest ich znacznie wicej, niektóre za pen wycznie funkcj agregatóworów dla innych portali. Wród samodzielnych serwisów na szczególn uwag zasuguj portale naukowe, m.in.: serwis Scirius [http://www.scirus.com] nalecy do Elseviera (410 mln jednostek, gownie artykuów); ScientificCommons [http://www.scientificcommons.org/], zaoony w 2007 roku na szwajcarskim Universität St. Gallen (38 mln jednostek, 1269 dostawców), repozytorium dysertacji DART-Europe [http://www.dart-europe.eu/] (338 dostawców) czy rozbudowana w 2006 wersja serwisu Perseus [http://www.perseus.tufts.edu/], która scala zasoby filologiczne. Nadto liczne serwisy narodowe: holenderski DARE (od 2004), norweska NORA [http://www.ub.uio.no/nora/] (2004); hiszpaska sie muzealna Hispana 14 OAIster Repositories: Argentina (3), Australia (21), Austria (6), Belgium (9), Brazil (23), Bulgaria (1), Canada (27), Chile (5), China (2), Columbia (2), Croatia (1), Denmark (3), England (63), Estonia (1), Finland (7), France (32), Germany (72), Greece (2), Hong Kong (3), Hungary (3), Iceland (1), India (11), Indonesia (1), Ireland (3), Italy (21), Japan (16), Lithuania (1), Namibia (1), Netherlands (19), New Zealand (3), Northern Ireland (1), Norway (1), Peru (3), Poland (12), Portugal (5), Russia (1), Scotland (13), Serbia (1), Slovenia (1), South Africa (4), Spain (18), Sweden (14), Switzerland (6), Taiwan (2), Turkey (1), United States (272), Venezuela (2), Wales (2), West Indies (1) - http://www.lib.umich.edu/digital-library-production-servicedlps/oaister-statistics [2011.05.21]. 15 ródo: OAISTER http://www.oaister.org/stats.html [2009.04.13]. 16 Registered Service Providers http://www.openarchives.org/service/listproviders.html [2011.05.21].

18 [http://hispana.mcu.es/] (2006; 148 dostawców, 3 mln jednostek) czy polska sie Federacja Bibliotek Cyfrowych [http://fbc.pionier.net.pl/] (2007; 69 dostawców, 648 tys. jednostek). Z kolei spisy dostawców, których aktualna liczba siga zapewne 2-3 tysicy gromadzi kilka dedykowanych serwisów, m.in.: OpenDOAR [http://www.opendoar.org/] (1966 dostawców) czy Openarchives.eu: [http://www.openarchives.eu/] (1200 dostawców). Na osobn uwag zasuguje jedna z najwikszych realizacji tego typu serwis Europeana [http://www.europeana.eu/], który uruchomiony w listopadzie 2008. Projekt sta si realizacj inicjatywy i2010 finansowanej przez Komisj Europejsk w ramach w ramach programu econtentplus (2005-2008) i ma na celu zgromadzenie caego dziedzictwa kulturowego Europy (zbiory biblioteczne, muzealne i archiwalne). Warto doda, e projekt funkcjonowa w postaci pilotaowej ju od 2006 roku jako EDLnet [http://edlproject.eu/] (Ayris 2009). Podstaw Europeany byy zasoby nieudanego przedsiwzicia UE The European Library, które realizowano w latach 2001-2004 [http://www.theeuropeanlibrary.org]. Aktualnie Europeana zrzesza ok. 1500 instytucji (ok. 200 dostawców oferujcych ponad 15 mln obiektów). Znaczn grup partnerów (16) stanowi narodowi agregatorzy, m.in.: francuska Culture.fr/Collections (480 instytucji, w tym np. Luwr), brytyjska Collections Scran (380); polska Federacja Bibliotek Cyfrowych (250); niemiecka Bayerische Staatsbibliothek (158); rumuska cimec - Institutul de Memorie Culturala (59); holenderska Het Geheugen van Nederland (57) i in. 17. Na marginesie warto doda, e omawiany protokó OAI-PMH by szeroko wykorzystywany do lokalizacji zasobów przez popularne wyszukiwarki (Google, Yahoo) oraz do aktualizacji danych w portalach spoecznociowych (np. Wikipedii). Realizacje projektów rozproszonych opartych na OAI-PMH maj jednak pewn sabo. Protokó ten nie potrafi poprawnie reprezentowa struktury obiektu wielopoziomowego i powiza z innymi obiektami oraz wizualizowa tych zalenoci. Wyjciem naprzeciw temu problemowi jest nowa specyfikacja OAI-ORE (ang. Open Archive Initiative Object Reuse and Exchange) 18 ogoszona w 2008 roku. Specyfikacja ta (rys. 6) wprowadza nowy typ zasobu agregacj, która identyfikuje oraz reprezentuje zbiór powizanych obiektów. Ma ona wasny URI, lecz nie zgodnie z postulatami sieci semantycznej, nie posiada swojej reprezentacji. W tym zakresie agregacj uzupenia mapa zasobu utrzymana w postaci czytelnej do przetwarzania maszynowego czyli RDF. 17 Europeana / partnerzy http://www.europeana.eu/portal/partners.html [2011.05.21]. 18 OAI-ORE http://www.openarchives.org/ore/ [ 2011.05.23].

19 Rys. 6, Schemat komunikacji przy uyciu OAI-ORE (Lewandowska, Werla 2009) W praktyce wic mapa zasobu kieruje do agregacji, za ta na wskazuje na konkretny zasób. W mapie zasobu mona zawrze: 1. opis relacji midzy obiektami; 2. informacje o wasnociach konkretnych zasobów; 3. informacje o wasnociach samej mapy zasobu (Lewandowska, Werla 2009). Protokó nie doczeka si wprawdzie jeszcze wikszych wdroe, lecz jego moliwoci s obiecujce i szeroko dyskutowane w krgach specjalistów, np. DELOS i Google. Innym przykadem duego systemu rozproszonego jest projekt DRIVER [http://www.driver-community.eu/] scalajcy zasoby naukowe. Jest to wynik prac dwóch projektów finansowanych przez Komisj Europejsk w latach 2006-2009. Z technicznego punktu widzenia jest on najbardziej innowacyjny, gdy opiera si na tzw. D-Net technology, czyli architekturze zorientowanej na usugi. Aktualnie serwis ten daje dostp do ok. 3,5 mln z 38 krajów (295 repozytoriów). Poza systemami rozproszonymi czoow rol odgrywaj wspóczenie due serwisy midzynarodowe, które mona okreli, jako megaprojekty. Do grupy tej naley zaliczy: Google Books (2004), Internet Archive/OCA (2005), Universal Digital Library Million Book Collection (2001) oraz omówion wczeniej European. Istnieje nadto znaczna liczba projektów narodowych, regionalnych, specjalistycznych oraz trudna do oszacowania liczba projektów instytucjonalnych. Jedn z najwikszych wspóczesnych inicjatyw digitalizacyjnych by projekt Google Print, rozpoczty formalnie jesieni 2004 roku (od 2005 pod nazw Google Books). Na wstpie warto przypomnie, e zainteresowanie bibliotekami twórców Googla Lawrence a Page i Sergeya Brina nie byo przypadkowe. Obaj rozpoczynali bowiem sw karier naukow jako doktoranci w Stanford pracujc przy projekcie Stanford Digital Library Project (cz

20 Digital Library Initiative). Google tu po ogoszeniu planu uruchomienia nowej usugi intensywnie zabiega o wspópracowników posiadajcych zasoby i w przecigu trzech lat (2005-2007) pozyska jako partnerów 19 duych bibliotek amerykaskich i europejskich 19. Szczegóy umów nie s znane, lecz wiadomo, e biblioteka partnerska otrzymywaa cyfrow kopi kadej skanowanej przez Google ksiki z jej zbiorów. Prócz wyliczonych bibliotek do projektu w kolejnych latach przyczyo si wiele innych podmiotów, w szczególnoci wydawców, którym Google oferowa korzystne warunki wspópracy (Toobin 2007). Udostpniany zasób rós szybko: w listopadzie 2008 osignito 7 mln, za w czerwcu 2010 12 mln; wynik ten omieli twórców do karkoomnej deklaracji, wg której serwis zobowiza si do zeskanowania w cigu nastpnej dekady (2010-2020) wszystkich znanych ksiek na wiecie czyli ok. 130 mln. Serwis Google Books od pocztku swego dziaania wzbudza liczne kontrowersje natury prawnej (Franke 2007). Ju rok po debiucie skierowano przeciw portalowi pierwsze pozwy zbiorowe w Stanach Zjednoczonych (w 2008 zakoczyy si one ugod); w nastpnych latach kolejne procesy (instytucje w Niemczech, Francji i due korporacje, np. Microsoft). Cze z nich zostaa zakoczona ugodami, inne s w toku. System Google Books wydaje si by jednak skutecznie zabezpieczony przed amaniem prawa, gdy udostpnia ksiki w trzech trybach: penym tylko pozycje z domeny publicznej; oraz ograniczonym widoczne s fragmenty lub cytaty z zawartoci. Abstrahujc od innych cech serwisu warto podkreli, e Google Books nie jest bibliotek cyfrow sensu stricto, lecz hybryd (ksigarnio-bibliotek), gdy ksiki inne ni z domeny publicznej mog by na wniosek wydawcy w kadej chwili usunite z serwisu. Niemniej liczba pozycji z domeny publicznej jest znaczna (ok. 1 mln w 2008 roku i ok. 1,7 mln w 2010), co sprawia e Google Books jest liczcym si graczem w omawianym obszarze. Niezaprzeczalnym walorem serwisu jest przytaczajca popularno samego serwisu matki wyszukiwarki Googe (ok. 90-93% rynku) 20, jak i innych usug specjalistycznych, wród których wschodzcy Google Scholar zaczyna peni coraz doniolejsz rol w wiecie nauki. W padzierniku 2005 roku w odpowiedzi na inicjatyw Google podjto konkurencyjny projekt pod auspicjami konsorcjum Open Content Alliance (OCA), które zostao utworzona w wyniku porozumienia pomidzy serwisem Internet Archive, Yahoo! oraz Adobe System, European Archive, University of Kalifornia, HP Labs, brytyjskim The 19 M.in. Bavarian State Library, Princeton University, University of California, The National Library of Catalonia, University Complutense of Madrid, Harvard University, University of Michigan, The New York Public Library, Oxford University, Stanford University, University of Texas at Austin, University of Virginia, University of Wisconsin Madison http://books.google.pl/googlebooks/partners.html [2011.05.21]. 20 Search Engine Barometer http://en.atinternet.com/resources/surveys/search-engine-barometer/index-1-2-6-0.aspx [2011.05.21].