Murawy, àki, zio oroêla, wrzosowiska, zaroêla Przygotowano i opublikowano ze Êrodków Unii Europejskiej Natura 2000 Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podr cznik metodyczny TOM 3.
Murawy, àki, zio oroêla, wrzosowiska, zaroêla Przygotowano i opublikowano ze Êrodków Unii Europejskiej Natura 2000 Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podr cznik metodyczny TOM 3.
Murawy, àki, zio oroêla, wrzosowiska, zaroêla. Natura 2000 podr cznik metodyczny. Tom 3. Praca zbiorowa pod redakcjà prof. Jacka Herbicha Wydawca: Ministerstwo Ârodowiska ul. Wawelska 52/54, 00-922 Warszawa www.mos.gov.pl Mapy opracowanie czystorysów: Wojciech Mróz Fotografia na ok adce: Joanna Perzanowska Pozosta e fotografie: autorzy tekstów, je eli w podpisie nie zaznaczono inaczej ISBN 83-86564-43-1 Warszawa 2004 r. Nak ad 1350 egz. Korekta i redakcja techniczna: Ma gorzata Juras Sk ad, amanie i druk: Naj-Comp s.j. ul. Minerska 1, 04-506 Warszawa e-mail: studio@najcomp.com.pl Zalecany sposób cytowania: Herbich J. (red.). 2004. Murawy, àki, zio oroêla, wrzosowiska, zaroêla. Natura 2000 podr cznik metodyczny. Ministerstwo Ârodowiska, Warszawa. T. 3., s. 101 lub: Herbichowa M. 2004. Wilgotne wrzosowiska z wrzoêcem bagiennym Erica tetralix. W: Herbich J. (red.). Murawy, àki, zio oroêla, wrzosowiska, zaroêla. Natura 2000 podr cznik metodyczny. Ministerstwo Ârodowiska, Warszawa. T. 3., s. 25 29.
Spis treêci Spis treêci Przedmowa G ównego Konserwatora Przyrody.....................................................5 Przedmowa Dyrektora Departamentu Ochrony Przyrody Ministerstwa Ârodowiska............................7 1. Wspó pracownicy Jacek Herbich............................................................9 2. Cz Êç ogólna Jacek Herbich..............................................................12 2.1. Przedmiot i cel opracowania..........................................................12 2.2. Szczegó owy opis siedliska przyrodniczego................................................13 2.3. Tryb pracy.......................................................................17 2.4. Wyst powanie gatunków z II Za àcznika Dyrektywy Siedliskowej i I Za àcznika Dyrektywy Ptasiej w poszczególnych siedliskach przyrodniczych...............................................18 2.5. Bibliografia......................................................................20 2.6. Syntetyczna informacja o typach siedlisk przyrodniczych opracowanych w poradniku...................22 3. Cz Êç szczegó owa....................................................................25 4010 Wilgotne wrzosowiska z wrzoêcem bagiennym Erica tetralix Maria Herbichowa.......................27 4030 Suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion) Jolanta Kujawa-Pawlaczyk..32 4060 Wysokogórskie borówczyska ba ynowe (Empetro-Vaccinietum) Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska........49 *4070 ZaroÊla kosodrzewiny (Pinetum mugo) Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska........................54 4080 Subalpejskie zaroêla wierzby lapoƒskiej lub Êlàskiej (Salicetum lapponum, Salicetum silesiacae) Krzysztof Âwierkosz, Wojciech Mróz......................................................63 *6110 Ska y wapienne i neutrofilne z roêlinnoêcià pionierskà (Alysso-Sedion) Krzysztof Âwierkosz...............74 *6120 Ciep olubne Êródlàdowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) Jolanta Kujawa-Pawlaczyk............80 6150 Wysokogórskie murawy acydofilne (Juncion trifidi) i bezwapienne wyle yska Ênie ne (Salicion herbaceae) Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska.....................................................89 6170 Nawapienne murawy wysokogórskie (Seslerion tatrae) i wyle yska Ênie ne (Arabidion coeruleae) Joanna Perzanowska, Wojciech Mróz....................................................105 *6210 Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea i ciep olubne murawy z Asplenion septentrionalis-festucion pallescentis) Joanna Perzanowska, Jolanta Kujawa-Pawlaczyk...................................117 *6230 Bogate florystycznie górskie i ni owe murawy bliêniczkowe (Nardetalia p aty bogate florystycznie) Joanna Perzanowska...............................................................140 6410 Zmiennowilgotne àki trz Êlicowe (Molinion) Zygmunt Kàcki, Tomasz Za uski........................159 6430 Zio oroêla górskie (Adenostylon alliariae) i zio oroêla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) Wojciech Mróz...177 6440 àki selernicowe (Cnidion dubii) Tomasz Za uski, Zygmunt Kàcki................................185 6510 Ni owe i górskie Êwie e àki u ytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) Leszek Kucharski, Joanna Perzanowska...............................................................192 Górskie àki konietlicowe u ytkowane ekstensywnie (Polygono-Trisetion) Joanna Perzanowska, Krzysztof Âwierkosz, Wojciech Mróz.....................................................212 4. Aneksy............................................................................221 Aneks 1. S ownik.....................................................................223 Aneks 2. System klasyfikacji jednostek fitosocjologicznych.........................................230 Aneks 3. Indeks taksonów...............................................................234 Aneks 4. Indeks syntaksonów............................................................241 3
Murawy, àki, zio oroêla, wrzosowiska, zaroêla Górskie àki konietlicowe u ytkowane ekstensywnie (Polygono-Trisetion) Kod Physis: 38.3, 38.31 A. Opis siedliska g ównego typu Definicja Typowo antropogeniczne biocenozy rozwijajàce si na miejscach koszonych i/lub wypasanych, regularnie nawo onych, w pi trach reglowych i w najwy szych partiach pogórza. Charakterystyka Siedlisko zajmuje polany w ni szych po o eniach górskich (pi tro pogórza i regla dolnego), a wielkoêç p atów zwiàzana jest ÊciÊle z wielkoêcià samych polan. Sà to zbiorowiska yznych, Êwie ych àk koênych lub u ytkowanych jako ekstensywne pastwiska. Na terenie Polski, jak dotàd, zosta y zidentyfikowane w Sudetach i Tatrach. W Sudetach w sk ad siedliska wchodzà àki konietlicowe, a tak e inne, s abo rozpoznane àki koêne i ko- Êno-pastwiskowe Sudetów Zachodnich i Ârodkowych zbiorowiska eu- i mezotroficznych àk górskich Êwie ych, z udzia em gatunków o charakterze zachodnim (wszew- oga górska Meum athamanicum, przytulia hercyƒska Galium saxatile) oraz górskim (p pawa czarcik solistna Crepis succisifolia, bodziszek leêny Geranium sylvaticum, zerwa kulista Phyteuma orbiculare, pi ciornik z oty Potentilla aurea, ciemi yca zielona Veratrum lobelianum), dominacjà konietlicy, kostrzewy czerwonej i wiechliny àkowej w warstwie traw i ze znikomym udzia em rajgrasu wynios ego. Stan ich rozpoznania jest na dzieƒ dzisiejszy dalece niewystarczajàcy, dysponujemy jedynie podstawowymi informacjami na temat ich zró nicowania, statusu ochronnego i aktualnych trendów w dynamice siedliska. W Tatrach àki konietlicowe opisano w 1978 roku i do dzisiaj brak o nich dok adniejszych danych. Podzia na podtypy -1 Sudecka àka konietlicowa -2 Tatrzaƒska àka konietlicowa Umiejscowienie siedliska w polskiej klasyfikacji fitosocjologicznej Klasa Molinio-Arrhenatheretea pó naturalne i antropogeniczne zbiorowiska àkowe i pastwiskowe na niezabagnionych siedliskach eutroficznych i mezotroficznych Rzàd Arrhenatheretalia elatioris ni owe i górskie zbiorowiska antropogenicznych àk na yznych, Êwie ych glebach mineralnych bez Êladu zabagnienia Zwiàzek Polygono-Trisetion àki konietlicowe Zespo y: Meo-Festucetum (=Geranio-Trisetetum flavescentis Knapp 1951) àka z wszew ogà górskà Phyteumo (orbicularis)-trifolietum pratensis àka z zerwà kulistà Alchemillo-Festucetum rubrae (?) àka przywrotnikowa Bibliografia MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roêlinnych Polski. Seria Vademecum Geobotanicum. 3. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, pp. 536. MIREK Z., PI KOÂ-MIRKOWA H., ZAJÑC A., ZAJÑC M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. W. Szafer Inst. Bot. PAS, Kraków, pp. 442. Joanna Perzanowska, Krzysztof Âwierkosz, Wojciech Mróz 212
Górskie àki konietlicowe u ytkowane ekstensywnie B. Opis podtypów Sudeckie àki konietlicowe Kod Physis: 38.31 Cechy diagnostyczne Cechy obszaru Siedlisko spotykane jest w pi trze pogórza i regla dolnego Sudetów Zachodnich (Karkonoszy, a szczególnie Grzbietu Lubawskiego, Gór Izerskich i Gór Kaczawskich), si gajàc po oko o 800 m n.p.m. Najni sze stanowiska àk z udzia- em wszew ogi górskiej znane sà z wysokoêci ok. 300 m n.p.m., jednak nie by y one badane pod wzgl dem fitosocjologicznym i ich przynale noêç do tego typu siedliska nie jest jasna. Na po udniowych stokach Karkonoszy àki konietlicowe schodzà do 450 m n.p.m., po stronie polskiej dolna granica ich zasi gu nie jest jeszcze okreêlona. Zajmujà siedliska ró norodne pod wzgl dem ekspozycji, na stokach nachylonych. Rozwijajà si z regu y na glebach brunatnych, kwaênych, Êrednio g bokich i kamienistych, wytworzonych ze ska krzemianowych; znane sà tak- e stanowiska z rankerów brunatnych. Sà to siedliska yzne lub Êrednio yzne, umiarkowanie wilgotne, rozwijajàce si na potencjalnych siedliskach lasu bukowego w typie kwa- Ênej lub yznej buczyny sudeckiej. àki te powsta y w wyniku wyci cia lasów i istniejà tylko dzi ki sta ej, w miar regularnej ingerencji cz owieka. G ównymi czynnikami kszta tujàcymi ich sk ad gatunkowy i struktur by o u ytkowanie pasterskie lub koêne i umiarkowane nawo enie. Fizjonomia i struktura zbiorowiska Jest to mezo- lub eutroficzna àka koêna, spotykana na pogórzu i w reglu dolnym Sudetów Zachodnich. Fizjonomicznie zbiorowisko to ma charakter àki trawiastej, mimo znacznego udzia u kwitnàcych gatunków roêlin dwuliêciennych. Szczególny charakter mogà nadawaç zbiorowisku przywrotniki Alchemilla spp., których mo na tu spotkaç kilka gatunków. W niektórych nieregularnie koszonych p atach w sk adzie zaznacza si udzia bylin górskich z klasy Betulo-Adenostyletea (np. ciemi yca zielona Veratrum lobelianum, bniec czerwony Melandrium rubrum, Êwierzàbek ow osiony Chaerophyllum hirsutum), w innych zaê, suchszych i ubo szych, udzia gatunków muraw bliêniczkowych (jak np. arnika górska Arnica montana, przytulia hercyƒska Galium saxatile czy pi ciornik kurze ziele Potentilla erecta). Interesujàcà w aêciwoêcià tych àk jest fakt, e gatunki z tak ró nych grup socjologiczno-ekologicznych mogà wspó wyst powaç w obr bie jednej, cz sto niewielkiej powierzchni. Wyjàtkowo tylko (np. na Grzbiecie Lubawskim) mo na zaobserwowaç postaci ubo sze, z dominacjà wszew ogi i gó ki d ugoostrogowej oraz z niskim udzia em gatunków siedlisk yznych. Ruƒ jest zwykle kilkuwarstwowa warstwa najwy sza, luêna, si ga do 40 80 cm. W jej sk ad wchodzà g ównie kwiatostany traw i roêlin dwuliêciennych, w tym charakterystyczne kwiatostany roêlin z rodziny baldaszkowatych. Za- 1 Sudecka àka konietlicowa w aspekcie z orlikiem pospolitym Aquilegia vulgaris na stokach Rogowej (Góry Sto owe). Fot. Z. Go àb 213
Murawy, àki, zio oroêla, wrzosowiska, zaroêla 1 214 sadnicza masa roêlinnoêci si ga ok. 30 40 cm i pokrywa 70 100% powierzchni. Mo e te byç obecna warstwa mszaków, które jednak tylko na siedliskach wilgotnych osiàgajà wy sze pokrycie. Reprezentatywne gatunki Wszew oga górska Meum athamanicum, zerwa kulista Phyteuma orbiculare, p pawa czarcik solistna Crepis succisifolia, krokus wiosenny Crocus vernus (naturalnoêç stanowiska w Górach Izerskich jest cz sto kwestionowana), kostrzewa czerwona Festuca rubra, konietlica àkowa Trisetum flavescens, przywrotnik po yskujàcy Alchemilla gracilis, chaber austriacki Centaurea phrygia, gó ka d ugoostrogowa Gymnadenia conopsea, bodziszek leêny Geranium sylvaticum, rze usznik Hallera Cardaminopsis halleri, zerwa k osowa Phyteuma spicatum, pierwiosnka wynios a Primula elatior, pi ciornik z oty Potentilla aurea, wiechlina Chaixa Poa chaixii, bniec czerwony Melandrium rubrum, Êwierzàbek ow osiony Chaerophyllum hirsutum, ostro eƒ dwubarwny Cirsium helenoides, kosmatka gajowa Luzula luzulaides. Odmiany W najbardziej typowej postaci zespó b dàcy podstawà opisu podtypu notowany by w paêmie Gór Izerskich, zaê nieco zubo a e p aty stwierdzono w Karkonoszach. Podawany tak e z Gór Kaczawskich, jednak szczegó owy materia fitosocjologiczny z opisem tych zbiorowisk nie by publikowany. ZmiennoÊç nie by a przedmiotem szczegó owych badaƒ, natomiast prawdopodobnie odpowiada zmiennoêci siedliska typu 6510 i jest du a, w zale noêci od sposobu zagospodarowania i lokalnych warunków siedliskowych. Monograficzne opracowanie àk czeskiej cz Êci Karkonoszy przynosi informacje o dwóch wyraênie zdefiniowanych zespo ach, podzielonych na 8 podzespo ów. Ze szczytowej partii Chojnika (Karkonosze, 600 m n.p.m.) podane by o zbiorowisko tymczasowo okreêlone jako Alchemillo-Festucetum rubrae Eggl 1952 em Pass. 1969, bez udzia u wszew ogi i konietlicy, z dominacjà kostrzewy czerwonej i wiechliny àkowej, wyraênie ró niàce si od wyst pujàcych u podnó a koênych àk reprezentujàcych typ siedliska 6510 choçby brakiem rajgrasu wynios ego. Bardzo interesujàce i bogate florystycznie zbiorowiska zaliczone prowizorycznie do zwiàzku Polygono-Trisetion notowano tak e poza zasi giem zespo u Meo-Festucetum, w Górach Sto owych, na wysokoêciach 500 800 m n.p.m. Zbiorowiska te zbli ajà si do drugiego z opisywanych podtypów (-2), charakteryzujàc si masowym udzia em zerwy kulistej Phyteuma orbiculare, p pawy czarcik solistnej Crepis succisifolia i kilku gatunków storczykowatych. Mo liwe pomy ki W swojej typowej postaci i w górnych partiach regla dolnego zbiorowisko jest atwo odró nialne, zarówno pod wzgl dem fizjonomii, jak i dzi ki charakterystycznemu zapachowi wydawanemu przez liêcie wszew ogi górskiej. Bardzo znaczàcy jest brak lub znikomy udzia rajgrasu wynios ego oraz udzia wysokich bylin o charakterze górskim. Mogà wystàpiç trudnoêci z zakwalifikowaniem poszczególnych p atów przy zaburzonym sk adzie florystycznym, kiedy zwi ksza si udzia gatunków charakterystycznych dla klasy Nardo-Callunetea. Kolejne stadia sukcesyjne upodabniajà si przede wszystkim do àk zio oroêlowych. Odró nienie àk konietlicowych od koênych àk ni owych w dolnej strefie regla dolnego bywa czasem trudne i wymaga analizy fitosocjologicznej, jednak du y udzia rajgrasu, wysokiej trawy atwej do zaobserwowania nawet przez osoby niedoêwiadczone, zdecydowanie przemawia na niekorzyêç tego typu siedliska. Z ni owymi àkami koênymi zwiàzane sà tak e: kminek zwyczajny Carum carvi, p pawa dwuletnia Crepis biennis, kozibród wschodni Tragopogon orientalis, k osówka we nista Holcus lanatus, powój polny Convolvulus arvenis, babka Êrednia Plantago media, poziomka pospolita Fragaria vesca, czosnek winnicowy Allium vineale ichaber driakiewnik Centaurea scabiosa. Identyfikatory fitosocjologiczne Zwiàzek Polygono-Trisetion àki konietlicowe Zespo y: Meo-Festucetum àka z wszew ogà górskà (=Geranio-Trisetetum flavescentis) Alchemillo-Festucetum rubrae àka przywrotnikowa Nale y tu prawdopodobnie przynajmniej jeszcze jeden, nierozpoznany do tej pory zespó. Nie wiadomo te, czy opisywany z czeskiej cz Êci Karkonoszy, dobrze zdefiniowany zespó Melandrio-Phleetum alpini wyst puje tak e po stronie polskiej. Dynamika roêlinnoêci Spontaniczna Przy braku u ytkowania zmieniajà si warunki wilgotno- Êciowe i zasobnoêç gleby w sk adniki mineralne, szczególnie w azot. Siedlisko ulega stopniowej renaturalizacji: zwi ksza si bujnoêç bylin, pojawia coraz wi cej gatunków zio oroêlowych, a nast pnie siewki krzewów i drzew. Powiàzana z dzia alnoêcià cz owieka Podsiewanie ró nymi gatunkami wysokoproduktywnych traw (kupkówki pospolitej i tymotki àkowej) prowadzi do wzrostu bujnoêci àk, przy spadku zró nicowania gatunkowego; Przy braku nawo enia wykszta cajà si mniej cenne zbiorowiska, o ubo szym sk adzie gatunkowym, cz sto z dominacjà jednego gatunku, jak np. kostrzewy czerwonej Festuca rubra; Ma a intensywnoêç wypasu prowadziç mo e do powstania zbiorowiska Êmia ka darniowego Deschampsia caespitosa;
Górskie àki konietlicowe u ytkowane ekstensywnie W przypadku nadmiernego wypasu (przy braku nawo enia) zmiany mogà prowadziç do powstania zbiorowisk z bliêniczkà psià trawkà Nardus stricta; Wypas sta y i intensywny prowadzi do powstania ubogiego wariantu zbiorowiska pastwiskowego Lolio-Cynosuretum. Ogólnie, dynamika przemian p atów zbiorowiska jest trudna do okreêlenia z uwagi na bardzo zmienne u ytkowanie. Nale y jednak podkreêliç du à podatnoêç tego typu siedliska na degeneracj, zarówno w wypadku zaprzestania u ytkowania, jak i jego intensyfikacji. Siedliska przyrodnicze zale ne lub przylegajàce Siedlisko graniczy z szeregiem kolejnych stadiów sukcesyjnych na lokalnych grzbiecikach, gdzie sk adniki mineralne sà atwiej wymywane, przy braku nawo enia lub s abym nawo eniu, przy ni szym ph rozwijajà si psiary (zb. z rz du Nardetalia 36.3), na polanach w miejscach wypasu owiec zb. Êmia ka darniowego Deschampsietum caespitosae 37.2131, w miejscach przenawo onych rozwija si roêlinnoêç nitrofilna. Siedlisko to, przy braku u ytkowania, przechodzi ostatecznie w kwaêne lub yzne buczyny sudeckie 41.1121, 41.1338. Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia W typowej postaci z wszew ogà górskà: Góry Izerskie, Karkonosze, Góry Kaczawskie. Tak e w Sudetach Ârodkowych, byç mo e równie Wschodnich. ograniczonego zasi gu terytorialnego w Polsce; sk adu florystycznego, w którym notuje si wiele gatunków górskich, rzadkich i zagro onych wymarciem w regionie sudeckim; du ej ró norodnoêci gatunkowej flory, co prawdopodobnie znajduje odbicie w sk adzie fauny bezkr gowej; wysokiego stopnia zagro enia wskutek zaprzestania lub, przeciwnie, intensyfikacji u ytkowania. Gatunki z za àcznika II Dyrektywy Siedliskowej Brak. Gatunki z za àcznika I Dyrektywy Ptasiej Nie stwierdzono. Stany, w jakich znajduje si siedlisko Stany uprzywilejowane P aty àki regularnie koszone (z usuwanà biomasà), na których prowadzi si wypas i zapewnione jest w aêciwe nawo- enie, utrzymujà swe bogactwo gatunkowe, jak równie fizjonomi zespo u. Inne obserwowane stany Area zajmowany przez zbiorowisko zmniejsza si, obserwuje si zarastanie p atów àki przez krzewy i drzewa, a tak e zmiany w sk adzie florystycznym. Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagro enia Sukcesja naturalna; brak aktywnej ochrony, najlepiej realizowanej poprzez wypas, koszenie i umiarkowane nawo enie, prowadzi do zarastania àk. Przy braku u ytkowania zbiorowiska te ulegajà szybkiej sukcesji w kierunku àk zio oroêlowych, a nast pnie zaroêli i lasu; przy nieuregulowanym sposobie gospodarowania mo liwe sà tak e przemiany w inne zbiorowiska àkowe. Niekiedy rozwijajà si jednogatunkowe agregacje kilku komponentów zbiorowiska, np. dziurawca czterobocznego Hypericum maculatum, Êmia ka darniowego Deschampsia caespitosa. Niekiedy nast puje intensyfikacja produkcji w odniesieniu do fragmentów àk i sà one podsiewane wysokoproduktywnymi mieszankami traw i intensywnie nawo one. Prowadzi to równie do ubo enia sk adu gatunkowego zbiorowisk. 1 Znaczenie ekologiczne i biologiczne Siedlisko wyst pujàce na terenie Sudetów, w pi trach pogórza (górna cz Êç) i regla dolnego. àki te nale à do bardzo cennych przyrodniczo. Ich wysoka wartoêç wynika z: U ytkowanie gospodarcze i potencja produkcyjny Zbiorowisko cenne z gospodarczego punktu widzenia. Ma charakter àki jednokoênej (czerwiec/lipiec, w wy szych po- o eniach nawet sierpieƒ). Pozyskuje si tu siano dobrej jakoêci, lecz brak danych o produktywnoêci tych àk. 215
Murawy, àki, zio oroêla, wrzosowiska, zaroêla 1 Ochrona Przypomnienie o wra liwych cechach Spontaniczne zmiany sukcesyjne. Spadek yznoêci gleby. Zmiany wskutek intensyfikacji produkcji. Nara enie na zniszczenie wskutek zmiany na pola uprawne. Zalecane metody ochrony Metody ochrony konkretnych p atów àk muszà byç dostosowane do warunków lokalnych i stopnia przekszta cenia zbiorowiska. Najlepszà metodà by oby przywrócenie tradycyjnej gospodarki pastersko-koênej. Jest to jednak trudne do wykonania, zarówno ze wzgl dów ekonomicznych, jak i zanikania tradycyjnej wiedzy o dawnych sposobach zagospodarowania àk. W tej sytuacji najw aêciwszy by by przemienny, koêno-pastwiskowy sposób u ytkowania, po- àczony z umiarkowanym nawo eniem organicznym. àki powinny byç regularnie, corocznie koszone, najw aêciwsze by oby wykonywanie tego zabiegu póêno pod koniec sierpnia, tak aby umo liwiç rozsianie si nasion wi kszo- Êci roêlin. Ruƒ nie powinna byç koszona zbyt nisko. Zaleca si tak e koszenie z pozostawieniem pasów ekologicznych, a wi c cz Êci nieskoszonej runi, jako bazy pokarmowej i schronienia dla fauny bezkr gowców oraz êród a diaspor, lub koszenie poszczególnych cz Êci polany naprzemiennie, w cyklu 3-4 letnim. Konieczne jest tak e nawo enie àk. Najlepsze by oby stosowanie obornika co kilka lat (3 5) w niedu ych iloêciach, ew. koszarzenie przy ÊciÊle okreêlonej obsadzie. Inne czynniki mogàce wp ynàç na sposób ochrony Stanowiska rzadkich gatunków roêlin, bogata entomofauna. Przyk ady obszarów obj tych dzia aniami ochronnymi Zbiorowisko bardzo rzadko notowane na obszarach obj tych ochronà prawnà, np. rezerwat przyrody Krokusy w Górzyƒcu, Karkonoski Park Narodowy, PN Gór Sto owych. Ca e Góry Izerskie wraz z Karkonoszami sà proponowane do obj cia siecià Natura 2000. Odpowiedzialny za ochron przyrody w rezerwatach na terenie województwa jest Wojewódzki Konserwator Przyrody woj. dolnoêlàskiego, jednak bezpoêrednià opiek nad nimi sprawujà odpowiednie nadleênictwa. Inwentaryzacje, doêwiadczenia, kierunki badaƒ Ze wzgl du na ograniczony zasi g wyst powania w Polsce, niewiele jest prac badawczych skoncentrowanych na tym typie siedliska. Nie jest poznana zmiennoêç Êwie- ych àk górskich w Sudetach, szczególnie w obszarze Sudetów Ârodkowych, poza obszarem wyst powania Meo-Festucetum. Prowadzone dotychczas badania nie by y publikowane. Konieczne jest przeprowadzenie badaƒ pozwalajàcych na oszacowanie dawek nawozów stosowanych dla utrzymania wartoêci przyrodniczych àk. Po àdane by yby tak e eksperymenty przeprowadzone w celu oceny wp ywu mo liwie tanich, prostych i atwych do zastosowania zabiegów ochronnych na utrzymanie tych interesujàcych zbiorowisk. Monitoring naukowy Nale y za o yç sta e powierzchnie monitoringowe, na których b dzie badaç si wp yw wykonywania zabiegów ochrony czynnej koszenia i nawo enia. Co 2, 3 lata powinny byç wykonane zdj cia fitosocjologiczne na powierzchni badawczej i kontrolnej. Bibliografia KRAHULEC F., BLAŽKOVÁ D., BALÁTOVÁ-TULÁČKOVA E., ŠTUR- SA J., PECHÁČKOVÁ S., FABŠIČOVÁ M. 1996. Grasslands of the Krkonoše Mountains: Plant communities and their dynamics. Opera Corcontica 33: 3 250. MATUSZKIEWICZ W., MATUSZKIEWICZ A. 1975. Mapa zbiorowisk roêlinnych Karkonoskiego Parku Narodowego. Ochrona Przyr. 40: 11 45. ÂWIERKOSZ K. 1994. Zbiorowiska roêlinne Góry Chojnik eksklawy Karkonoskiego Parku Narodowego. cz Êç 2. Zbiorowiska nieleêne. Parki Nar. Rez. Przyr. 13.2: 37 53. ÂWIERKOSZ K. 1999. Zestawienie zbiorowisk roêlinnych stwierdzonych na terenie PNGS. W: Zgorzelski M. (red.) Góry Sto owe. Wydawnictwo Akademickie Dialog, s. 128 130. ÂWIERKOSZ K. 2002. Flora i zbiorowiska roêlinne rezerwatu Krokusy w Górzyƒcu (Góry Izerskie). Przyr. Sudetów Zach. 5: 51 64. Krzysztof Âwierkosz 216
Górskie àki konietlicowe u ytkowane ekstensywnie Tatrzaƒskie àki konietlicowe Kod Physis: 38.3 Cechy diagnostyczne Cechy obszaru Zbiorowisko wyst puje w pi trze regla dolnego Tatr. Zajmuje siedliska najcz Êciej z ekspozycji po udniowej i przyleg ych sektorów, dobrze nas onecznione. Obserwowane p aty znajdowa y si w miejscach o nachyleniu od 5 do 30. W pod o u wyst puje drobny rumosz wapienny lub dolomitowy, zapewniajàcy jego dobre odwadnianie. P aty opisywanego zbiorowiska rozwijajà si pod wapiennymi masywami skalnymi, gdzie nagromadza si w postaci sto ków nap ywowych materia skalny znoszony z wy szych po- o eƒ. Gleby to zwykle r dziny nawapienne, p ytkie (4 10 cm), silnie szkieletowe. Miejsca te zwykle u ytkowane by y pastersko, co hamowa o proces sukcesji. Fizjonomia i struktura zbiorowiska Jest to àka regla dolnego. Wyst puje w postaci rozproszonych, niewielkich p atów, co wynika ze specyficznych wymagaƒ siedliskowych. Jest niezwykle barwnym zbiorowiskiem, o bogatym sk adzie florystycznym notowano tu od 37 do 54 gatunków w zdj ciu fitosocjologicznym (Êrednio ok. 45). Zdj cia te by y wykonywane nietypowo, bo na bardzo ma ych powierzchniach (od 4 do 10 m 2 ). Liczby te Êwiadczà o niezwyk ym bogactwie florystycznym tego zbiorowiska. Gatunki wyst pujà z du à sta oêcià ok. 80% z nich osiàga tu V lub IV stopieƒ sta oêci. W p atach zespo- u àcznie stwierdzono ponad 80 gatunków roêlin. Fizjonomicznie zbiorowisko nie ma charakteru àki trawiastej, ze wzgl du na znaczny udzia gatunków dwuliêciennych. àka nale y do niskich, ruƒ jest kilkuwarstwowa tylko pojedyncze kwiatostany traw si gajà do ok. 50 cm, jak kostrzewa czerwona Festuca rubra. Zasadnicza masa roêlinnoêci skupia si w wysokoêci ok. 20 30 cm i pokrywa 80 90% powierzchni. Obecna jest te, dobrze rozwini ta, warstwa mszaków. Notowano tu wyst powanie ok. 10 gatunków z tej grupy, pokrywajàcych nawet 15 30% powierzchni gleby. Sk ad florystyczny jest kombinacjà gatunków z klas Seslerietea variae i Molinio-Arrhenatheretea. Brakuje natomiast gatunków specyficznych dla zespo u. Reprezentatywne gatunki Zerwa kulista Phyteuma orbiculare, krzy ownica gorzka górska Polygala brachyptera, jaskier skalny Ranunculus oreophilus, pierwiosnek wynios y Primula elatior, turzyca zawsze zielona Carex sempervirens, koniczyna àkowa Trifolium pratense, brodawnik zwyczajny Leontodon hispidus, przywrotnik pasterski Alchemilla monticola, kostrzewa czerwona Festuca rubra. Odmiany Nieznane. Mo liwe pomy ki Zbiorowisko atwo odró nialne, zarówno pod wzgl dem fizjonomii, jak i dzi ki zajmowanemu siedlisku. Mo liwe trudnoêci z kolejnymi stadiami sukcesyjnymi w kierunku àk zio oroêlowych. 2 Tatrzaƒska àka konietlicowa (Tatry, Polana Chocho owska). Fot. J. Perzanowska 217
Murawy, àki, zio oroêla, wrzosowiska, zaroêla 2 Identyfikatory fitosocjologiczne Zwiàzek Polygono-Trisetion àki konietlicowe Zespó Phyteumo (orbicularis)-trifolietum pratensis àka z zerwà kulistà Dynamika roêlinnoêci Spontaniczna Przy braku u ytkowania zmieniajà si warunki wilgotnoêciowe i zasobnoêç gleby w sk adniki mineralne, zbiorowiska ulegajà przemianom: zwi ksza si bujnoêç, pojawia coraz wi cej gatunków zio oroêlowych, a nast pnie siewki krzewów i drzew. Powiàzana z dzia alnoêcià cz owieka Intensywne u ytkowanie pasterskie mo e prowadziç do wykszta cania si zbiorowisk o ubo szym sk adzie gatunkowym, cz sto z dominacjà jednego gatunku, jak np. kostrzewy czerwonej Festuca rubra. Przy braku nawo enia zmiany mogà prowadziç do powstania zbiorowisk z bliêniczkà psià trawkà Nardus stricta. Szczegó owa dynamika przemian p atów zbiorowiska jest trudna do okreêlenia z uwagi na brak badaƒ w tym zakresie. Siedliska przyrodnicze zale ne lub przylegajàce Siedlisko graniczy z szeregiem kolejnych stadiów sukcesyjnych, z àkami koênymi Gladiolo-Agrostietum (6510-3), a tak e zbiorowiskami pastwiskowymi Festuco-Cynosuretum 38.113, Hieracio-Nardetum (6230-2), 36.3171 oraz nawapiennymi zbiorowiskami murawowymi ze zwiàzku Seslerion tatrae (6170-1). Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia Zbiorowisko opisane z Tatr Zachodnich; brak danych o jego rozmieszczeniu w innych cz Êciach tego pasma. Znaczenie ekologiczne i biologiczne Zbiorowisko stwierdzone na bardzo ograniczonym terenie w Tatrach Zachodnich, z czego wynika jego walor wst pnie okreêlano je jako endemiczne, ale fakt ten wymaga weryfikacji w toku dalszych badaƒ. WartoÊç zbiorowiska zale y w du ym stopniu od sk adu florystycznego. Jest ono bardzo bogate florystycznie, choç zwiàzane z nim sà raczej gatunki pospolite w Tatrach, wyst pujàce tu jedynie w specyficznej kombinacji, bez w asnych gatunków charakterystycznych. Gatunki z za àcznika II Dyrektywy Siedliskowej Brak. Gatunki z za àcznika I Dyrektywy Ptasiej Brak. Stany, w jakich znajduje si siedlisko Stany uprzywilejowane P aty, na których prowadzi si wypas, utrzymujà swe bogactwo gatunkowe, jak równie fizjonomi zespo u. Inne obserwowane stany P aty nieu ytkowane pastersko ulegajà procesowi sukcesji, zmieniajàc swój charakter. Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagro enia Przy braku u ytkowania pasterskiego zbiorowiska te ulegajà sukcesji w kierunku àk zio oroêlowych, a nast pnie zaroêli i lasu; przy nieuregulowanym sposobie gospodarowania mo liwe sà tak e przemiany w inne zbiorowiska àkowe lub murawowe. Zmniejsza si wówczas ró norodnoêç gatunkowa, rozwijajà si jednogatunkowe agregacje kilku komponentów zbiorowiska, np. Êmia ka darniowego Deschampsia caespitosa. U ytkowanie gospodarcze i potencja produkcyjny Zbiorowisko o znaczeniu marginalnym z gospodarczego punktu widzenia. Ochrona Przypomnienie o wra liwych cechach Spontaniczne zmiany sukcesyjne. 218 Zalecane metody ochrony Metody ochrony konkretnych p atów àk muszà byç dostosowane do warunków lokalnych i stopnia przekszta cenia zbiorowiska. Najlepszà metodà by aby kontynuacja tradycyjnej gospodarki pasterskiej.
Górskie àki konietlicowe u ytkowane ekstensywnie Inne czynniki mogàce wp ynàç na sposób ochrony Potencjalnie stanowiska rzadkich gatunków roêlin, bogata entomofauna. Przyk ady obszarów obj tych dzia aniami ochronnymi Siedlisko wyst puje na obszarze Tatrzaƒskiego Parku Narodowego (obiekt proponowany do obj cia siecià Natura 2000). Odpowiedzialny za ochron przyrody na jego terenie jest dyrektor parku. Zbiorowisko Phyteumo-Trifolietum pratensis zosta o opisane dopiero w 1978 roku z Polany Chocho owskiej w Tatrach Zachodnich. Jak dotàd nie by o przedmiotem prac badawczych. Konieczne jest przeprowadzenie badaƒ pozwalajàcych na oszacowanie rozmieszczenia, zasi gu wysokoêciowego, zró nicowania oraz dynamiki tego zbiorowiska. Po àdane by yby tak e eksperymenty przeprowadzone w celu oceny wp ywu mo liwie tanich, prostych i atwych do zastosowania zabiegów ochronnych. Monitoring naukowy Nale y za o yç sta e powierzchnie monitoringowe, na których b dzie badaç si wp yw wykonywania zabiegów ochrony czynnej. Co kilka lat (2 3) powinny byç wykonane zdj cia fitosocjologiczne na powierzchni badawczej i kontrolnej. 2 Inwentaryzacje, doêwiadczenia, kierunki badaƒ Bibliografia BALCERKIEWICZ S. 1978. Vegetation of Polana Chocho owska (Chocho owska Clearing) in the West Tatras. W: Wojterski T. W. (red.). Guide to the Polish International Excursion. Wyd. UAM, Poznaƒ, s. 355 381. MIREK Z. 2003. mat. npbl. Joanna Perzanowska, Wojciech Mróz 219