Prof. dr hab. inż. Zenon Pijanowski ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH W POLSCE W ASPEKCIE POLITYKI ROLNEJ WYZWANIA WOBEC : ADMINISTRACJI CENTRALNEJ, SAMORZĄDÓW, ORGANIZACJI SPOŁECZNYCH I NAUKI MIĘDZYNARODOWE SEMINARIUM NAUKOWE Rzeszów, 20.11.2015 Wydział Budownictwa, Inżynierii Środowiska i Architektury Politechniki Rzeszowskiej im. I. Łukaszewicza w Rzeszowie. 1
Przestrzeń - wybrane elementy 2
Stosunki własnościowe Stary stan (1958) 3
Stosunki własnościowe Nowy stan (1982) 4
Problematyka rozwoju obszarów wiejskich Analiza stanu rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Europie Postęp w naukach technicznych i medycznych w Europie w XIX w. i związany z tym rozwój gospodarczy spowodował nagły przyrost ludności, a tym samym zwiększył zapotrzebowanie na środki żywnościowe. Powodowało to masowe zmiany w użytkowaniu ziemi dla powiększania powierzchni użytków rolnych. Wzrost produkcji żywności wiązano wówczas przede wszystkim z powiększaniem powierzchni upraw przez osuszanie terenów bagiennych oraz regulacje i melioracje dolin rzek, karczowanie lasów, rekultywacje nieużytków itp. 5
Rozwój cywilizacyjny na przykładzie EUROPY 6
Problematyka rozwoju obszarów wiejskich Analiza stanu rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich Rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich w Europie w ciągu ostatnich 150 lat zależny jest od polityki gospodarczej poszczególnych państw, a szczególnie tej jej części definiowanej jako polityka rolna. Pojęcie to pojawiło się w naukach ekonomicznych po raz pierwszy w końcu XIX w., obowiązuje do dziś i obejmuje: ogół zasad jakimi państwo posługuje się przy udzielaniu pomocy finansowej dla rozwoju wsi i rolnictwa. W ujęciu ekonomistów UE polityka rolna składa się z polityki : cenowo-dochodowej, socjalnej i strukturalnej. 7
Elementy polityki rolnej Polski w latach 1969-1989 POLITYKA ROLNA Polityka socjalna Polityka cenowodochodowa Polityka strukturalna Przedsięwzięcia inwestycyjne z zakresu polityki strukturalnej stanowią fundament rozwoju wsi i rolnictwa. 8
Działania ania w ramach polityki rolnej w latach 1918-2014 okres 1918 1939 okres 1945 1989 okres 1990 do akcesji w 2004 okres po 1. maja 2004 9
Działania ania w ramach polityki rolnej w latach 1918-2014 Okres 1918 1939 Odzyskanie w 1918r. niepodległości przez Polskę związane było z integracją obszarów o różnym stopniu rozwoju gospodarczego. Postawiono na politykę inwestycyjną /strukturalną/, przyjmując przez Sejm II RP podstawowe akty prawne - ustawy o : - reformie rolnej (1919 ), - melioracjach rolnych ( 1921 ), - scaleniach gruntów ( 1923 ). Sposoby prowadzenia inwestycji, jak i ich zakres były podobne jak w wiodących krajach Europy. Tworzono spółki melioracyjne lub stowarzyszenia, będące głównym inwestorem tych przedsięwzięć. Zmeliorowano 2.5 mln ha użytków rolnych, Scalono 5.4 mln użytków rolnych i leśnych należących do 860 tyś. gospodarstw położonych w 10 tyś. wsiach. Rekordowo w 1931r scalono 566 tyś. ha. Roboty publiczne 10
Elementy polityki rolnej Polski w latach 1918-1939 Polityka rolna 1919-1939 Polityka strukturalna Obwałowania rzek i ochrona przed powodzią, Melioracje rolne Scalenia Budownictwo inwentarskie Mechanizacja rolnictwa Infrastruktura/zapatrzenie w wodę Rozwój wsi i rolnictwa 11
Scalenie gruntów a rozwój wsi Łapsze Niżne 1938 r. 12
Elementy polityki rolnej Polski w latach 1969-1989 Polityka rolna 1969 1989 Polityka socjalna Polityka cenowo- dochodowa Polityka strukturalna Renty i emerytury Służba zdrowia Kredyty Ceny kontraktowane Sektor państwowy Sektor spółdzielczy Gospodarstwa rodzinne Ochrona przed powodzią Melioracje wodne Scalenia gruntów Budownictwo inwentarskie Zaopatrzenie w wodę i kan. /WZIR + WBGiTR/ 13
Rozwój obszarów wiejskich w latach 1944-1989 Podsumowanie Realizowano cele gospodarcze i polityczne wytwarzanie środków żywnościowych (roślinnych i zwierzęcych) - produkcja rolnicza (melioracje, scalenia, budownictwo inwentarskie, mechanizacja, produkcja nawozów, i t p.) tworzenie sektora państwowego i spółdzielczego (kosztem rozwoju gospodarstw rodzinnych) nie wytworzono procesu inwestycyjnego dla rozwoju obszarów wiejskich powiązanego z planowaniem przestrzennym, ochroną środowiska itp.. 14
Rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa po roku 1989 1989 rok - nowy system społeczno eczno-polityczny wprowadzono zasady gospodarki wolnorynkowej ceny na produkty rolne ustala RYNEK (brak dopłat) brak pomocy dla sektora rolnego praktyczna likwidacja polityki cenowo-dochodowej i strukturalnej ( melioracji, scaleń, i innych inwestycji.) Ustawa z dn. 8.III.1990 o samorządzie gminnym od 1999 r. rozwój obszarów wiejskich realizują władze samorządowe (marszałek na zlecenie MRiRW) 15
Przykłady spadku pogłowia zwierząt gospodarskich (w w tys. sztuk) Wyszczególnienie 1989 1995 2001 2005 2008 Bydło ogółem 10 730 7 310 5 400 w tym krowy 4 994 3 579 2 866 Trzoda chlewna 18 835 20 418 15 587 Owce 4 409 713 305 Konie 973 636 537 5 390 5 564 2 810 2 772 17 900 14 242 280 269 418 325 Produkcja mleka (w mln Ton) 15 926 11 303 10 813 11 900 12 300 16
Indeksy parytetu dochodów w latach 1979-1997 (%) /wg. Wosia/ 17
Realizacja melioracji szczegółowych w latach 1949-2009 (w tys. ha) 350 300 Powierzchnia tyś. ha 250 200 18
Powierzchnia drenowań w latach 1986-1997 ( 1997 (w w tys. ha) 140,0 120,0 100,0 111,0 126,0 140,0 129,0 116,0 80,0 60,0 45,0 40,0 26,0 20,0 19,0 15,7 9,3 8,6 10,1 0,0 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 19
Zużycie nawozów mineralnych, wapna nawozowego oraz pestycydów w latach 1950/51-1995/96 (%) /wg. Wosia/ A - NPK w kg na ha UR B - CaO w kg na ha UR C - pestycydy w kg substancji czynnej na 100 ha GO B A C 20
Rozwój obszarów wiejskich w latach 1990-2004 Podsumowanie Realizowano cele gospodarcze i polityczne wytwarzanie środków żywnościowych (roślinnych i zwierzęcych)- polityka liberalna (bez wsparcia państwa) likwidacja polityki strukturalnej budownictwo inwentarskie, i t p.) (melioracje, scalenia, tworzenie dokumentów strategicznych polityki rolnej programy przedakcesyjne ( 3 progr. PHARE, SAPARD) Negocjacje zasad przyjęcia WPR nie wytworzono procesu inwestycyjnego rozwoju obszarów wiejskich ( powiązanego z planowaniem przestrzennym i innymi aktami prawnymi) 21
Elementy polityki rolnej Polski w latach 1956-2004 Dla całego obszaru Polski obowiązywała jednolita polityka rolna. Wyjątek lata 1985 89 w których obowiązywała uchwała górska DORADCTWO ROLNICZE PRODUKCJA ROLNICZA PRZYGOTOWANIE SEKTORA ROLNICZEGO DO INTEGRACJI Z UE 22
Elementy polityki rolnej Polski od 01. 05. 2004 1. maj 2004 INTEGRACJA Z UNIĄ EUROPEJSKĄ Przyjęto politykę rolną Unii Europejskiej 23
Rozwój obszarów wiejskich do 1. maja 2004 PODSTAWOWE PYTANIA Czy realizowana w Polsce do roku 2004 polityka rolna odpowiadała standardom WPR? Czy realizowana w krajach UE i przyjęta przez Polskę WPR uwzględniała nasze potrzeby i stan rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich? 24
Rozwój obszarów wiejskich do 1. maja 2004 PODSTAWOWE PYTANIE Czy realizowana aktualnie w Polsce WPR w pełni realizuje zasady zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa i czy jest innowacyjna? 25
Programy UE dla obszarów wiejskich i rolnictwa 2004-2006 Sektorowy Program Operacyjny (SPO) Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) Wsparcie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich w tym w rolnictwie 11 ( 3 ) 1.495 ( 20 + 140 + 40 ) 13,4% ; 4,24% Wsparcie dla ekologizacji obszarów wiejskich oraz odpływu części ludności wiejskiej z rolnictwa 9 ( 0 ) 2.878 ( 0 ) 26
PLAN ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH 2007-2013 WSPARCIE OBSZARÓW WIEJSKICH W RAMACH OSI PRIORYTETOWYCH POPRAWA KONKUENCYJNOŚĆI SEKTORA ROLNEGO I LEŚNEGO POPRAWA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I OBSZARÓW WIEJSKICH JAKOŚĆ ŻYCIA NA OBSZARACH WIEJSKICH I RÓŻNICOWANIE GOSPODARKI WIEJSKIEJ 27
Programy UE dla obszarów wiejskich i rolnictwa 2007-2013 WSPARCIE OBSZARÓW WIEJSKICH W RAMACH OSI PRIORYTETOWYCH 15.043 Poprawa Poprawa Jakość życia na LEADER środowiska obszarach przyrodniczego i wiejskich L G D obszarów wiejskich 5.581 ; 0 2.320 ; 1,200 6 5 51,7% 7.9% konkurencyjności sektora rolnego i leśnego 7.142 ; 0.43 10 6,0% ; 2,8% 28
Scalenia i wymiana gruntów Obszar scalenia i wymiany gruntów dla Polski w latach 1968-2010 500000 450000 400000 350000 2% UAA (użytków rolnych kraju) = scalenie co 50 lat! 300000 250000 200000 47 000 ha 14 000 ha 30 000 ha 150000 100000 50000 0 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 17 województw [ha] 49 województw [ha] 16 województw [ha] MIĘDZYNARODOWE SEMINARIUM NAUKOWE 29 Rzeszów, 20.11.2015
Aktualne problemy rozwoju obszarów Polski Południo-Wschodniej BARIERY ROZWOJU - niekorzystna struktura własnościowa - rozdrobnienie gospodarstw - przeludnienie agrarne / teoretyczne - znacznie wyższe koszty produkcji / 30-50 %/ - niewystarczający stan infrastruktury produkcyjnej - zadawalający stan infrastruktury technicznej - nieopłacalność produkcji w rolnictwie - niewystarczający poziom wiedzy rolników - słabe wykorzystanie ziemi /odłogowanie/ - BRAK REGIONALNEJ POLITYKI ROLNEJ 30
Aktualne problemy rozwoju obszarów Polski Południo-Wschodniej P O T R Z E B Y Z M I A N WYZWANIA DLA: 1. ORGANIZACJI WSPIERAJĄCYCH ROLNICTWO I ROLNIKÓW 2. ADMINISTRACJI 31
Aktualne problemy rozwoju obszarów Polski Południo-Wschodniej P O T R Z E B Y Z M I A N WYZWANIA DLA: ORGANIZACJI ORGANIZACJI WSPIERAJĄCYCH ROLNICTWO I ROLNIKÓW 1. Analiza i ocena polityki cenowo-dochodowej w ujęciu: - na gospodarstwo i 1 ha UR dla wsi, gmin, powiatów (dopłaty bezpośrednie), - procent zgłoszonych wniosków obszarowych i uzyskanych dopłat do obszaru UR, UZ, sztuk do całkowitej pow. UR, UZ i pełnego potencjału obszaru, 3. Wspólne wypracowanie strategii rozwoju dla gmin/jednostek osadniczych w zakresie organizacji: - obszarów zabudowanych, - przestrzeni rolniczo-leśnej, leśnej, i - sektorów gospodarki w tym rolnictwa, leśnictwa, zasad gospodarowania, dzierżaw gruntów itp.. 32
Aktualne problemy rozwoju obszarów Polski Południo-Wschodniej P O T R Z E B Y Z M I A N WYZWANIA DLA: ADMINISTRACJI - analiza i ocena realizacji polityki rolnej w ujęciu regionu, - opracowanie koncepcji i programu rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w ujęciu regionalnym, przy: - współpraca z gminami, samorządami rolników i rolnikami, - współpraca z Uczelniami i innymi podmiotami w zakresie innowacyjności, dokształcania i szkoleń, 33
Rozwój obszarów wiejskich Polski Połud.-Wsch. po 2013 roku (II Filar + POL. SPÓJNOŚCI + Fundusze REGIONALNE + INNE wydzielenie nowej osi - inwestycyjnej) Rozwój obszarów wiejskich Plan zagospodarowania przestrzennego Plany urządzeniowo-rolne Ochrona przed powodzią i suszą Melioracje wodne Scalenie gruntów Gospodarowanie wodą Odnowa wsi Wspieranie środkami z innych ministerstw (np,. Transportu, Ochrony Środ.. itp.) MIĘDZYNARODOWE SEMINARIUM NAUKOWE 34 Rzeszów, 20.11.2015
Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich Urządzenia kompleksowe (zintegrowane) WODA KOORDYNACJA NA PŁASZCZYŹNIE PLANISTYCZNEJ, TECHNICZNEJ I DOŚWIADCZALNEJW W PLANACH MIEJSCOWYCH PLANOWANIE I REALIZACJA CZASOWA I FINANSOWA W RAMACH KOMPLEKSOWYCH URZĄDZEŃ ROLNYCH SCALENIA OBSZARÓW BUDOWLANYCH I INWESTYCYJNYCH, OCHRONA PRZYRODY, WYMIANA GRUNTÓW, OCHRONA PRZED POWODZIĄ, MELIORACJE WODNE, SCALENIA UZYTKÓW ROLNYCH, ODNOWA WSI, URZĄDZENIA KOMPLEKSOWE 35
Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich PLANOWANIE PRZESTRZENNE P 36
PROGRAMY URZĄDZENIOWO-ROLNE ROLNE Pełna analiza stanu istniejącego gminy w ujęciu wsi w zakresie (około 60 parametrów): - charakterystyki przyrodniczej, - ocena przydatności obszaru dla rozwoju rolnictwa, - organizacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej (struktura władania, użytkowania w ewidencji i na gruncie, grunty odłogowane, dzierżawy, itp. (12 parametrów), - wyposażenie gminy w infrastrukturę techniczną, - wyposażenie przestrzeni produkcyjnej w infrastrukturę techniczną, - produkcja roślinna i zwierzęca, - obsługa rolnictwa, - infrastruktura społeczna itp.. Ustalenie prac urządzeniowo-rolnychrolnych (około 30 parametrów ) Tabele, Rysunki, Mapy, Materiały źródłowe 37
PROGRAMY URZĄDZENIOWO-ROLNE ROLNE 38
Schemat nowego Postępowania dla Kształtowaniatowania Rozwoju Obszarów Wiejskich Projekt Generalny Faza planowania (koordynacji) Planowanie przestrzenne Obszary zabudowane Infrastruktura Tereny inwestycyjne Plan odnowy wsi Tereny otwarte Planowanie rolnicze Infrastr. rolnicza Kszt. krajobrazu Plany ochrony Ochrona p. powodz. Inne plany Kompleksowa realizacja Faza realizacji (wieloletnia i kompleksowa, wg przyjętych etapów) Przygotowanie terenów pod inwestycje w ramach scaleń i wymiany gruntów budowlanych Kompleksowa realizacja urządzeń infrastruktury technicznej Infrastruktura socjalna Kompleksowa realizacja odnowy wsi i ochrony dziedzictwa kulturowego na terenach wiejskich jednostek osadniczych Scalenie i wymiana gruntów przy szczególnym uwzględnieniu istniejących dzierżaw Drogi rolnicze Przygotowanie terenów pod duże inwestycje publiczne (autostrady, ochrona p. powodzią itp.) Melioracje wodne (podstawowe i szczegółowe) Inwestycje na rzecz ochrony przyrody, krajobrazu i dóbr kulturowych 39
Inżynieria Systemowa SYSTEM CELÓW
Inżynieria Systemowa Matryca konfliktów
OGÓLNY CZASOWY PRZEBIEG URZĄDZEŃ KOMPLEKSOWYCH (ZINTEGROWANYCH) DLA ROZWOJU WSI 42
Warunki właściwej realizacji polityki strukturalnej na obszarach wiejskich Polski Południowej Zmiany /korekty/ w ustawie o scaleniach gruntów, Realizacja obiektów wdrożeniowych współpraca z krajami UE, Systematyczna akcja szkoleniowa i informacyjna rolników i administracji samorządowej, Drobne reformy w modernizacji administracji samorządowej odpowiedzialnej za restrukturyzację i rozwój obszarów wiejskich (WZMiUW, WBGiTR, uporządkowanie niektórych kompetencji leżących obecnie w gestii Wójta, Starosty, Marszałka, Wojewody). Opracowanie rozporządzeń i wytycznych. MIĘDZYNARODOWE SEMINARIUM NAUKOWE 43 Rzeszów, 20.11.2015
Aktualne problemy rozwoju obszarów Polski Południo-Wschodniej Brzezie BRZEZIE 44
Aktualne problemy rozwoju obszarów Polski Południo-Wschodniej Koszty prac związanych przygotowaniem inwestycji do realizacji (dokumentacja + nabycie gruntów) Lp. Wyszczególnienie Obiekt Brzezie Zakrzów 1 Fazy wstępnej 118 368,00 42 744,00 2 Fazy właściwej 123 217,80 36915,60 3. Pozyskanie gruntów w pasie autostrady 4 012 423,00 2 661 042,20 4. Razem: koszty dokumentacji i pozyskania gruntów w pasie autostrady [zł] 4 254 008,60 2 740 701,80 5. Koszty pozyskania gruntów poza pasem autostrady [zł] 14 569,00 5 925,00 6. Grunty nabyte w pasie autostrady [ha] 35 1921 19 0937 7. Grunty nabyte poza pasem autostrady [ha] 0,7793 0,1700 5. Cena jednostkowa w pasie autostrady [zł/m 2 ] 12,08 14,35 6. Cena jednostkowa poza pasem autostrady 1m 2 gruntu 1,87 3,48 45
Aktualne problemy rozwoju obszarów Polski Południo-Wschodniej Szacunkowe koszty wykonania prac scaleniowych dla całych analizowanych obiektów wraz z zagospodarowaniem poscaleniowym Lp. Nazwa kosztu Jedn Cena jednostkowa Liczba jednostek Wieś Brzezie Wartość [zł] Liczba jednostek Wieś Zakrzów Wartość [zł] 1. Scalenie gruntów ha 1 655 629 1 040 995 364 602 420 2. Kontrola klasyfikacji gruntów ha 52 629 32 708 364 18 928 3. 4. 5. 6. Opracowanie dokumentacji hipotecznej Budowa dróg transportu rolnego Modernizacja dróg transportu rolnego Zagospodarowanie krajobrazowe ha 11 629 69 819 364 40 404 km 140 000 3,5 490 000 2,0 200 000 km 80 000 8,0 640 000 7,0 595 000 ha 200 593 118 600 372 68 400 7. Zalesienie ha 6 000 8 48 000 - - Razem / Wartość 2 410 122 1 525 152 46
Aktualne problemy rozwoju obszarów Polski Południo-Wschodniej Określenie kosztów pozyskania nieruchomości rolnych wg średnich cen rynkowych i scalania gruntów według proponowanej metodyki prowadzenia prac Brzezie Obiekt Zakrzów Lp. Nazwa kosztu Jednostka Cena jednostkowa Liczba jednostek Wartość [zł] Liczba jednostek Wartość [zł] 1. 2. Pozyskanie gruntu w pasie autostrady Scalenie gruntów o pow. i zakresie ha 2,04 35 1921 717 919 19 0937 389 511 zł 2 410 122 1525 152 3. Koszty nabycia gruntów i prac przygotowawczych zł 4 254 009 + 14 569 2 740 702 + 5 925 4. Procent kosztów nabycia i scalania całego obiektu do aktualnych kosztów nabycia % 73,5% 70,7% 47
Przykład stosunków własnościowych w Województwie Małopolskim 48
Nowa organizacja przestrzeni wiejskiej 49
Aktualne problemy rozwoju obszarów Polski Południo-Wschodniej RODZINA TRADYCJA EDUKACJA INNOWACJA 50
Aktualne problemy rozwoju obszarów Polski Południo-Wschodniej UTRZYMANIE ROLNICTWA PODSUMOWANIE: aby zapobiec utraty ziemi użytkowanej rolniczo - wykorzystując istniejące środki pomocowe UE - istnieje potrzeba realizacja rolniczych programów ekstensywnych lub energetycznych (produkcję biomasy). tworzenie i realizacja nowych kompleksowych programów (projektów) innowacyjnych (LGD). realizacja inwestycji liniowych lub powierzchniowych celu publicznego, za pomocą wywłaszczeń lub dobrowolnego wykupu gruntów, powinna obligatoryjnie być wykonywana w ramach procesu kompleksowych urządzeń rolnych. 51
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ 52