Jak się porozumiewać i być zrozumianym - kilka słów o komunikacji niewerbalnej. AAC to w skrócie komunikacja alternatywna i wspomagająca. To wszystkie sposoby porozumiewania się, które są wykorzystywane w budowaniu dialogu z osobami niemówiącymi lub posługującymi się mową w ograniczonym stopniu. Nauka alternatywnej i wspomagającej komunikacji nie wyklucza i nie hamuje pojawiania się mowy. Często może powodować pojawianie się pierwszych słów i stymulować do mówienia. UŻYTKOWNIK AAC to osoba, która ma trudności w porozumiewaniu się: - nie mówi lub jej mowa jest niezrozumiała ( trudności z przekazaniem komunikatu), - nie mówi i nie rozumie, co ktoś inny do niej mówi (ma trudności z przekazaniem komunikatu i jego odbiorem), Z komunikacji alternatywnej i wspomagającej może korzystać każdy, komu może ona przynieść korzyści i zmienić całe jego funkcjonowanie. INDYWIDUALNY SYSTEM KOMUNIKACYJNY to składowa wielu elementów, które się wzajemnie uzupełniają i sprawiają, że użytkownik AAC może się porozumiewać. Dla każdego użytkownika taki system tworzony jest w oparciu o dobrą znajomość jego osoby, indywidualne możliwości i potrzeby oraz o drzemiący w użytkowniku potencjał i jego zasoby. Należy stosować wszystko, co jest dla użytkownika funkcjonalne i dostępne. To, z czego i w jaki sposób użytkownik będzie korzystał, powinno być dokładnie opisane w jego INDYWIDUALNYM SYSTEMIE KOMUNIKACYJNYM. STRATEGIE KOMUNIKACYJNE to dokładnie opisane następujące po sobie czynności i działania podczas nauki porozumiewania się w sposób alternatywny. Strategie dotyczą nauki konkretnych komunikatów. Każdy pracujący z osobą z trudnościami w porozumiewaniu się powinien je znać i stosować dokładnie tak, jak zostały one opracowane, dzięki czemu zwiększa się efektywność tych oddziaływań. SYTUACJA KOMUNIKACYJNA to taka sytuacja, której istotą jest porozumiewanie się ROZMOWA. Dziecko w takiej sytuacji nie jest odpytywane i nie musi wykazać się wiedzą. Sytuacja ta powinna być budowana w miarę możliwości w oparciu o zainteresowania osoby, powinna dawać jej realny wpływ na sytuację, a nie tylko możliwość odpowiadania na pytania. 1
W zależności od wieku, możliwości rozwojowych oraz potrzeb użytkownik AAC może w ramach alternatywnej i wspomagającej komunikacji korzystać z: wczesnych strategii komunikacyjnych są to sytuacje, które mogą być jednymi z pierwszych doświadczeń komunikacyjnych, budujących poczucie bycia kimś ważnym, dających sprawczość, pierwsze doświadczenia tego, że osoba może, choćby w najmniejszym stopniu o sobie decydować i o tym co się z nią dzieje. Jedną z najważniejszych wczesnych strategii jest przyjmowanie inicjatyw, podczas której to użytkownik AAC jest panem sytuacji, a osoba mu towarzysząca robi dokładnie to, co chce użytkownik. Daje użytkownikowi poczucie bycia ważnym, akceptowanym takim jakim on jest, bycia w centrum uwagi, kreatorem rzeczywistości. Daje też okazję do budowania więzi emocjonalnej, tak ważnej w każdej relacji. Ważna też jest strategia stosowania sygnałów zapowiadających, szczególnie dla osób, które mają trudności w odbiorze otaczającego je świata, a co za tym idzie zaburzone mają poczucie bezpieczeństwa. Sygnały zapowiadające pozwalają to bezpieczeństwo znowu poczuć, dają możliwość zorientowania się w codziennej sytuacji, szansę na zorientowanie się, co się zaraz będzie działo. PIERWSZE STRATEGIE KOMUNIKACYJNE POKAZUJĄ OSOBIE, ŻE MOŻE ONA MIEĆ REALNY WPŁYW NA TO CO SIĘ DZIEJE. przedmiotów rzeczywistych, wykorzystywanych w pracy i w zabawie z dzieckiem; symboli trójwymiarowych najczęściej stosowanych w przypadku osób niewidomych i niedowidzących, które rozpoznają symbole dotykiem; symboli graficznych, do których zaliczamy zdjęcia realnych obiektów oraz całe systemy zbudowane dla osób z trudnościami w porozumiewaniu się. Najpopularniejsze z nich to: symbole Makaton, słownik obrazkowy PCS, piktogramy, symbole Blissa; gestów, które mogą być naturalnymi gestami osoby lub też gestami Makatonu, języka migowego itp.; słowa pisanego. 2
GESTY Gesty są naturalnym sposobem komunikacji. Używają ich zarówno osoby mówiące, jak i osoby z dysfunkcją w tym zakresie. Wiele gestów jest naturalnych, pojawiają się spontanicznie lub są uwarunkowane kulturowo jak np. tak (kiwnięcie głową), nie (kręcenie głową), do widzenia, itp. MAKATON - GESTY Jest to opracowany system gestów uproszczony i w miarę możliwości dostosowany do potrzeb użytkowników. Wiele z gestów jest gestami naturalnymi. Jednak dzięki rozpowszechnieniu systemu osoba niemówiąca ma możliwość porozumiewania się w taki sam sposób w wieloma osobami w różnych miejscach w przedszkolu, w szkole, w domu, itd. Polecana strona: http://www.makaton.pl/ Rys. Przykładowe znaki Makaton ZNAKI GRAFICZNE Dla osób którym łatwiej komunikować się poprzez wskazanie znaku graficznego z powodu ograniczeń fizycznych lub trudności w naśladowaniu, również zostały tworzone odpowiednie systemy komunikacji. Główną zasadą przy wyborze systemu jest jego dostępność dla dziecka. Czy dziecko zrozumie symbolikę znaku? Czy będzie widziało znak? Czy chętnie będzie korzystało ze znaków (czy je polubi)? Poniżej znajdują się przykłady symboli z rozpowszechnionych systemów graficznych: Fotografia: - osoby, przedmioty bliskie dziecku - zachęcają, motywują do komunikacji -używane najczęściej na początkowych etapach wprowadzania komunikacji lub obok innego systemu obrazkowego - jednolite tło - jak najmniej elementów dodatkowych 3
Picture Communication Symbols (PCS) : - kolorowe obrazki - ze względu na atrakcyjność (żywe kolory/kreskówkowe kształty) preferowane przez dzieci - podpis nad/pod obrazkiem (ułatwia dorosłemu identyfikację znaku) Piktogramy: - biały symbol na czarnym tle - podpis nad obrazkiem Makaton znaki graficzne: - czarny rysunek na białym tle - łatwe do narysowania, schematyczne - podpis nad obrazkiem KILKA UWAG O KOMUNIKACJI Najważniejsze w budowaniu relacji jest: budowanie wspólnego pola uwagi; komentowanie każdego zachowania dziecka; odpowiadanie na każdą intencję komunikacyjną; unikanie ciągłego zadawania pytań; stwarzanie sytuacji motywujących dziecko do rozmowy. Komunikacja na co dzień: zacznij od ulubionych czynności, tematów, tablic dotyczących życia codziennego; używaj języka AAC-owca; zadawaj odpowiednie pytania, które pomogą użytkownikowi wybrać, komentować, sparafrazuj to, co zrozumiałeś z jego wypowiedzi: Powiedziałeś, że..., Mówisz, że.... To da szansę sprawdzenia, czy został dobrze zrozumiany i zapobiegnie nieporozumieniom, daj czas na zastanowienie się i odpowiedź, nie każ dziecku rozpoznawać symbole, to nie egzamin. 4
Korzyści płynące ze stosowania AAC: zmniejsza poczucie zagrożenia, a zwiększa poczucie bezpieczeństwa, redukuje frustracje wynikające z braku możliwości wyrażenia siebie, a co za tym idzie zmniejsza ewentualne zachowania trudne, daje możliwość wyrażenia swoich potrzeb, emocji, wyrażenia siebie, umożliwia nawiązanie relacji i wejścia w kontakt z drugim człowiekiem, poprawia jakość życia: daje poczucie sprawstwa, umożliwia kontrolę nad otoczeniem, pozwala na decydowanie o sobie, daje realny wpływ na sytuacje w jakich znajduje się użytkownik AAC, w wielu przypadkach powoduje rozwój mowy werbalnej. Warto poczytać: 1. Bolon B., Smyczek A., Guzik J., Bombińska-Domżał A. Twoje znaki moje słowa i zabawa już gotowa!, Kraków 2006 2. Grycman M., Smyczek A. (red.), Wiem czego chcę!, Kraków 2004 3. M. Grycman, Sprawdź jak się porozumiewam. 4. M. Grycman, B. Kaczmarek, Podręczny słownik terminów AAC komunikacji wspomagającej i alternatywnej. 5. J.J. Błeszyński, Alternatywne i wspomagające metody komunikacji. 6. Piszczek M., Autyści Jak odbierają i rozumieją świat. Kilka uwag o wychowaniu i terapii, Warszawa 2013 7. www.aac.org.pl 8. www.makaton.pl 5