PrzekaŸnictwo sygna³u wapniowego w zrekonstruowanych oocytach i klonalnych zarodkach ssaków w warunkach sztucznej aktywacji

PRACE PRZEGL DOWE PrzekaŸnictwo sygna³u wapniowego w zrekonstruowanych oocytach i klonalnych zarodkach ssaków w warunkach sztucznej aktywacji Marcin Samiec Dzia³ Biotechnologii Rozrodu Zwierz¹t, Instytut Zootechniki Pañstwowy Instytut Badawczy, Balice k. Krakowa Calcium signal transduction in reconstructed oocytes and somatic cell nuclear transfer embryos of mammals in the conditions of artificial activation Summary Adres do korespondencji Marcin Samiec, Dzia³ Biotechnologii Rozrodu Zwierz¹t, Instytut Zootechniki Pañstwowy Instytut Badawczy, 32-083 Balice k. Krakowa; e-mail: msamiec@izoo.krakow.pl 1 (88) 46 65 2010 One of the most important factors that affect the developmental competences of mammalian somatic cell nuclear transfer (SCNT) embryos is artificial activation of reconstructed oocytes (clonal cybrids). However, calcium signal transduction in a cytosol of such oocytes that has been initiated incorrectly by physical or chemical activating factors (electric pulses or specific ionophore antibiotics) can stimulate not only the development of cloned embryos. It can also induce apoptotic cell death following considerable elevation in intracellular calcium concentration and thereby excitotoxicity of Ca 2+ ions. Therefore, the basic objective of this paper is to present the current knowledge on the mechanisms regulating biochemical and biophysical proapoptotic changes within SCNT embryo which were triggered by the process of excitotoxic calcium signal transmission resulting from an improper artificial activation of clonal cybrid. Key words: SCNT, reconstructed oocyte, activation, apoptosis, calcium cation, InsP 3, ryanodin, ionotropic receptor, calcium-release channel, CaBP. 1. Wstêp Wydajnoœæ klonowania somatycznego ssaków pozostaje wci¹ na niskim poziomie. U œwiñ efektywnoœæ techniki klonowania metod¹ transplantacji j¹der komórek somatycznych do enukle-

PrzekaŸnictwo sygna³u wapniowego w zrekonstruowanych oocytach i klonalnych zarodkach ssaków owanych oocytów (SCNT; ang. Somatic Cell Nuclear Transfer), mierzona odsetkiem uzyskanych blastocyst w stosunku do liczby zrekonstruowanych zarodków zaklasyfikowanych do hodowli pozaustrojowej, utrzymuje siê w granicach 10-30%. Jest ona w niewielkim stopniu ni sza ni skutecznoœæ procedur zap³odnienia in vitro (IVF, ang. In Vitro Fertilization) u tego gatunku, która oceniana jest na podstawie odsetka zarodków rozwijaj¹cych siê do stadium blastocysty w warunkach ex vivo. Ta ostatnia waha siê bowiem w przedziale od 15 do 35%. Efektywnoœæ metod SCNT i IVF u œwini domowej jest w znacznym stopniu ograniczona przez stosunkowo wysok¹ czêstoœæ wystêpowania symptomów œmierci apoptotycznej w komórkach hodowanych in vitro zarodków. Uruchomienie molekularnego scenariusza apoptozy w hodowanych in vitro zarodkach œwini i innych gatunków ssaków jest podstawowym elementem mechanizmu regulatorowego przedimplantacyjnej fazy embriogenezy oraz œmiertelnoœci zarodków w stadium blastocysty (1,2). Zapocz¹tkowanie zmian proapoptotycznych w blastomerach zarodków wywiera istotny wp³yw na obni enie zarówno ich jakoœci, jak i przedimplantacyjnego potencja³u rozwojowego. Niemniej jednak kondycja strukturalno-funkcjonalna blastocyst rozwijaj¹cych siê z zap³odnionych in vivo oocytów, która wyra ana jest jakoœci¹ morfologiczn¹, ocenian¹ na bazie ca³kowitej liczby komórek, oraz jakoœci¹ biochemiczn¹, ocenian¹ na podstawie detekcji zmian apoptotycznych w komórkach wêz³a zarodkowego (ICM, ang. Inner Cell Mass) i/lub trofoblastu, jest znacznie wy sza ni w przypadku blastocyst uzyskiwanych na drodze klonowania somatycznego lub pozaustrojowego zap³odnienia oocytów. Jedn¹ z g³ównych przyczyn uruchomienia szlaku sygna³owego apoptozy w zarodkach uzyskiwanych technik¹ klonowania somatycznego mo e stanowiæ zastosowanie nieodpowiednich procedur sztucznej aktywacji zrekonstruowanych oocytów (tj. cybryd klonalnych). Procedury takie generuj¹ bowiem czêsto drastyczne naruszenie homeostazy wapniowej (izokalcemii) oocytu zrekonstruowanego z j¹dra komórki somatycznej. W nastêpstwie wszelkich odchyleñ od oscylacyjnego sposobu wynurzania siê fal przyrostu stê enia jonów Ca 2+ w cytoplazmie zaktywowanej cybrydy klonalnej indukowana jest tzw. hiperkalcemiczna œmieræ apoptotyczna w komórkach rozwijaj¹cego siê z niej zarodka. Okreœlenie wp³ywu aktywacji zrekonstytuowanych oocytów prowokowanej egzogennymi czynnikami o zró nicowanym stopniu inwazyjnoœci parametrów fizykochemicznych na inicjacjê biochemicznych i biofizycznych symptomów proapoptotycznych w komórkach zarodków klonalnych ssaków mo e mieæ zatem decyduj¹ce znaczenie dla prawid³owoœci oceny kompetencji rozwojowych tych zarodków zarówno w przed-, jak i poimplantacyjnej fazie embriogenezy, a nastêpnie fetogenezy. Dlatego te ocena zdolnoœci aktywuj¹cych zastosowanych induktorów oscylacji wapniowych w zrekonstruowanych oocytach powinna byæ weryfikowana na bazie okreœlenia stopnia progresji genetycznie zaprogramowanego scenariusza apoptozy w komórkach zarodków klonalnych, rozwijaj¹cych siê w warunkach hodowli in vitro. W badaniach przeprowadzonych przez Hao i wsp. (3) udowodniono, e natê enie/czêstoœæ procesu zaprogramowanej genetycznie œmierci, która by³a diagnozo- BIOTECHNOLOGIA 1 (88) 46-65 2010 47

Marcin Samiec wana na podstawie detekcji mono- i/lub oligonukleosomowej fragmentacji DNA j¹drowego technik¹ TUNEL (ang. Terminal Deoxynucleotidyl Transferase-Mediated dutp Nick-end Labeling), wzrasta w komórkach wêz³a zarodkowego i trofoblastu blastocyst œwini wraz z wyd³u eniem czasu hodowli in vitro zarodków klonalnych zrekonstruowanych z j¹der konfluentnych fibroblastów tkanki skórnej ucha prosiêcia. Pierwsze symptomy póÿnoapoptotycznego trawienia nukleolitycznego DNA genomowego s¹ diagnozowane w komórkach blastocyst klonalnych uzyskanych w 6. dniu hodowli in vitro, a nasilenie tego procesu jest obserwowane od 6. do 8. dnia hodowli pozaustrojowej. Zwiêkszenie frekwencji objawów fragmentacji genomu j¹drowego, które towarzysz¹ póÿnym fazom samobójczej œmierci fizjologicznej komórek w blastocystach klonalnych ssaków, mo e byæ spowodowane zaburzeniami w stopniu ploidalnoœci komórek zarodkowych, uzale nionymi od metod sztucznej aktywacji zrekonstruowanych oocytów. Te ostatnie s¹ wynikiem mutacji genomowych, czyli liczbowych aberracji chromosomowych typu euplodii i/lub aneuploidii w blastomerach zarodków klonalnych. Nukleoliza DNA w komórkach blastocyst klonalnych mo e byæ tak e indukowana wskutek wyst¹pienia i akumulacji b³êdów w strukturalnym przemodelowaniu chromatyny j¹drowej oraz w funkcjonalnym przeprogramowaniu epigenetycznie uwarunkowanej aktywnoœci transkrypcyjnej genomu j¹drowego w przedimplantacyjnej fazie rozwoju zarodkowego. Wady te okreœlane s¹ ³¹cznie mianem mutacji epigenomowych. Stopieñ zaawansowania procesu póÿnoapoptotycznej fragmentacji mono- oraz oligonukleosomowej DNA genomowego w komórkach blastocyst klonalnych mo e byæ równie pozytywnie skorelowany z czêstotliwoœci¹ wystêpowania nieprawid³owych interakcji j¹drowo-cytoplazmatycznych w zrekonstytuowanych oocytach œwini, poddanych sztucznej aktywacji fizycznej i/lub chemicznej. Wzorzec akompatybilnej komunikacji miêdzy genomem j¹drowym a genomem mitochondrialnym, uzale niony od stopnia wspó³wystêpowania (hybrydyzacji) heteroplazmatycznych kopii mtdna (pochodzenia matczynego oraz somatycznego) w blastomerach przedimplantacyjnych zarodków klonalnych, mo e tak e przyczyniaæ siê do nasilenia objawów œmierci apoptotycznej komórek ICM oraz trofoektodermy blastocyst na poziomie genetycznym, biochemicznym oraz ultrastrukturalnym i morfologicznym (3-6). W doœwiadczeniach Hao i wsp. (3) pozytywne w reakcji TUNEL zmiany póÿnoapoptotyczne DNA genomowego wykryto w 100,0% uzyskanych blastocyst klonalnych rozwijaj¹cych siê z zarodków œwini zrekonstytuowanych z j¹der postnatalnych fibroblastów tkanki skórnej. Podobnie, 100-procentowy odsetek póÿnoapoptotycznych blastocyst klonalnych wykazano w analizie TUNEL w przypadku zarodków byd³a zrekonstruowanych z j¹der fibroblastów p³odowych lub fibroblastów skóry ucha dojrza³ej somatycznie i rozp³odowo krowy (5). W badaniach przeprowadzonych przez Hao i wsp. (3) oraz Jang a i wsp. (5), do zabiegu klonowania somatycznego œwiñ oraz byd³a mog³y zostaæ wyselekcjonowane wczesnoapoptotyczne komórki fibroblastyczne o prawid³owym wygl¹dzie morfologicznym, w których jednak zainicjowane zosta³y ju zmiany biochemiczne i biofizyczne, m.in. takie jak translokacja 48 PRACE PRZEGL DOWE

PrzekaŸnictwo sygna³u wapniowego w zrekonstruowanych oocytach i klonalnych zarodkach ssaków reszt fosfatydyloseryny z wewnêtrznej do zewnêtrznej monowarstwy matrycy lipidowej plazmolemmy lub postêpuj¹ce zwiêkszenie przepuszczalnoœci b³ony plazmatycznej dla niektórych zwi¹zków drobnocz¹steczkowych na skutek formowania siê w dwuwarstwie lipidowej mikrokana³ów/mikroporów bez utraty integralnoœci plazmolemmy. Te zjawiska i procesy o pod³o u molekularnym mog¹ nie znajdowaæ jeszcze odzwierciedlenia w stopniu zaawansowania destrukcyjnych zmian strukturalnych, czyli innymi s³owy nie pokrywaj¹ siê jeszcze z transformacjami obrazu morfologicznego komórki somatycznej. Z kolei, transdukcja sygna³ów apoptotycznych z komórek-dawców egzogennej informacji genetycznej do cytoplazmy oocytów pozbawionych w³asnego genomu j¹drowego mog³a doprowadziæ do indukcji i/lub progresji molekularnego scenariusza apoptozy równie w hodowanych in vitro zarodkach klonalnych rozwijaj¹cych siê ze zrekonstytuowanych oocytów, które poddawane by³y dzia³aniu ró nych czynników aktywuj¹cych. W dalszej perspektywie czasowej, efektem zainicjowania zmian proapoptotycznych w przedimplantacyjnych zarodkach rozwijaj¹cych siê z cybryd klonalnych zrekonstruowanych z j¹der wczesnoapoptotycznych komórek somatycznych móg³ byæ wzrost odsetka blastocyst, których komórki wykazuj¹ wykrywalne w wyniku reakcji TUNEL symptomy póÿnej fazy destrukcyjnej apoptozy, do poziomu 100%. Ponadto w badaniach Jang a i wsp. (5) udowodniono, e indeks komórek póÿnoapoptotycznych, pozytywnych w reakcji TUNEL, istotnie wzrasta w blastocystach byd³a rozwijaj¹cych siê z hodowanych zarodków klonalnych, zrekonstruowanych z j¹der starzej¹cych siê replikacyjnie fibroblastów p³odowych lub fibroblastów skóry doros³ego osobnika, które poddawano procedurze g³odzenia po d³ugoterminowej hodowli in vitro, obejmuj¹cej od 52 do 56 podwojeñ populacji. Wydaje siê, e poddawane d³ugotrwa³ej hodowli in vitro komórki-dawcy j¹der podlegaj¹ procesowi starzenia replikacyjnego, indukowanego postêpuj¹cym skracaniem siê d³ugoœci telomerów oraz s¹ znacznie bardziej podatne na mutacje genowe i chromosomowe ni komórki pochodz¹ce z wczesnych pasa y. Ponadto w komórkach fibroblastycznych, które przesz³y wiele cykli podzia³owych, akumulowane s¹ liczne zaburzenia w epigenetycznych modyfikacjach DNA genomowego (tzw. mutacje epigenomowe), obejmuj¹ce zaawansowane zmiany w stopniu metylacji reszt cytozyny DNA oraz zwiêkszenie czêstoœci procesów deacetylacji reszt lizyny i argininy histonów rdzenia nukleosomowego chromatyny j¹drowej. Mutacje genomowe, nieprawid³owe dziedziczenie pamiêci epigenetycznej oraz stopniowa redukcja koñcowych odcinków chromosomów mog¹ ³¹cznie prowadziæ do uruchomienia w hodowanych komórkach somatycznych, stanowi¹cych Ÿród³o dawców j¹der w procedurze klonowania, molekularnego scenariusza apoptozy. Poniewa biochemiczne czy biofizyczne zmiany wczesnoapoptotyczne nie by³y monitorowane przed selekcj¹ komórek fibroblastycznych do zabiegu rekonstrukcji enukleowanych oocytów, wysoce prawdopodobnym zjawiskiem mog³a byæ transmisja sygna³ów apoptotycznych z cytozolu lub nukleoplazmy komórek-dawców j¹der do ooplastów. Nie mo na zatem wyeliminowaæ mo liwoœci wp³ywu d³ugotrwa³ej hodowli in vitro komórek fibroblastycznych na obni enie ywotnoœci oraz kondycji strukturalno-funk- BIOTECHNOLOGIA 1 (88) 46-65 2010 49

Marcin Samiec cjonalnej bydlêcych blastocyst klonalnych poprzez wzrost wartoœci indeksu pozytywnych w reakcji TUNEL j¹der komórek póÿnoapoptotycznych, w których dosz³o do zaawansowanej fragmentacji chromatyny do ma³ocz¹steczkowych odcinków genomu odpowiadaj¹cych d³ugoœci mononukleosomowego DNA (180-200 pz) lub jego wielokrotnoœci (5). 2. Fizjologiczny wzorzec aktywacji oocytów ssaków 2.1. Biochemiczne i biofizyczne aspekty mechanizmu wewn¹trzkomórkowego przekaÿnictwa wapniowego sygna³u aktywuj¹cego oocyt w procesie zap³odnienia Podstawowym elementem transdukcji sygna³u stymuluj¹cego dojrza³y oocyt do wznowienia przejœciowo zablokowanej w metafazie II (MII) mejozy i uruchomienia zarodkowego programu rozwojowego s¹ oscylacyjne zmiany stê enia wolnych jonów wapnia w cytoplazmie [Ca 2+ ] c, indukowane przez plemnik podczas zap³odnienia. Mobilizacja wewn¹trzkomórkowych rezerwuarów wapniowych (g³ównie w retikulum endoplazmatycznym g³adkim ER ag, ang. Agranular Endoplasmic Reticulum) oocytów generuje seriê powtarzalnych wyrzutów kationów wapnia, które przyjmuj¹ charakter szybkich, krótkotrwa³ych oscylacji o niskiej czêstotliwoœci i wysokiej amplitudzie odchyleñ od jonowej równowagi (homeostazy) stê eniowej w cytozolowej gospodarce kalcemicznej h-[ca 2+ ] c. ¹czny czas trwania tych cyklicznych wahañ w przyroœcie [Ca 2+ ] c oocytów œwiñ i byd³a wynosi oko³o 2-3 godzin (7,8), a w oocytach myszy i królików oko³o 3-4 godzin (8-10). Gwa³towne wynurzanie siê kolejnych fal przyrostu [Ca 2+ ] c nastêpuje w oocytach œwiñ i byd³a z czêstotliwoœci¹ co 8 do 25 minut (11,12). Pulsacyjne uwalnianie jonów wapnia z depozytów wewn¹trzkomórkowych chroni oocyt przed toksycznym wp³ywem podwy szonego poziomu Ca 2+, utrzymuj¹cego siê w ooplazmie przez d³u szy czas (8). 2.2. Molekularne uwarunkowania transdukcji sygna³u wapniowego w zap³odnionych oocytach W jednej z hipotez zak³ada siê, e aktywacja oocytu w czasie zap³odnienia zachodzi za poœrednictwem glikoprotein b³ony komórkowej g³ówki plemnika, które spe³niaj¹ rolê ligandów (agonistów) ³¹cz¹cych siê z receptorami powierzchniowymi oolemmy sprzê onymi z bia³kami G, czyli bia³kami wi¹ ¹cymi nukleotydy guaninowe z grupy guanozyno-5 -trifosforanów (GTP, ang. Guanosine-5 -Triphosphate), lub z receptorami przezb³onowymi oocytu o aktywnoœci kinazy tyrozynowej (PTK, ang. Protein Tyrosine Kinase). Bia³ka G lub receptorowe kinazy tyrozynowe bior¹ udzia³ 50 PRACE PRZEGL DOWE

PrzekaŸnictwo sygna³u wapniowego w zrekonstruowanych oocytach i klonalnych zarodkach ssaków w przekazywaniu i transformacji egzogennego sygna³u aktywuj¹cego na kaskadê enzymatyczn¹, zapocz¹tkowan¹ przez izoformy i fosfolipazy, czyli fosfoinozytydazy rodziny/typu C (PLC- /PLC-, ang. Phospholipase C Type- /- Isoforms). Enzym ten katalizuje rozk³ad hydrolityczny fosfatydyloinozytolo-4,5-bisfosforanu (PIP 2, ang. Phosphatidylinositol 4,5-Bisphosphate), zakotwiczonego w wewnêtrznej (cytoplazmatycznej) warstwie b³ony komórkowej oocytu, do myo-inozytolo-1,4,5-trisfosforanu (InsP 3, ang. Myo-Inositol-1,4,5-Trisphosphate) oraz 1,2-diacyloglicerolu (DAG, ang. Diacylglicerol). 1,4,5-trisfosforan myo-inozytolu jest wtórnym przekaÿnikiem sygna³u aktywuj¹cego, odpowiedzialnym za otwarcie kana³ów wapniowych poprzez InsP 3 -zale ne receptory (InsP 3 R, ang. Myo-Inositol-1,4,5-Trisphosphate Receptor) w b³onach retikulum endoplazmatycznego g³adkiego. Uwolnione kationy wapnia wi¹ ¹ siê preferencyjnie z kalmodulin¹, która z kolei reguluje aktywnoœæ wielu enzymów m.in. fosfataz, kinaz bia³kowych AiC(PKA, PKC, ang. Protein Kinase A/C) czy zale nej od Ca 2+ i kalmoduliny kinazy bia³kowej typu II (CaM-PK-II, ang. Ca 2+ /Calmodulin-Dependent Protein Kinase II), a tak e zlokalizowanej w oolemmie ATPazy zale nej od Ca 2+ kalmoduliny i jonów Mg 2+ (13,14). Wzrost koncentracji jonów Ca 2+ w ooplazmie i stymulacja aktywnoœci biokatalitycznej kinazy CaM-PK-II prowadzi do nasilenia biodegradacji cykliny B, podjednostki regulatorowej czynnika dojrzewania mejotycznego (MPF, ang. Meiosis/Maturation-Promoting Factor). Konsekwencj¹ tego jest gwa³towny spadek stê enia i aktywnoœci czynnika MPF oraz stopniowa inaktywacja czynnoœciowa kaskady enzymatycznej kinaz regulowanych przez sygna³y zewn¹trzkomórkowe (ERKs/MAPKs, ang. Extracellular Signal-Regulated Kinases/Mitogen-Activated Protein Kinases), warunkuj¹cych wielofunkcyjn¹ aktywnoœæ czynnika cytostatycznego (CSF, ang. Cytostatic Factor). Dochodzi do wznowienia i ukoñczenia mejozy zahamowanej w stadium MII. Po wyrzuceniu II cia³ka kierunkowego (II ck) w stadium telofazy II (TII) nastêpuje przejœcie z mejotycznej do mitotycznej kontroli cyklu komórkowego bruzdkowania, despiralizacja chromosomów matczynych oraz niezale na dekondensacja chromatyny plemnika, odtworzenie otoczek j¹drowych i uformowanie interfazowych j¹der komórkowych przedj¹drzy zygoty ( eñskiego i mêskiego) (15). Na podstawie najnowszych wyników badañ nad wyjaœnieniem mechanizmu transdukcji sygna³u wapniowego w oocytach ssaków poddanych zap³odnieniu in vitro dowodzi siê, e poza œcie kami sygnalizacji jonowej indukowanymi za poœrednictwem fosfodiesteraz pochodzenia endogennego (wewn¹trzoocytarnego), tj. z udzia³em izoenzymów podtypu lub fosfolipaz z rodziny C (PLC- lub PLC- ) (16), istnieje równie alternatywny system przekazywania sygna³u wapniowego uruchamiany przez czynniki enzymatyczne pochodzenia egzogennego, tzn. plemnikowego (17,18). Stymulacja tej ostatniej œcie ki sygnalizacji jonowej w oocytach w stadium MII odbywa siê na drodze reakcji hydrolitycznego rozk³adu wi¹zañ fosfodiestrowych w glicerofosfolipidach inozytolowych oolemmy. Jest ona katalizowana przez specyficzne izoformy (zeta) fosfolipaz typu C (PLC- ), pochodz¹ce z zewn¹trzkomórkowych domen powierzchniowych, formowanych g³ównie przez bia³ka glikoproteinowe b³ony komórkowej (segmentu równikowego w obrêbie czapeczki tylnej) g³ówki plemni- BIOTECHNOLOGIA 1 (88) 46-65 2010 51

Marcin Samiec ków. Cz¹steczki enzymu PLC- wprowadzane s¹ zatem do wewn¹trzkomórkowej, tj. cytozolowej, warstwy oolemmy zap³adnianego oocytu w nastêpstwie fuzji b³on plazmatycznych gamety mêskiej i eñskiej (19). Na tej podstawie mo na wnioskowaæ, e mikroœrodowisko cytoplazmatyczne lub cytoszkielet strefy kortykalnej zap³odnionej komórki jajowej s¹ bogate w szereg rozpuszczalnych czynników bia³kowych wch³oniêtych wraz z cytozolem i j¹drem plemnika lub nierozpuszczalnych, plemnikowych czynników podb³onowych (niecytozolowych), ulegaj¹cych inkorporacji (internalizacji) do struktury membranoszkieletu oocytu. 3. Systemy sztucznej aktywacji oocytów ssaków zrekonstruowanych z j¹der komórek somatycznych W klonowaniu ssaków metod¹ SCNT wykorzystywane s¹ ró ne strategie aktywacji zrekonstruowanych oocytów stanowi¹cych z cytologicznego punktu widzenia somato-gametogeniczne hybrydy j¹drowo-cytoplazmatyczne (tzw. rekonstytuowane cybrydy klonalne lub cybrydowe zygoty klonalne). Protokó³ sztucznej aktywacji oocytów w procedurze SCNT dotyczy nie tylko rodzaju czynnika aktywuj¹cego, ale tak e momentu jego zastosowania w stosunku do etapu rekonstrukcji enukleowanych oocytów, czyli ooplastów (cytoplastów). Czynnik aktywuj¹cy powoduje uwalnianie kationów wapniowych, albo bezpoœrednio z depozytów wewn¹trzoocytarnych, albo dokomórkowy transport jonów Ca 2+ ze œrodowiska zewn¹trzkomórkowego. Sztuczne aktywatory stymuluj¹ transb³onowe domeny receptorowe kinazy tyrozynowej lub cz¹steczki receptorów powierzchniowych sprzê onych z bia³kami G. Bia³ka te z kolei bior¹ udzia³ w przekazywaniu i transformacji egzogennego (jonowego lub cz¹steczkowego) sygna³u aktywuj¹cego na kaskadê enzymatyczn¹, zapocz¹tkowan¹ przez fosfolipazê C podtypu lub (20). Do stymulacji programu rozwojowego cybryd klonalnych byd³a i kóz najczêœciej stosowany jest protokó³ postaktywacji, czyli aktywacji inicjowanej jonomycyn¹ Ca 2+, jonoforem wapnia A23187 (kalcymycyn¹) (21,22) lub rzadziej 7% etanolem (23) po 2-6 godzinach od wprowadzenia j¹dra komórkowego do cytoplazmy enukleowanego oocytu. Po ekspozycji na dzia³anie czynnika aktywuj¹cego, zrekonstytuowane oocyty poddawane s¹ kilkugodzinnej inkubacji w obecnoœci niespecyficznego inhibitora kinaz cyklino-zale nych (CDKs, ang. Cyclin-Dependent Kinases), np. 6-dimetyloaminopuryny (6-DMAP, ang. 6-dimethylaminopurine) lub odwracalnego supresora/ represora syntezy bia³ek, np. cykloheksimidu (CHXM, ang. Cycloheximide). Jonomycyna jako antybiotyk jonoforowy, maj¹cy zdolnoœæ indukowania transportu biernego noœnikowego (dyfuzji u³atwionej) i swoistej wymiany kationów jednowartoœciowych (H + ) oraz dwuwartoœciowych (Ca 2+ img 2+ ), mobilizuje w zrekonstruowanych oocytach byd³a (24) i owiec (25) wy³¹cznie wewn¹trzkomórkowe depozyty wapniowe, zakumulowane w cysternach siateczki œródplazmatycznej g³adkiej. W przypadku oocytów œwini, oprócz uruchamiania rezerwuarów wewn¹trzkomórkowych, wyko- 52 PRACE PRZEGL DOWE

PrzekaŸnictwo sygna³u wapniowego w zrekonstruowanych oocytach i klonalnych zarodkach ssaków rzystywane s¹ tak e jony wapniowe pochodz¹ce ze œrodowiska zewn¹trzkomórkowego (26,27). Alkohol etylowy indukuje pojedynczy wyrzut kationów wapnia, wykorzystuj¹c czêœciowo jego zapasy wewn¹trzoocytarne, jak i jony Ca 2+ ze œrodowiska pozakomórkowego oocytu, czyli jony zakumulowane w po ywce hodowlanej (7,8,23). W procedurze klonowania somatycznego zwierz¹t laboratoryjnych (myszy, szczury) najczêœciej stosowanym systemem aktywacyjnym jest opóÿniona, w stosunku do momentu rekonstrukcji enukleowanych oocytów, stymulacja chemiczna cybryd klonalnych z wykorzystaniem chlorku strontu (SrCl 2 ) (28,29). W przeciwieñstwie do byd³a, myszy oraz szczurów, u œwiñ, owiec, a rzadziej u kóz, czêœciej wykorzystywany jest protokó³ równoczesnej fuzji i aktywacji rekonstytuowanych oocytów, tzn. te same impulsy elektryczne, które inicjuj¹ fuzjê komórki somatycznej z bezj¹drzastym ooplastem, stanowi¹ czynnik aktywuj¹cy cybrydê klonaln¹ (30-32). Ogromna nadwra liwoœæ zrekonstruowanych oocytów œwini na gwa³towne zmiany metaboliczne w gospodarce wapniowej jest przyczyn¹ niskiej tolerancji cybrydowych zygot klonalnych na wszelkie odchylenia od opisanego wczeœniej fizjologicznego schematu oscylacji kationów wapnia. Istot¹ systemów sztucznej stymulacji zrekonstruowanych oocytów do dalszego rozwoju powinno byæ unikniêcie wszelkich zak³óceñ dynamicznej homeostazy w cytozolowej koncentracji jonów Ca 2+, wynikaj¹cych z aplikacji zarówno zbyt s³abych sygna³ów aktywuj¹cych, jak i sygna³ów o zbyt wysokim stopniu inwazyjnoœci parametrów fizykochemicznych, wielokrotnie przekraczaj¹cym mo liwoœci adaptacyjne rekonstytuowanych cybryd klonalnych. W technologii klonowania somatycznego œwini domowej powszechnie stosowanymi bodÿcami aktywuj¹cymi s¹ impulsy pr¹du sta³ego (33,34), do tych rzadziej stosowanych nale ¹ antybiotyki jonoforowe, takie jak jonomycyna wapnia (35,36). 4. Rola wewn¹trzkomórkowego przekaÿnictwa aktywuj¹cego sygna³u wapniowego w inicjacji proapoptotycznych zmian biochemicznych i biofizycznych w oocytach i zarodkach w nastêpstwie procedury SCNT Wapñ jest przekaÿnikiem sygna³ów inicjuj¹cych wiele procesów komórkowych. W warunkach patologicznych mo e równie indukowaæ apoptozê, czyli samobójcz¹ œmieræ fizjologiczn¹ komórki. Proapoptotyczne dzia³anie jonów Ca 2+ ma bezpoœredni zwi¹zek z wystêpowaniem w komórkach zarodkowych Ca 2+ -zale nych enzymów w b³onie plazmatycznej, cytozolu, j¹drze oraz w mitochondriach (37,38) (rys. 1). W komórkach apoptotycznych obserwowany jest wyciek wapnia z siateczki œródplazmatycznej, czyli retikulum endoplazmatycznego (ER, ang. Endoplasmic Reticulum) oraz wzrost jego zawartoœci w cytozolu i mitochondriach (39,40). Wzrost wewn¹trzkomórkowego poziomu wapnia wywiera istotny wp³yw na zmiany aktywnoœci proteaz cysteinowych, m.in. kalpain, proteaz serynowych, m.in. granzymu B, apoptotycznej BIOTECHNOLOGIA 1 (88) 46-65 2010 53

Marcin Samiec Rys. 1. Kationy wapnia w roli czynników reguluj¹cych aktywnoœæ bia³ek pro- i antyapoptotycznych (szczegó³owe objaœnienia w tekœcie). proteazy o masie cz¹steczkowej 24kDa (AP24, ang. 24 kda Apoptotic Protease), a tak- e endonukleaz zale nych od jonów Ca 2+ img 2+ (NUC18, NUC70, DNaza I, DNaza, (41). Transglutaminazy to grupa enzymów, których aktywnoœæ równie zale y od jonów Ca 2+. Enzymy te katalizuj¹ posttranslacyjne w³¹czanie siê amin do ³añcuchów polipeptydowych oraz powoduj¹ sieciowanie bia³ek. Istnieje przypuszczenie, e 54 PRACE PRZEGL DOWE

PrzekaŸnictwo sygna³u wapniowego w zrekonstruowanych oocytach i klonalnych zarodkach ssaków transglutaminazy bior¹ udzia³ w stabilizacji struktury komórki apoptotycznej oraz powstaj¹cych z niej cia³ek apoptotycznych (42). W mitochondriach jony Ca 2+ stymuluj¹ produkcjê reaktywnych form tlenu, przyspieszaj¹ depolaryzacjê oraz otwarcie megakana³ów. W b³onie mitochondrialnej procesy z udzia³em wapnia regulowane s¹ przez pro- i antyapoptotyczne bia³ka rodziny Bcl-2 (ang. B-cell Leukemia/Lymphoma-2), których nazwa pochodzi od produktu ekspresji protoonkogenu bcl-2, pierwotnie wykrytego w bia³aczkach i ch³oniakach wywodz¹cych siê z limfocytów B (43). Z kolei w b³onie plazmatycznej jony Ca 2+ uczestnicz¹ w regulacji asymetrii fosfolipidów, s¹ aktywatorami skramblazy oraz inhibitorami translokazy aminofosfolipidów (44). W wyniku zmian zachodz¹cych w blastomerach z udzia³em wapnia dochodzi do uwolnienia z mitochondriów proapoptotycznych bia³ek, aktywacji kaspaz, fragmentacji DNA, zmiany asymetrii fosfatydyloseryny i apoptotycznej œmierci czêœci komórek w hodowanych in vitro zarodkach klonalnych (45). Nieprawid³owo zainicjowany przez sztuczne aktywatory, takie jak impulsy elektryczne (30,32) lub specyficzne antybiotyki jonoforowe (21,27,35), mechanizm transdukcji sygna³u wapniowego w cytozolu oocytów ssaków zrekonstytuowanych z j¹der komórek somatycznych mo e na skutek niekontrolowanego przyrostu wewn¹trzkomórkowego stê enia kationów wapnia nie tylko stymulowaæ program rozwojowy zarodków klonalnych. Mo e on tak e w skrajnych przypadkach powodowaæ uruchomienie systemu wewn¹trzkomórkowego przekazywania sygna³u apoptotycznego (np. w wyniku ekscytotoksycznoœci jonów Ca 2+, tj. toksycznoœci wywo³anej przekroczeniem fizjologicznego progu opornoœci lub niewra liwoœci komórki na nieprawid³owe parametry fizykochemiczne przyrostu cytoplazmatycznej koncentracji kationów wapnia) (3-6). Transmisja tego sygna³u mo e nie posiadaæ charakteru falowej (oscylacyjnej) kaskady wyrzutów wapniowych, w przeciwieñstwie do pulsacyjnych docytoplazmatycznych wylewów jonów Ca 2+ z depozytów ER ag, indukowanych w czasie fizjologicznej aktywacji oocytu bêd¹cego w bloku metafazowym II. podzia³u mejotycznego. Wykres funkcji przyrostu wewn¹trzkomórkowego stê enia wolnych kationów wapnia w fazie wykonawczej apoptozy ma bowiem najczêœciej przebieg ci¹g³y w postaci krzywej logarytmicznej (46). Z kolei utrzymuj¹cy siê przez d³u szy czas podwy szony próg koncentracji jonów Ca 2+ w cytozolu klonalnych hybryd j¹drowo-cytoplazmatycznych, indukuj¹cy zjawisko komórkowej ekscytotoksycznoœci kalcemicznej, mo e prowadziæ do przekroczenia kontrolnego punktu nieodwracalnoœci przez zapocz¹tkowany w komórkach zarodkowych proces apoptozy (47). Fizjologiczny poziom stê enia jonów wapniowych w cytoplazmie zrekonstruowanego oocytu wynosi oko³o 10-7 M/L, a po jego aktywacji wzrasta przejœciowo do 10-5 -10-6 M/L. Koncentracja taka mo e byæ utrzymywana w cytozolu przez ca³y pierwszy cykl mitotyczny bruzdkowania zygoty klonalnej a do osi¹gniêcia okresu interfazowego przez zarodki w stadium 2-blastomerowym (14). Jednak e, je eli ten gwa³towny przyrost ca³kowitego stê enia wolnych kationów wapnia w cytoplazmie [Ca 2+ ] c komórki zachowuje jednakowy poziom we wszystkich przedzia³ach wewn¹trzkomórkowych wskutek braku cyklicznych zmian w amplitudzie i czêstotliwoœci falo- BIOTECHNOLOGIA 1 (88) 46-65 2010 55

Marcin Samiec wych wyrzutów wapniowych, przekroczona zostaje granica wewn¹trzkomórkowej tolerancji na podwy szon¹ koncentracjê wapnia, a tym samym utracona zostaje opornoœæ zygoty klonalnej na toksycznoœæ wolnych jonów Ca 2+ (48). Wówczas maksymalny próg ogólnej wartoœci [Ca 2+ ] c nie stanowi ju wypadkowej oscylacyjnych wahañ cz¹stkowych poziomów przyrostu koncentracji jonów Ca 2+ w ca³ej objêtoœci cytozolu cybrydy klonalnej. Taki ci¹g³y, logarytmiczny charakter przyrostu cytozolowej koncentracji kationów wapnia w czasie sztucznej aktywacji zrekonstytuowanego oocytu mo e byæ wynikiem niekontrolowanego opró nienia magazynów wewn¹trzkomórkowych, b¹dÿ pojemnoœciowego nap³ywu jonów Ca 2+ ze œrodowiska zewn¹trzkomórkowego (medium do elektroporacji b³on cytoplazmatycznych), gdzie poziom jego stê enia mo e dochodziæ nawet do 10-3 M/L. Generowane w wyniku sztucznej aktywacji zrekonstruowanych oocytów transcytozolowe oscylacje wapniowe o tzw. nadprogowych parametrach biofizycznych, które wielokrotnie przekraczaj¹ mo liwoœci adaptacyjne cybrydowych zygot klonalnych, mog¹ tak e byæ przyczyn¹ uruchomienia wewn¹trzkomórkowego systemu sygnalizacji proapoptotycznej i równoczesnego zahamowania szlaków transdukcji sygna³ów antyapoptotycznych (49). Nieprawid³owe parametry oscylacyjnego sposobu opró niania magazynów wapnia zlokalizowanych w cysternach i kanalikach retikulum endoplazmatycznego g³adkiego (agranularnego) obejmuj¹: 1) zbyt du ¹ liczbê i zbyt d³ugi czas trwania pojedynczych fal przyrostu cytozolowej koncentracji wapnia oraz 2) amplitudê poszczególnych wyrzutów jonów Ca 2+, determinuj¹c¹ zbyt wysoki poziom wychylenia od po³o enia równowagi stê eniowej h-[ca 2+ ] c. Nieprawid³owoœci te dotycz¹ tak e 3) znacznie wy szej od dopuszczalnej czêstotliwoœci docytoplazmatycznych wylewów Ca 2+ i 4) znacznie d³u szego ³¹cznego czasu ich trwania. Mog¹ one inicjowaæ wskutek wzajemnej interferencji zale n¹ od jonów wapniowych œmieræ komórek dziel¹cych siê zarodków klonalnych. Ka dy z tych parametrów mo e te indywidualnie indukowaæ œcie kê transmisji sygna³u apoptotycznego z aktywowanych cybryd klonalnych do komórek zarodkowych (39,50). 5. Znaczenie wewn¹trzkomórkowych depozytów wapniowych i bia³ek wi¹ ¹cych jony Ca 2+ dla procesów transdukcji proapoptotycznego sygna³u hiperkalcemicznego w cybrydach klonalnych Metaboliczne zaburzenia w homeostazie stê eniowej wewn¹trzoocytarnej gospodarki wapniowej (tzw. izokalcemii) spowodowane brakiem pulsacyjnego uwalniania kationów wapnia z depozytów ER ag lub nadprogowymi parametrami oscylacji wapniowych w procesie apoptozy nie mog¹ byæ cofniête poprzez os³abienie wydajnoœci systemu cytoplazmatycznego kompleksowania (chelatowania) wolnych jonów Ca 2+ przez specyficzne bia³ka wi¹ ¹ce wapñ. Zak³ócenia te nie mog¹ zostaæ odwrócone nawet w nastêpstwie akumulacji kationów wapniowych w cysternach i kanalikach siateczki œródplazmatycznej g³adkiej i ziarnistej, w matriks mitochondrialnej 56 PRACE PRZEGL DOWE

PrzekaŸnictwo sygna³u wapniowego w zrekonstruowanych oocytach i klonalnych zarodkach ssaków oraz nukleoplazmie j¹dra komórkowego (40). Najistotniejsz¹ rolê w pozytywnej regulacji cytozolowej pojemnoœci buforowej oocytu oraz w inhibicji proapoptotycznego i cytostatycznego oddzia³ywania niezwi¹zanej stechiometrycznie, zjonizowanej formy wapnia na komórki zarodkowe, pe³ni, jak siê wydaje, proces magazynowania jonów Ca 2+ w retikulum endoplazmatycznym agranularnym oraz w mitochondriach (41,51). Ca³kowite stê enie wapnia w obu tych organellach osi¹ga wartoœæ rzêdu 10-2 -10-3 M/L, przy czym jego koncentracja w formie wolnej, tj. nieschelatowanej przez bia³ka adaptorowe, zakotwiczone w wewnêtrznej warstwie b³onowej cystern siateczki œródplazmatycznej, jest przynajmniej 1000-krotnie ni sza (52). Postêpuj¹ce zjawisko ekscytotoksycznoœci systemu wtórnego przekaÿnictwa sygna³u wapniowego indukuje lawinow¹ aktywacjê szeregu bia³ek enzymatycznych, reguluj¹cych przebieg œmierci apoptotycznej w komórkach dziel¹cych siê zarodków klonalnych. Pojawia siê zatem pytanie, czy ró nice w biofizycznym sposobie uwalniania jonów Ca 2+ z wra liwych na InsP 3 rezerwuarów wewn¹trzkomórkowych oocytu lub w tzw. pojemnoœciowym dooocytarnym nap³ywie Ca 2+ (tj. zale nym od stopnia opró nienia depozytów tego kationu zlokalizowanych w ER) s¹ jedynymi czynnikami decyduj¹cymi albo o realizacji genetycznie zapisanego programu aktywuj¹cego prawid³owy rozwój zarodkowy, albo o stymulacji szlaku sygna³owego apoptozy? Je- eli odpowiedÿ na to pytanie by³aby pozytywna, to warto dociec, jakie w³aœciwoœci fizykochemiczne kationów wapniowych sprawiaj¹, e to w³aœnie one, a nie jony innych metali dwu- lub jednowartoœciowych, pe³ni¹ tak istotn¹ funkcjê nie tylko w mechanizmach regulatorowych procesu sztucznej aktywacji cybryd klonalnych, lecz tak e w molekularnym scenariuszu apoptozy w zrekonstytuowanych zarodkach? G³ówn¹ przyczyn¹, jak siê wydaje, mo e byæ niska energia hydratacji jonów Ca 2+ oraz zdolnoœæ tych kationów do tworzenia wi¹zañ koordynacyjnych z ró nymi sk³adnikami bia³kowymi lub fosfolipidowymi plazmolemmy, cytoplazmy oraz organelli komórkowych. Z kolei efektem procesów chelatowania kationów wapniowych jest przejœciowe powstawanie szeregu zwi¹zków kompleksowych, decyduj¹cych o zmianach aktywnoœci biokatalitycznej wielu bia³ek enzymatycznych (40,53). Jony wapnia, pe³ni¹c rolê wewn¹trzkomórkowego sygnalizatora, mog¹ wi¹zaæ siê i aktywowaæ enzymy komórkowe bezpoœrednio lub poœrednio poprzez przekszta³cone konformacyjnie bia³ka wi¹ ¹ce wapñ, stymulowaæ i/lub hamowaæ aktywnoœæ bia³ek enzymatycznych, a tak e modyfikowaæ funkcje bia³ek strukturalnych. Niektóre z bia³ek adaptorowych kationów wapniowych charakteryzuj¹ siê du ¹ jonowymienn¹ pojemnoœci¹ chelatowania lub pojemnoœci¹ magazynowania w odniesieniu do jonów Ca 2+, poniewa posiadaj¹ kilka miejsc receptorowych lub domen asocjacyjnych dla tych nieorganicznych ligandów (53). Ró nice w szlakach transdukcji sygna³u wapniowego, zainicjowanego oddzia³ywaniem egzogennych czynników aktywuj¹cych na zrekonstruowany oocyt, mog¹ znajdowaæ odzwierciedlenie w zró nicowanej modulacji aktywnoœci enzymatycznej bia³ek niezbêdnych do regulacji przedimplantacyjnej fazy rozwoju zarodkowego. Odzwierciedleniem ró nic w procesach wewn¹trzkomórkowego przekaÿnictwa sy- BIOTECHNOLOGIA 1 (88) 46-65 2010 57

Marcin Samiec gna³u kalcemicznego mo e byæ tak e negatywna lub pozytywna regulacja, tj. inhibicja lub stymulacja aktywnoœci biokatalitycznej enzymów odpowiedzialnych za zapocz¹tkowanie i progresjê procesu apoptozy w komórkach zarodków klonalnych (54,55). Dynamiczna równowaga w wewn¹trzkomórkowym stê eniu kationów wapniowych (izokalcemia), w poddanych sztucznej aktywacji zrekonstruowanych oocytach oraz w rozwijaj¹cych siê zarodkach klonalnych, jest wynikiem synergistycznych interakcji miêdzy: 1) zlokalizowanymi w b³onie cytoplazmatycznej oraz b³onach ER ag kana³ami transportuj¹cymi jony Ca 2+, 2) zale nymi od Ca 2+ -kalmoduliny i Mg 2+ ATPazami wapniowymi w plazmolemmie lub zale nymi od jonów Ca 2+ img 2+ ATPazami wapniowymi w b³onach retikulum endoplazmatycznego g³adkiego oraz 3) bia³kami wi¹ ¹cymi wapñ (CaBPs, ang. Calcium-Binding Proteins) (rys. 2). Z kolei zak³ócenia w prawid³owym wspó³dzia³aniu tych trzech g³ównych strukturalno-funkcjonalnych elementów systemu reguluj¹cego wewn¹trzkomórkow¹ koncentracjê wapnia w formie wolnej (zjonizowanej) oraz zwi¹zanej (niezjonizowanej) mog¹ byæ spowodowane mechanizmem transdukcji ekscytotoksycznego sygna³u wapniowego w procesie apoptozy, wywo³anym oddzia³ywaniem czynnika aktywuj¹cego na cybrydê klonaln¹ (55). Przedzia³owoœæ (kompartmentacja) wewn¹trzkomórkowa oocytu lub komórek zarodkowych, podobnie jak w pobudliwych i niepobudliwych komórkach somatycz- Rys. 2. Ekspresja ró nych rodzajów bia- ³ek wi¹ ¹cych (chelatuj¹cych) jony wapnia (CaBPs), okreœlanych tak e bia³kami sensorowymi lub adaptorowymi wapnia w wewnêtrznej monowarstwie fosfolipidowej b³on siateczki œródplazmatycznej g³adkiej oraz w cytoplazmie oocytów i komórek zarodków ssaków (szczegó³owe objaœnienia w tekœcie). 58 PRACE PRZEGL DOWE

PrzekaŸnictwo sygna³u wapniowego w zrekonstruowanych oocytach i klonalnych zarodkach ssaków nych, jest przyczyn¹ sekwestracji, tj. czasoprzestrzennego odizolowania kationów wapniowych od mikroœrodowiska cytoplazmatycznego. Efektem tego jest powstanie oddzielnych rezerwuarów wapnia w trzech g³ównych organellach komórkowych j¹drze komórkowym, mitochondriach oraz siateczce sródplazmatycznej g³adkiej i w mniejszym stopniu szorstkiej (56). Jony wapnia we wnêtrzu b³on retikulum endoplazmatycznego agranularnego wi¹ ¹ siê z bia³kami, które charakteryzuj¹ siê ma³ym powinowactwem do tego kationu i posiadaj¹ wiele miejsc chelatuj¹cych Ca 2+ (rys. 2). Jednym z g³ównych bia³ek adaptorowych wapnia w ER ag oocytów jest kalretikulina. W konfiguracji przestrzennej tego bia³ka mo na wydzieliæ dwie domeny asocjacyjne dla jonów Ca 2+, z których jedna wykazuje du ¹ jonowymienn¹ pojemnoœæ magazynowania, poniewa wi¹ e odwracalnie oko³o 25 moli Ca 2+ na 1 mol bia³ka (57). Do innych bia³ek z grupy CaBPs, które s¹ zakotwiczone w wewnêtrznej monowarstwie b³on cystern i kanalików siateczki œródplazmatycznej g³adkiej i ziarnistej oocytów i komórek zarodków przedimplantacyjnych nale ¹ prawdopodobnie m.in. kalsekwestryna, endoplazmina, kalumenina oraz tzw. kompleks bia³kowy retikulum endoplazmatycznego o masie molekularnej 55 kda (ERC-55, ang. Endoplasmic Reticulum Complex-55 kda). Spoœród tych bia³ek, szczególn¹ rolê w przejœciowym chelatowaniu kationów wapniowych odgrywa kalsekwestryna bia³ko o masie cz¹steczkowej oko³o 40 kda, którego pojemnoœæ wi¹zania wapnia dochodzi a do wartoœci wahaj¹cej siê w przedziale od 40 do 50 moli Ca 2+ na 1 mol bia³ka, przy sta³ej dysocjacji K D rzêdu 10-3 M/L (48,58) (rys. 2). 6. Ogniwa modulacji aktywnoœci InsP 3 -zale nych i rianodyno-zale nych kana³ów wapniowych w mechanizmie regulatorowym gospodarki kalcemicznej w apoptotycznych komórkach zarodków klonalnych Istnieje przypuszczenie, e egzogenne jony wapniowe, wp³ywaj¹ce do cytoplazmy zrekonstruowanego oocytu albo przez okresowo powstaj¹ce w oolemmie mikropory w wyniku jej elektropermeabilizacji, albo za poœrednictwem jonomycyny wapnia lub jonoforu wapnia A23187 (kalcymycyny), pobudzaj¹ poœrednio aktywnoœæ dwóch typów kana³ów uwalniaj¹cych jony Ca 2+ z ER. Kana³y te posiadaj¹ strukturê homotetrameryczn¹, tzn. s¹ zbudowane z czterech jednakowych podjednostek bia³kowych ( 1, 2, 3, 4 ) o masie molekularnej rzêdu ok. 300-450 kda. Ich otwarcie jest zale ne od zwi¹zania przez specyficzne receptory albo myo-inozytolo-1,4,5-trisfosforanu (InsP 3 ), albo rianodyny (15,59). Wykazano, e takie fizykobiochemiczne parametry funkcyjne zarówno InsP 3 -, jak i rianodyno-zale nych kana³ów wapniowych oocytu jak: 1) czas otwarcia kana³u; 2) zmiany konformacyjne kana³u dotycz¹ce m.in. wielkoœci (objêtoœci) utworzonego œwiat³a kana³u spowodowane modyfikacjami allosterycznymi w obrêbie podjednostek bia³kowych jego receptora jonotropowego; 3) czêstotliwoœæ oraz amplituda generowanych uwalnianiem wapnia oscylacji; 4) kinetyka aktywacji oraz inaktywacji kana³u (14,60) s¹ uwarunkowa- BIOTECHNOLOGIA 1 (88) 46-65 2010 59

Marcin Samiec ne wieloma czynnikami. Do najwa niejszych z nich nale ¹: 1) ca³kowite stê enie jonów Ca 2+ w cytoplazmie; 2) szybkoœæ tworzenia przez kationy wapniowe wi¹zañ koordynacyjnych z tzw. jonotropowymi miejscami mikroreceptorowymi bia³kowych podjednostek regulatorowych kana³u oraz 3) wielkoœæ ca³kowitej energii aktywacji generowanej w wyniku chelatowania jonów Ca 2+ przez wszystkie podjednostki kana³u (61). Stopieñ aktywnoœci obejmuj¹cy dwukierunkowe adaptacyjne zmiany regulacyjne jonotropowych receptorów InsP 3 (InsP 3 R) lub receptorów rianodyny (RyR, ang. Ryanodine Receptor), bêd¹cych integraln¹ czêœci¹ dwóch ró nych typów kana³ów wapniowych oocytu jest regulowany poziomem koncentracji jonów Ca 2+ w cytozolu na zasadzie ujemnego sprzê enia zwrotnego, przy czym ich inaktywacja zachodzi ju przy stosunkowo niskich stê eniach tego kationu (62). Otwarcie InsP 3 - i rianodyno-zale nych kana³ów jonowych nastêpuje prawdopodobnie w momencie, gdy wartoœæ wewn¹trzkomórkowego stê enia wolnych kationów wapnia [Ca 2+ ] i spada poni ej minimalnego poziomu 0,1 M/L. Aktywacja czynnoœciowa jonotropowych funkcji transportowych obu rodzajów tych kana³ów wapniowych zachodzi w nastêpstwie reakcji synergistycznego uwra liwiania (sensytyzacji) ich bia³ek receptorowych (InsP 3 R lub RyR). Ta ostatnia jest spowodowana intensyfikacj¹ maksymalnej odpowiedzi na przy³¹czanie siê do tych jonotropowych receptorów ligandów z grupy agonistów myo-inozytolo-1,4,5-trisfosforanu lub rianodyny (15,63). Natomiast zamkniêcie tych kana³ów, czyli os³abienie reaktywnoœci (wra liwoœci) ich receptorów pomimo zwi¹zania agonistów (tzw. desensytyzacja) ma miejsce z chwil¹ przekroczenia przez [Ca 2+ ] i wartoœci oko³o 20 M/L (64). Jony Mg 2+ hamuj¹ aktywnoœæ obu typów kana³ów wapniowych poprzez wspó³zawodnictwo z jonami Ca 2+. Stymuluj¹cy wp³yw na przepuszczalnoœæ zarówno kana³ów InsP 3 -zale nych, jak i rianodyno-zale nych dla kationów wapniowych maj¹ nukleotydy adeninowe oraz cykliczna ADP-ryboza (65). 6.1. Bia³ka kontroluj¹ce reaktywnoœæ jonotropowych receptorów myo-inozytolo-1,4,5-trisfosforanu oraz receptorów rianodynowych w cyklu uwra liwiania i odwra liwiania InsP 3 R lub RyR Istotnymi procesami moduluj¹cymi funkcjonowanie receptorów 1,4,5-trisfosforanu myo-inozytolu oraz rianodyny s¹ fosforylacja oraz defosforylacja. Te reakcje biochemiczne katalizowane s¹ odpowiednio przez fosfotransferazy bia³kowe takie jak: 1) kinaza zale na od camp (PKA); 2) kinaza zale na od 1,2-diacyloglicerolu (DAG) i jonów Ca 2+ (PKC); 3) zale na od Ca 2+ -kalmoduliny kinaza typu II (CaM-PK-II) i 4) kinaza tyrozynowa (PTK) oraz bia³kowe fosfatazy serynowo-treoninowe takie m.in. jak: 1) PP1 (ang. Protein Phosphatase 1) czy 2) PP2A (ang. Protein Phosphatase 2A). Stan aktywacji receptorów InsP 3 R lub RyR zale y od wzglêdnego stosunku iloœciowego tych kinaz i fosfataz bia³kowych oraz dynamicznej równowagi utrzymuj¹cej siê miêdzy tymi enzymami (66). Ta homeostaza dotycz¹ca zarówno poziomu stê e- 60 PRACE PRZEGL DOWE

PrzekaŸnictwo sygna³u wapniowego w zrekonstruowanych oocytach i klonalnych zarodkach ssaków nia, jak i aktywnoœci biokatalitycznej wymienionych kinaz i fosfataz bia³kowych ulega powa nym zak³óceniom, a tak e stopniowej deregulacji narastaj¹cej w kolejnych stadiach przedimplantacyjnego rozwoju zarodków klonalnych, których komórki wykazuj¹ objawy tzw. hiperkalcemicznej œmierci apoptotycznej. Ten rodzaj samobójczej œmierci komórek zarodkowych zainicjowany zostaje z regu³y w wyniku transmisji ekscytotoksycznego sygna³u wapniowego ze œrodowiska cytoplazmatycznego zrekonstruowanych oocytów, poddanych nieodpowiednim procedurom sztucznej aktywacji (67). Czêsto jednak nie ma pewnoœci, czy obserwowany efekt stymulacji czynnoœciowej kana³ów wapniowych jest konsekwencj¹ bezpoœredniej fosforylacji ich receptorów, czy te wynikiem dzia³ania kinaz bia³kowych na inne bia³ka poœrednicz¹ce (68). Postêpuj¹ca aktywacja fosfotransferaz bia³kowych prowadzi stopniowo do nasilenia funkcji homotetramerycznych receptorów InsP 3 R lub RyR poprzez fosforylacjê grup aminoacylowych tyrozyny i seryny specyficznych domen w obrêbie poszczególnych podjednostek bia³kowych. Nastêpstwem tego jest zwiêkszenie prawdopodobieñstwa otwarcia kana³u wapniowego oraz zmniejszenie blokady kana³u przez kompetycyjne w stosunku do kationów wapnia jony magnezowe (69). Z kolei, aktywacja fosfataz bia³kowych wywo³uje efekty przeciwne do aktywacji kinaz, czyli inhibicjê aktywnoœci receptorów obu typów kana³ów jonowych. Wyra a siê ona poprzez skrócenie czasu i zmniejszenie prawdopodobieñstwa otwarcia kana³ów oraz nasilenie desensytyzacji receptorów (59). Dotychczas udowodniono, e miejsca katalizowanej przez kinazê PKA fosforylacji podjednostek receptorów InsP 3 oraz rianodyny s¹ defosforylowane przez fosfatazê bia³kow¹ 1 (PP1). Zwi¹zanie g³ównego bia³ka adaptorowego wapnia kalmoduliny (rys. 2) przez specyficzne domeny asocjacyjne receptorów po³¹czonych z uk³adem efektorowym kana³ów jonowych powoduje równie spadek prawdopodobieñstwa otwarcia siê kana³ów na skutek os³abienia odpowiedzi receptorowej. Spadek reaktywnoœci, czyli stopnia uwra liwienia (sensytyzacji) receptorów stanowi¹cych integraln¹ czêœæ kana³ów InsP 3 - i rianodyno-zale nych zostaje wywo³any zmniejszeniem siê liczby i gêstoœci bia³ek receptorowych InsP 3 R oraz RyR w zewnêtrznej monowarstwie b³on ER ag w aktywowanych cybrydach klonalnych (70). Jest to jeden z obronnych mechanizmów molekularnych, które s¹ uruchamiane w komórkach zarodków klonalnych, jeœli transmisja sygna³u wapniowego, aktywuj¹cego zrekonstruowany oocyt mia³a charakter ekscytotoksycznoœci stê eniowej jonów Ca 2+ zarówno pochodzenia zewn¹trz- jak i wewn¹trzkomórkowego (47,71). Wzrastaj¹ce stê enie wolnych kationów wapniowych w cytozolu sztucznie aktywowanych cybryd klonalnych jest bezpoœrednio odpowiedzialne za podwy szenie aktywnoœci katalitycznej wielu serynowo-treoninowych kinaz bia³kowych, m.in. PKC oraz CaM-PK-II w komórkach dziel¹cych siê zarodków (66,72). Wykazano równie poœredni wp³yw jonów Ca 2+ na stymulacjê aktywnoœci innej serynowo-treoninowej fosfotransferazy kinazy PKA poprzez przeprowadzan¹ z udzia³em zale nej od Ca 2+ i kalmoduliny kinazy typu II fosforylacjê enzymu cyklazy adenylanowej (AC, ang. Adenylyl Cyclase). Ten ostatni katalizuje z kolei konwersjê adenozy- BIOTECHNOLOGIA 1 (88) 46-65 2010 61

Marcin Samiec no-5 -trifosforanu (ATP, ang. Adenosine 5 -Trisphosphate) do cyklicznego 3,5 -adenozynomonofosforanu (camp, ang. Adenosine 3,5 -Cyclic Monophosphate) (73). Zarówno kinaza PKC jak i kinaza PKA mog¹ zwiêkszaæ przepuszczalnoœæ kana³ów wapniowych w b³onach siateczki œródplazmatycznej g³adkiej poprzez fosforylacyjn¹ stymulacjê wra liwoœci ich receptorów InsP 3 R lub RyR (65,74,75). 7. Podsumowanie Brak skutecznych metod aktywacji zrekonstruowanych oocytów w klonowaniu somatycznym ssaków dotychczas znacznie ogranicza³ potencja³ rozwojowy in vitro klonalnych zarodków, st¹d poszukiwania nowych, alternatywnych uk³adów doœwiadczalnych, których istot¹ by³o wykorzystanie ca³kowicie odmiennych Ÿróde³ czynników aktywuj¹cych, albo modyfikacja parametrów fizykochemicznych procedur stosowanych powszechnie ju wczeœniej. Obecnie trwaj¹ intensywne badania nad opracowaniem takich systemów sztucznej aktywacji cybrydowych zygot klonalnych, których mechanizm oddzia³ywania naœladowa³by niemal ca³kowicie lub przynajmniej w przewa aj¹cej czêœci fizjologiczny wzorzec przyrostu wewn¹trzkomórkowej koncentracji kationów wapnia [Ca 2+ ] i, obserwowany podczas zap³odnienia oocytów ssaków. Takie strategie egzogennej stymulacji programu rozwojowego zrekonstytuowanych oocytów przyczyni³yby siê tak e do obni enia odsetka zarodków wykazuj¹cych objawy œmierci apoptotycznej komórek oraz poprawy jakoœci zarodków w warunkach hodowli in vitro. Dlatego te dok³adne poznanie biochemicznych i biofizycznych mechanizmów z³o onego systemu regulatorowego wewn¹trzkomórkowej transdukcji sygna³u wapniowego w warunkach sztucznej aktywacji zrekonstruowanych oocytów ró nych gatunków ssaków jest, jak siê wydaje, niezbêdne w celu wyjaœnienia molekularnego pod³o a szlaków inicjowania i progresji procesu apoptozy w komórkach przedimplantacyjnych zarodków klonalnych. Z kolei, wykazanie œcis³ych zale noœci pomiêdzy poszczególnymi metodami fizycznej lub chemicznej aktywacji a zwiêkszon¹ podatnoœci¹ cybryd klonalnych na proces hiperkalcemicznej œmierci apoptotycznej mo e mieæ istotne znaczenie dla wskazania czynników zapobiegaj¹cych niskiej wydajnoœci klonowania somatycznego, ocenianej na podstawie kompetencji rozwojowych ex vivo zarodków do osi¹gniêcia stadium blastocysty. Praca finansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy szego ze œrodków na naukê w latach 2009-2012 jako projekt badawczy w³asny nr N N311 315936. Literatura 1. Hao Y., Lai L., Mao J., Im G. S., Bonk A., Prather R. S., (2004), Biol. Reprod., 70, 1644-1649. 2. Gjørret J. O., Wengle J., Maddox-Hyttel P., King W. A., (2005), Reprod. Domest. Anim., 40, 210-216. 3. Hao Y., Lai L., Mao J., Im G. S., Bonk A., Prather R. S., (2003), Biol. Reprod., 69, 501-507. 62 PRACE PRZEGL DOWE

PrzekaŸnictwo sygna³u wapniowego w zrekonstruowanych oocytach i klonalnych zarodkach ssaków 4. Fahrudin M., Otoi T., Karja N. W. K., Mori M., Murakami M., Suzuki T., (2002), Reproduction, 124, 813-819. 5. Jang G., Park E. S., Cho J. K., Bhuiyan M. M., Lee B. C., Kang S. K., Hwang W. S., (2004), Theriogenology, 62, 512-521. 6. Liu S. Z., Yao L. J., Jiang M. X., Lei Z. L., Zhang L. S., Zhang Y. L., Sun Q. Y., Zheng Y. L., Song X. F., Chen D. Y., (2005), Reproduction, 130, 359-366. 7. Machaty Z., Rickords L. F., Prather R. S., (1999), Cloning, 1, 101-109. 8. Fissore R. A., Long C. R., Duncan R. P., Robl J. M., (1999), Cloning, 1, 89-100. 9. Day M. L., McGuinness O. M., Berridge M. J., Johnson M. H., (2000), Cell Calcium, 28, 47-54. 10. Ozil J.-P., Huneau D., (2001), Development, 128, 917-928. 11. Sun F. Z., Hoyland J., Huang X., Mason W., Moor R. M., (1992), Development, 115, 947-956. 12. Fissore R. A., Gordo A., Wu H., (1998), Theriogenology, 49, 43-52. 13. He C. L., Damiani P., Parys J. B., Fissore R. A., (1997), Biol. Reprod., 57, 1245-1255. 14. Jellerette T., Kurokawa M., Lee B., Malcuit C., Yoon S. Y., Smyth J., Vermassen E., de Smedt H., Parys J. B., Fissore R. A., (2004), Dev. Biol., 274, 94-109. 15. He C. L., Damiani P., Ducibella T., Takahashi M., Tanzawa K., Parys J. B., Fissore R. A., (1999), Biol. Reprod., 61, 935-943. 16. Jones K. T., Cruttwell C., Parrington J., Swann K., (1998), FEBS (The Federation of European Biochemical Societies) Lett., 437, 297-300. 17. Carroll D. J., Albay D. T., Terasaki M., Jaffe L. A., Foltz K. R., (1999), Dev. Biol., 206, 232-247. 18. Rogers N. T., Hobson E., Pickering S., Lai F. A., Braude P., Swann K., (2004), Reproduction, 128, 697-702. 19. Yoneda A., Kashima M., Yoshida S., Terada K., Nakagawa S., Sakamoto A., Hayakawa K., Suzuki K., Ueda J., Watanabe T., (2006), Reproduction, 132, 393-401. 20. Kim J. H., Machaty Z., Cabot R. A., Han Y. M., Do H. J., Prather R. S., (1998), Biol. Reprod., 59, 655-660. 21. Forsberg E. J., Strelchenko N. S., Augenstein M. L., Betthauser J. M., Childs L. A., Eilertsen K. J., Enos J. M., Forsythe T. M., Golueke P. J., Koppang R. W., Lange G., Lesmeister T. L., Mallon K. S., Mell G. D., Misica P. M., Pace M. M., Pfister-Genskow M., Voelker G. R., Watt S. R., Bishop M. D., (2002), Biol. Reprod., 67, 327-333. 22. Keefer C. L., Keyston R., Lazaris A., Bhatia B., Begin I., Bilodeau A. S., Zhou F. J., Kafidi N., Wang B., Baldassarre H., Karatzas C. N., (2002), Biol. Reprod., 66, 199-203. 23. Kubota C., Yamakuchi H., Todoroki J., Mizoshita K., Tabara N., Barber M., Yang X., (2000), Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 97, 990-995. 24. Wells D. N., Misica P. M., Tervit H. R., (1999), Biol. Reprod., 60, 996-1005. 25. Loi P., Ledda S., Fulka J. Jr., Cappai P., Moor R. M., (1998), Biol. Reprod., 58, 1177-1187. 26. Prather R. S., Tao T., Machaty Z., (1999), Theriogenology, 51, 487-498. 27. Boquest A. C., Grupen C. G., Harrison S. J., McIlfatrick S. M., Ashman R. J., d Apice A. J. F., Nottle M. B, (2002), Biol. Reprod., 66, 1283-1287. 28. Wakayama T., Perry A. C. F., Zuccotti M., Johnson K. R., Yanagimachi R., (1998), Nature, 394, 369-374. 29. Hirabayashi M., Kato M., Takeuchi A., Ishikawa A., Hochi S., (2003), J. Reprod. Dev., 49, 121-126. 30. Baguisi A., Behboodi E., Melican D. T., Pollock J. S., Destrempes M. M., Cammuso C., Williams J. L., Nims S. D., Porter C. A., Midura P., Palacios M. J., Ayres S. L., Denniston R. S., Hayes M. L., Ziomek C. A., Meade H. M., Godke R. A., Gavin W. G., Overstrom E. W., Echelard Y., (1999), Nat. Biotechnol., 17, 456-461. 31. Dai Y., Vaught T. D., Boone J., Chen S.-H., Phelps C. J., Ball S., Monahan J. F., Jobst P. M., McCreath K. J., Lamborn A. E., Cowell-Lucero J. L., Wells K. D., Colman A., Polejaeva I. A., Ayares D. L., (2002), Nat. Biotechnol., 20, 251-255. 32. Wilmut I., Schnieke A. E., McWhir J., Kind A. J., Campbell K. H. S., (1997), Nature, 385, 810-813. 33. Onishi A., Iwamoto M., Akita T., Mikawa S., Takeda K., Awata T., Hanada H., Perry A. C. F., (2000), Science, 289, 1188-1190. BIOTECHNOLOGIA 1 (88) 46-65 2010 63

Marcin Samiec 34. Lee G. S., Kim H. S., Hyun S. H., Lee S. H., Jeon H. Y., Nam D. H., Jeong Y. W., Kim S., Kim J. H., Han J. Y., Ahn C., Kang S. K., Lee B. C., Hwang W. S., (2005), Theriogenology, 63, 973-991. 35. Samiec M., Skrzyszowska M., Smor¹g Z., (2003), Czech J. Anim. Sci., 48, 499-507. 36. Hyun S., Lee G., Kim D., Kim H., Lee S., Nam D., Jeong Y., Kim S., Yeom S., Kang S., Han J., Lee B., Hwang W., (2003), Biol. Reprod., 69, 1060-1068. 37. Acton B. M., Jurisicova A., Jurisica I., Casper R. F., (2004), Mol. Hum. Reprod., 10, 23-32. 38. Metcalfe A. D., Hunter H. R., Bloor D. J., Lieberman B. A., Picton H. M., Leese H. J., Kimber S. J., Brison D. R., (2004), Mol. Reprod. Dev., 68, 35-50. 39. Oakes S. A., Scorrano L., Opferman J. T., Bassik M. C., Nishino M., Pozzan T., Korsmeyer S. J., (2005), Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 102, 105-110. 40. Grebinyk D. M., Griniuk I. I., Matyshevskaia O. P., (2005), Ukr. Biokhim. Zh., 77, 76-81. 41. Goetz J. G., Nabi I. R., (2006), Biochem. Soc. Trans., 34, 370-373. 42. Fesus L., Madi A., Balathy Z., Nemes Z., Szondy Z., (1996), Experientia, 52, 942-949. 43. Nouraini S., Six E., Matsuyama S., Krajewski S., Reed J. C., (2000), Mol. Cell Biol., 20, 1604-1615. 44. Frasch S. C., Henson P. M., Nagaosa K., Fessler M. B., Borregaard N., Bratton D. L., (2004), J. Biol. Chem., 279, 17625-17633. 45. Fadeel B., Gleiss B., Hogstrand K., Chandra J., Wiedmer T., Sims P. J., Henter J. I., Orrenius S., Samali A., (1999), Biochem. Biophys. Res. Commun., 266, 504-511. 46. Szlufcik K., Missiaen L., Parys J. B., Callewaert G., de Smedt H., (2006a), Biol. Cell, 98, 1-14. 47. Szlufcik K., Bultynck G., Callewaert G., Missiaen L., Parys J. B., de Smedt H., (2006b), Cell Calcium, 39, 325-336. 48. Pinton P., Rizzuto R., (2006), Cell Death Differ., 13, 1409-1418. 49. Annis M. G., Yethon J. A., Leber B., Andrews D. W., (2004), Biochim. Biophys. Acta, 1644, 115-123. 50. Jellerette T., Melican D., Butler R., Nims S., Ziomek C., Fissore R., Gavin W., (2006), Theriogenology, 65, 1575-1586. 51. Arnaudeau S., Kelley W. L., Walsh J. V. Jr., Demaurex N., (2001), J. Biol. Chem., 276, 29430-29439. 52. Malli R., Frieden M., Trenker M., Graier W. F., (2005), J. Biol. Chem., 280, 12114-12122. 53. Grebinyk D. M., Koval T. V., Matyshevskaia O. P., (2004), Ukr. Biokhim. Zh., 76, 63-69. 54. Hajnoczky G., Csordas G., Das S., Garcia-Perez C., Saotome M., Sinha Roy S., Yi M., (2006), Cell Calcium, 40, 553-560. 55. Malli R., Frieden M., Osibow K., Zoratti C., Mayer M., Demaurex N., Graier W. F., (2003), J. Biol. Chem., 278, 44769-44779. 56. Hajnoczky G., Csordas G., Yi M., (2002), Cell Calcium, 32, 363-377. 57. Arnaudeau S., Frieden M., Nakamura K., Castelbou C., Michalak M., Demaurex N., (2002), J. Biol. Chem., 277, 46696-46705. 58. Ferrari D., Pinton P., Szabadkai G., Chami M., Campanella M., Pozzan T., Rizzuto R., (2002), Cell Calcium, 32, 413-420. 59. Malcuit C., Knott J. G., He C., Wainwright T., Parys J. B., Robl J. M., Fissore R. A., (2005), Biol. Reprod., 73, 2-13. 60. Tateishi Y., Hattori M., Nakayama T., Iwai M., Bannai H., Nakamura T., Michikawa T., Inoue T., Mikoshiba K., (2005), J. Biol. Chem., 280, 6816-6822. 61. Boehning D., van Rossum D. B., Patterson R. L., Snyder S. H., (2005), Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 102, 1466-1471. 62. Boehning D., Patterson R. L., Snyder S. H., (2004), Cell Cycle, 3, 252-254. 63. Pacher P., Thomas A. P., Hajnoczky G., (2002), Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 99, 2380-2385. 64. Alzayady K. J., Wojcikiewicz R. J., (2005), Biochem. J., 392, 601-606. 65. Mendes C. C., Gomes D. A., Thompson M., Souto N. C., Goes T. S., Goes A. M., Rodrigues M. A., Gomez M. V., Nathanson M. H., Leite M. F., (2005), J. Biol. Chem., 280, 40892-40900. 66. Nosyreva E., Miyakawa T., Wang Z., Glouchankova L., Mizushima A., Iino M., Bezprozvanny I., (2002), Biochem. J., 365, 659-667. 67. Uchida K., Miyauchi H., Furuichi T., Michikawa T., Mikoshiba K., (2003), J. Biol. Chem., 278, 16551- -16560. 64 PRACE PRZEGL DOWE

PrzekaŸnictwo sygna³u wapniowego w zrekonstruowanych oocytach i klonalnych zarodkach ssaków 68. Varnai P., Balla A., Hunyady L., Balla T., (2005), Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 102, 7859-7864. 69. Bultynck G., Rossi D., Callewaert G., Missiaen L., Sorrentino V., Parys J. B., de Smedt H., (2001), J. Biol. Chem., 276, 47715-47724. 70. Ando H., Mizutani A., Kiefer H., Tsuzurugi D., Michikawa T., Mikoshiba K., (2006), Mol. Cell, 22, 795-806. 71. Nakayama T., Hattori M., Uchida K., Nakamura T., Tateishi Y., Bannai H., Iwai M., Michikawa T., Inoue T., Mikoshiba K., (2004), Biochem J., 377, 299-307. 72. Knott J. G., Gardner A. J., Madgwick S., Jones K. T., Williams C. J., Schultz R. M., (2006), Dev. Biol., 296, 388-395. 73. Chakravarthy B., Morley P., Whitfield J., (1999), Trends Neurosci., 22, 12-16. 74. Fan H. Y., Huo L. J., Meng X. Q., Zhong Z. S., Hou Y., Chen D. Y., Sun Q. Y., (2003), Biol. Reprod., 69, 1552-1564. 75. Markoulaki S., Matson S., Ducibella T., (2004), Dev. Biol., 272, 15-25. BIOTECHNOLOGIA 1 (88) 46-65 2010 65