Piotr Knaś Poszerzanie pola kultury i nowe kultury uczestnictwa. Kultura miejska i różne wymiary aktywności w mieście
Piotr Knaś Poszerzanie pola kultury i nowe kultury uczestnictwa. Kultura miejska i różne wymiary aktywności w mieście Projekt badawczy: Kultura miejska węzły i przepływy Kraków To projekt badawczy Małopolskiego Instytutu Kultury. Realizowany jest w ramach Małopolskiego Obserwatorium Kultury we współpracy z Instytutem Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Jagiellońskiego i Wydziałem Humanistycznym Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, dzięki wsparciu finansowemu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W ramach przedsięwzięcia przeprowadzono jakościowe badania uczestnictwa w kulturze, praktyk kulturowych, aktywności społecznych (w sieci) w dwóch grupach wiekowych: 20 30 lat oraz 55+. Przez pięć miesięcy (czerwiec październik 2012) 11 osób w wieku 55+ oraz 12 osób w wieku 20 30 lat prowadziło autoobserwację aktywności i praktyk kulturowych/społecznych oraz obserwację uczestniczącą znajomych. Ich zapis znalazł się w notatnikach z badań terenowych. Podczas spotkań zespołu badawczego prowadzono dyskusje zmierzające do pogłębienia obserwacji. Zbiorczy materiał był dostępny dla badaczy na zamkniętym blogu projektu. Dodatkowo przeprowadzono 6 wywiadów fokusowych i 15 wywiadów pogłębionych ze znajomymi dwóch grup badaczy, z organizatorami i animatorami przedsięwzięć, w których badacze uczestniczyli, a także z odpowiedzialnymi za politykę kultury w mieście oraz dziennikarzami (tzw. kuratorami treści), zajmującymi się problematyką kultury i sztuki. Badania miały charakter autoobserwacji, obserwacji uczestniczącej, której celem było zobaczyć miasto z perspektywy przechodnia, spacerowicza, konsumenta kultury miejskiej, uczestnika mikrospołeczności, stowarzyszeń, ofert kulturalnych, grup nieformalnych. W ten sposób chcieliśmy rozpoznać węzły aktywności kulturalnych i przepływy uczestników/organizatorów, opisać obiegi komunikacyjne w sieciach znajomych i grupach nieformalnych. Projekt badawczy: Poszerzanie pola kultury Gdańsk Projekt badawczy Instytutu Kultury Miejskiej jest próbą należy zauważyć, że bardzo udaną diagnozy kultury metropolii gdańskiej/trójmiejskiej na tle regionu w ujęciu instytucjonalnym. Z jednej strony instytucjonalnych aktorów kultury (publicznych instytucji kultury, organizacji pozarządowych, prywatnych podmiotów kultury, grup nieformalnych), z drugiej strony instytucji związanych z zarządzaniem/finansowaniem kultury (strategii rozwoju, programów grantowych, przedsięwzięć strategicznych, funkcjonowania komitetów, rad kultury ). Autorzy raportu Poszerzanie pola kultury, podsumowującego analizę kultury w Trójmieście oraz badania instytucjonalnych obiegów kultury, zwrócili przede wszystkim uwagę na poszerzanie pola kultury rozlewanie się kultury na różne obszary życia społecznego, m.in. poprzez redefiniowanie kultury na podstawie koncepcji gospodarki kreatywnej, kultury uczestnictwa, kluczowych kompetencji, kapitału społecznego, klas kreatywnych oraz odkrywanie scen kulturowych / praktyk kulturowych w bardzo różnych obszarach życia społeczno-gospo- 2
darczego. Wymiar poszerzania pola kultury staje się istotną przesłanką dla projektowania miejskich polityk kultury: coraz większa grupa aktorów i podmiotów kultury wymaga wzmożonej uwagi, udziału w platformach współpracy, wykorzystania w politykach miejskich kultura kiedyś rozumiana, znacząco upraszczając, jako upowszechnianie kultury i ochrona dziedzictwa, tworzenie sztuki dziś staje się wielopłaszczyznowym podmiotem polityk przemysłowych, inkluzji społecznej, budowania kapitału społecznego i kluczowych kompetencji, strategii tworzenia postindustrialnej metropolii z kreatywną gospodarką i otwartym społeczeństwem uczestnictwo w kulturze już nigdy więcej nie będzie polegało na przekraczaniu progów publicznych instytucji kultury, może ono ujawnić się wszędzie i dotyczyć każdej sfery życia społecznego, rodzi się więc pytanie: jaką kulturę należy wspierać tę gdańską czy tę w Gdańsku, oddolną czy tę profesjonalną, zaangażowaną społecznie czy biznesową? kultura w coraz większym stopniu staje się polem różnicowania i dzielenia: w zależności od stylów życia, zasobności, przestrzeni funkcjonowania w mieście, grup odniesienia. Zgodna diagnoza kultury miejskiej Oba projekty miały bardzo odmienne metodologicznie punkty wyjścia, z jednej strony autorefleksja uczestników kultury, a z drugiej pogłębione badania instytucji kultury. Ważna jest podstawowa zgodność oby projektów badawczych w aspekcie diagnozy kultury miejskiej (czy też kultury w metropolii). Należy jednak zastrzec, że badania w Krakowie były ograniczone do dwóch grup uczestników kultury / użytkowników miasta i w żadnym stopniu nie roszczą sobie prawa do bycia diagnozą kultury miejskiej. Oba raporty charakteryzują się podobnymi trudnościami rekomendacyjnymi, najbardziej problematyczne pytanie brzmi: jakie wskazać propozycje w zakresie programowania i wdrażania miejskich polityk kultury? Jeśli kultura jest (bywa, ujawnia się) w różnych obszarach życia społeczno-gospodarczego, jeśli jest płynna, jeśli nie posiada kanonu, to co tak naprawdę wspierać i na jakich priorytetach się skupić? Oba badania pokazały wagę grup nieformalnych, ale też organizacji pozarządowych czy podmiotów prywatnych (nienastawionych tylko na zysk), animujących kulturę i punktowo korzystających ze wsparcia oficjalnych instytucji. To rozbudowane obiegi kultury, węzły aktywności kulturalnych. Nie wymagają one angażowania pieniędzy publicznych, ale systemu działań zakładających istnienie światów alternatywnych do obiegów związanych z publicznymi instytucjami kultury: przy tworzeniu festiwalów miejskich, w projektach rewitalizacyjnych, w politykach dzielnicowych, w programach komunalnych (lokalowych), w tworzeniu partycypacyjnych miejskich polityk kultury. Jak określić i wspierać świat funkcjonujący równolegle wobec oficjalnej kultury? Przez pogłębienie refleksji nad miastem, przez debaty i dyskusje? Czy coś może z nich wyniknąć (znając dotychczasowe efekty i kulturę pracy urzędów miejskich)? Czy te nisze oczekują włączenia do obiegu kultury będącej w orbicie publicznych polityk kultury? Publiczne instytucje kultury, widząc poszerzające się pola kultury, przenoszą się do przestrzeni tak rozumianego uczestnictwa w kulturze, ale nazbyt często nie kreacyjnie, ale imitacyjnie. Wiele miejskich festiwali stara się naśladować oddolne inicjatywy bądź funkcjonować jak kolektywy artystyczne. Starają się np. zafunkcjonować na portalach społecznościowych, 3
budują swoją markę na antysystemowości, chcą być platformami zmiany społecznej. Przetwarzają się w przestrzenie warsztatowe, medialabowe i dyskusyjne, zazwyczaj tylko symulując otwartość, imitując dialog, dobierając grupy znajomych instytucji jako interesariuszy. Chyba nie o ten efekt chodzi. Tradycyjne instytucje kultury (szczere co do swojej tożsamości, związane z paradygmatem upowszechniania kultury lub kreowaniem aktywności społecznych) mogą wciąż znaleźć miejsce do funkcjonowania. Iwentyzacja kultury i paradygmat produktywności W analizach i badaniach społecznych bardzo często przesadnie instytucjonalizuje się NGO, które de facto są grupami (federacjami, luźnymi zrzeszeniami) animatorów korzystających ze stworzonych dla siebie marek. Funkcjonuje oczywiście bardzo duża grupa organizacji pozarządowych o wyraźnie instytucjonalnym charakterze czy wręcz korporacyjnym kształcie. Zazwyczaj system obserwacji kultury nie rozpoznaje sektora NGO jako środowiska (często zamkniętego), ale jako rzeszę niepowiązanych ze sobą organizacji. W obszarze kultury dominują podmioty uruchamiane do projektów/przedsięwzięć. Stąd waga decyzji: jak łączyć wsparcie dla aktorów kultury, którzy mają szansę stać się stałym i istotnym podmiotem kultury oraz wsparcie dla przedsięwzięć efemerycznych ciekawych, ale znikających po zrealizowaniu jednego projektu. Iwentowość kultury w obu badaniach była ważnym aspektem badania kultury. Analizujemy ją jako nieubłagany kierunek zmian, nie zastanawiając się nad jej systemowymi powodami: przekierowaniem kultury w stronę promocji marki miasta, rozliczaniem publicznych instytucji kultury z ilościowych efektów, budowaniem programów kulturalnych nastawianych na szybki zysk wzrost uczestnictwa w kulturze mierzony liczbą uczestników wydarzeń, paradygmatem produktywności nad istotnością. W badaniach iwentyzacji kultury brakuje analiz poświęconych roli uczestnictwa w kulturze, w różnicowaniu społecznym, kreowaniu obecnych, płacących i nieobecnych, gapiów. Badania IKM dotyczyły również nowego paradygmatu funkcjonowania publicznych instytucji kultury jako ramowych struktur skupionych nie na produkcji własnej kultury, ale tworzeniu relacji z innymi podmiotami kultury. Ma to też swój efekt negatywny. W coraz większym stopniu publiczne instytucje kultury opierają swoją działalność na zagarnianiu aktywności innych podmiotów, mając przestrzeń, kanały komunikacji, kontakty z decydentami. Czy to zagarnianie jest tożsame ze wspieraniem, rozwijaniem, oddawaniem pola inicjatywom niezależnych animatorów kultury? Czy taka współpraca pozytywnie wpływa na kulturę? Instytucje wiedzące, po co zaczynają współpracę, to rzadki przypadek, liczy się raczej liczba partnerów i przedsięwzięć. Wiele nowych instytucji publicznych wykorzystuje swoje nowe piękne siedziby właśnie w ten sposób nie mając zasobów do bycia inicjatorem przedsięwzięć. Publiczne instytucje kultury opierają zatem własną działalność na pojawiających się szansach zdobycia grantu, nawiązania współpracy, współrealizacji przedsięwzięcia. Nie zawsze to musi być złe, ale też w takim układzie instytucje mogą stać się reaktywne, a nie inspirujące zmianę. Mapping miasta w ruchu Kolejny odmienny punkt wyjścia obu badań: w Gdańsku badana była komunikacja między aktorami kultury, w Krakowie komunikacja między użytkownikami miasta / uczestnikami 4
kultury. Obie sfery się przenikają i są współzależne (w dobie rozwiązań społecznościowych w sieci). Wydaje się, że bardzo istotny jest stały program mappingu miasta w ruchu: wielości stowarzyszeń, środowisk, grup nieformalnych, w ramach których tworzą się inicjatywy (projekty z obszaru gospodarki kreatywnej, przedsięwzięcia dla zmiany społecznej), które zauważone wśród decydentów (z rożnych sfer) mogą działać na rzecz realizacji polityk miejskich / polityk kultury. Stąd w badaniach kultury (sektora kultury) istotna jest kwestia stowarzyszania się i tworzenia mikrospołeczności. Potrzebne jest również takie wyjście metodologiczne do badań sektora kultury. Istotna jest waga nieformalnych więzi pomiędzy animatorami kultury (w szerokim tego słowa znaczeniu): to nie instytucje budują porozumienia i partnerstwa, ale ludzie z instytucji, z uczelni, z grup formalnych i nieformalnych (zobaczyliśmy to w naszym projekcie krakowskim od dołu, od drugiej strony ). Pracownicy instytucji kultury, organizacji pozarządowych muszą mieć przestrzeń dla wykorzystania tych kontaktów instytucje muszą wiedzieć, co jest celem ich funkcjonowania, aby nadać ramy tej współpracy. Węzły, przestrzenie intensyfikacji aktywności, zrzeszania się, tworzenia grup nieformalnych, inicjacji przedsięwzięć tworzą się często na zasadzie przyległości, np. wokół jakiegoś miejsca spotkań czy środowiska ludzi. Stąd waga analiz oznaczających takie miejsca i pozwolenia im na rozwój. To mogą stać się realne klastry, nie te tworzone od zera siłą finansowania z Unii. Na podstawie badania Poszerzanie pola kultury warto zwrócić uwagę na różnice w podejściu do badań przez instytucje kultury (prowadzące tzw. obserwatoria kultury) i samorządy (ewaluujące/wskazujące kierunki rozwoju polityk kultury). Badania instytucji często dotyczą kwestii takich, jak: partycypacja, konsultacje, debaty, poszerzanie pola kultury, uczestnictwo w kulturze, sceny kulturowe, społeczeństwo a nowe polityki kultury. Badania samorządów zazwyczaj są odmienne, ważny jest: potencjał sektora kultury, monitoring i stan kultury (publicznych instytucji kultury), rozwój kultury a zarządzanie kulturą, efektywność i produktywność kultury, eksperckie wyznaczanie celów polityk. Projekt IKM wskazuje, jak można łączyć obie perspektywy dla lepszego uwspólnotowienia rozmowy o kulturze w gronie animatorów i decydentów. Stąd potrzeba badań w samorządach, dotyczących ich metod pracy, kompetencji, sprawczości, aby lepiej ta współpraca się układała. Wsłuchując się w głosy animatorów kultury, można stwierdzić, że chcą oni dziś, aby urząd samorządowy (gminny, regionalny) był koordynatorem, facylitatorem i inicjatorem skąd ten pomysł, skoro jest administratorem, inwestorem, stróżem porządku instytucjonalnego, dostawcą sformatowanych usług publicznych? Czy można obie te sfery pogodzić? Urzędy/samorządy mają wiele do przepracowania. Kryzys sektora publicznego w obszarze kultury jest dziś nieustająco dyskutowany w publicznych instytucjach kultury (mówi się: słabe zarządzanie, niedoinwestowanie, brak efektywności), podczas gdy z badań wynika, że są to niesamowicie efektywne instytucje. Większym problemem jest to, że osiągnęły one maksimum rozwoju nie wyciśnie się z nich więcej imprez, aktywności, produktów. Kolejny krok to rozwój przestrzeni współpracy pomiędzy nimi 5
a interesariuszami, organizatorem, partnerami. Zmiana musi wyjść od organizatora, który w instytucjach zobaczy nie zbiór obiektów do utrzymania, ale sieć zależności i synergii, która wymaga finansowania adekwatnego do zamierzonych celów. Obecnie wyznaczany przez samorządy kierunek jest z gruntu sprzyjający iwentyzacji kultury. Piotr Knaś (ur. 1981) Pochodzi z Wrocławia, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego (etnologia i antropologia kultury), pracuje w Małopolskim Instytucie Kultury jako koordynator Małopolskiego Obserwatorium Kultury. Instytucja kultury Miasta Gdańska 6