PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D ugosza w Cz stochowie Seria: Pedagogika 2012, t. XXI Agnieszka MIKLEWSKA Agata WO NIAK-KRAKOWIAN Powrót i podj cie pracy sytuacja stresuj ca dla osób bezrobotnych Wst p Aktywno zawodowa stanowi jedn z podstawowych potrzeb rozwojowych cz owieka 1. Obok bycia rodkiem do zaspokojenia innych istotnych warto ci, stanowi cel sam w sobie jako mo liwo samorealizacji i wykorzystanie potencja u osobowo ci. Jest równie istotnym czynnikiem satysfakcji yciowej 2, znacznie u atwia budowanie stabilnego obrazu samego siebie, kszta tuje wol samostanowienia i postrzeganie w asnego uczestnictwa w yciu spo ecznym na zasadach pe nowarto ciowego cz onka spo ecze stwa 3. Z kolei pozostawanie osob bezrobotn oprócz niezaspokojenia podstawowych potrzeb, podwy szonego poziomu l ku, utraty poczucia sprawstwa, powoduje znaczny spadek jako- ci ycia i przyjmowanie postawy rezygnacji, utrat sensu istnienia. Wobec po- 1 2 3 A. Brzezi ska, K. Appelt, B. Zió kowska, Psychologia rozwoju cz owieka, [w:] Psychologia. Podr cznik akademicki, t. 2, red. J. Strelau, D. Doli ski, Gda sk 2008, s. 95 292. A.I. Brzezi ska, R. Kaczan, K. Piotrowski, P. Rycielski, Uwarunkowania aktywno ci zawodowej osób z ograniczeniami sprawno ci: kapita osobisty i spo eczny, Nauka 2008, nr 2, s. 129 156. R. Derbis, A. Ba ka, Poczucie jako ci ycia a swoboda dzia ania i odpowiedzialno, Pozna 1998; A. Ba ka, Dehumanizacja pracy i bezrobocie, [w:] Psychologia. Podr cznik akademicki, t. 3, red. J. Strelau, Gda sk 2002, s. 305 311; A. Miklewska, Zintegrowany system aktywizacji zawodowej osób niepe nosprawnych. Niepublikowane materia y pokonferencyjne: Kroki ku pracy. Program aktywizacji zawodowej osób niepe nosprawnych. Projekt realizowany w ramach dzia ania 1.4. EFS, Warszawa Pozna Radom Cz stochowa 2006; A. Miklewska, Wybrane problemy aktywizacji zawodowej osób niepe nosprawnych na podstawie programu autorskiego, [w:] Cz owiek chory aspekty biopsychospo eczne, t. 4, red. K. Janowski, M. Artymiak, Lublin 2009, s. 495 515.
226 Agnieszka MIKLEWSKA, Agata WO NIAK-KRAKOWIAN wy szego zaskakuj c mo e si wydawa niech do podj cia zatrudnienia przez osoby pozostaj ce bez pracy. Jest to dla cz owieka sytuacja trudna. Sytuacja trudna to taka, w której zosta a naruszona równowaga pomi dzy poziomem trudno ci zadania, mo liwo ciami i zewn trznymi warunkami jego realizacji, co prowadzi do zak ócenia regulacji stosunków jednostki z otoczeniem ( rodowiskiem), a organizm reaguje stresem. Wyró niamy, za T. Tomaszewskim, pi typów sytuacji trudnych: deprywacji (braku), redundancji (przeci enia), zak ócenia (utrudnienia), zagro enia, konfliktowe (problemowa, decyzyjna) dotycz ce konfliktu intrapersonalnego. Sytuacja trudna zmusza do podejmowania dzia a zaradczych, ale jest w sumie rozwijaj ca. Patologia wyst puje wówczas, kiedy sytuacja przerasta mo liwo ci poradzenia sobie organizmu z brakami czy zak óceniami. Do patologii dochodzi tak e wtedy, gdy sytuacje trudne pojawiaj si zbyt cz sto i wyst puje wyczerpanie mo liwo ci kompensacyjnych organizmu. O tym, czy dana sytuacja trudna przybierze cechy traumatyczne dla cz owieka, zale y mi dzy innymi od tzw. progu tolerancji na stres. Jest to najni szy poziom napi cia stresowego, przy którym zachowanie ulega dezorganizacji. Niniejszy artyku zawiera nasze obserwacje, refleksje i w asne do wiadczenia, zebrane w toku przygotowania i realizacji kompleksowych programów aktywizacji zawodowej przeznaczonych dla osób bezrobotnych. Porusza zagadnienie bierno ci zawodowej w ród bezrobotnych. Koncentruje si szczególnie na jej psychologicznych i spo ecznych aspektach, wskazuj c przejawy i przyczyny oporu wobec zatrudnienia 4. Obawa przed zatrudnieniem u osób poszukuj cych pracy Uogólnieniem jest twierdzenie, e zupe nie brak jest ofert pracy i je li kto jej nie ma, to znale b dzie mu bardzo trudno. Zjawisko, na którym si koncentrujemy, wskazuje, e zdarza si, i do cz sto wobec ofert pracy proponowanych osobom bezrobotnym wykazuj oni niech. Przyczyn tego stanu oprócz ma o atrakcyjnych stanowisk i niskich stawek wynagrodzenia jest osobista obawa osób bezrobotnych przed podj ciem pracy. Zdarza si bowiem i tak, e potencjalny kandydat nawet nie pyta o wysoko zarobków, lecz wymienia powo- 4 Projekt ogólnopolski: Kroki ku pracy. Program aktywizacji zawodowej osób niepe nosprawnych. 2006 2008 r. wspó finansowany przez UE w ramach EFS dzia a 1.4.; Projekt lokalny: Cz stochowska Strefa Aktywizacji i Zatrudnienia, 2010 2011 r. wspó finansowany przez UE w ramach EFS. Programu Operacyjnego Kapita Ludzki 2007 2013, Priorytet VII Promocja Integracji Spo ecznej, Dzia anie 7.2. Przeciwdzia anie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii spo ecznej, Poddzia anie 7.2.1.; Projekt lokalny Jestem aktywny 2012 wspó finansowany przez UE w ramach EFS. Programu Operacyjnego Kapita Ludzki 2008 2013 Priorytet VII Promocja Integracji Spo ecznej, Dzia anie 7.1. Rozwój i upowszechnienie aktywnej integracji. Poddzia anie 7.1.1. Rozwój i upowszechnianie aktywnej integracji przez o rodki pomocy spo ecznej.
Powrót i podj cie pracy 227 dy uniemo liwiaj ce mu podj cie zatrudnienia. Jednak wykazywany opór przed zmian cz sto nie jest reakcj wiadom, lecz obron przed silnym stresem zwi zanym z now sytuacj w yciu. Mimo negatywnych konsekwencji braku pracy, typu: niedostatek finansowy, k opoty z zaspokojeniem podstawowych potrzeb, brak poczucia bezpiecze stwa itd., l k przed zmian i prze ywany w zwi zku z tym stres bywa tak silny, e osoby bezrobotne wol pozosta w niekomfortowej dla nich sytuacji, gdy mimo wszystko takie okoliczno ci s dla nich przewidywalne i przez to bezpieczne. Co zwi zane jest z syndromem utraty poczucia bezpiecze stwa w pustym basenie. Praca mo e by postrzegana jako stan nowy, a przez to ryzykowny i zagra- aj cy, który mo e spowodowa chaos, zagubienie, dyskomfort i utrat kontroli. Szczególnie odczucia te towarzysz osobom, które d u szy czas pozostawa y bez pracy, a ich rytm ycia znacznie odbiega od rytmu ludzi pracuj cych. Podj cie pracy wymusza zmian istniej cych struktur, schematów dzia ania i funkcjonowania, obowi zuj cych uk adów np. rodzinnych, a to zaburza z kolei poczucie bezpiecze stwa. Zatrudnienie stanowi te form konfrontacji wyobra e na w asny temat z rzeczywisto ci. Wymusza odpowied na pytania: Czy dam rad? Czy moje kompetencje s wystarczaj ce? Jak odnajd si w grupie pracowniczej? Z kolei takie okoliczno ci mog powodowa zachwianie samooceny i zaufania do samego siebie. Ludzie w naturalny sposób poszukuj informacji, które potwierdzaj ich s dy o sobie, o innych, unikaj za danych, które mog yby t wiedz znacz co modyfikowa. Wielu osobom bezrobotnym, szczególnie tym d ugotrwale pozostaj cym bez pracy, w poddaniu si zmianie i podj ciu zatrudnienia przeszkadza wiara w tzw. ich niezatrudnialno. Poszukuj informacji i dowodów na s uszno swojej opinii, a unikaj zdarze, które mog yby to obali. Taki mechanizm zwi zany jest z wystrzeganiem si os abienia kontroli poznawczej nad otoczeniem i obaw przed utrat poczucia zrozumienia otaczaj cej rzeczywisto ci. Opór jest nie wiadomym mechanizmem obronnym przed tymi nieprzyjemnymi odczuciami. Mo e przybiera ró ne formy. Do najcz ciej stosowanych nale : konformizm: Wi kszo niepe nosprawnych nie pracuje ; wycofanie si, bierno : Praca jest nie dla mnie ; rytualizm: Ja mam co robi ka dy dzie zaplanowany ; odrzucenie: Te prace s bezsensowne. Wszystkie takie same ; bezradno : Nawet nie wiem, gdzie ta firma si mie ci ; zmiana tematu: opowiadanie o swoim yciu zamiast o pracy, podawanie informacji nie na temat; odsuwanie w czasie: Tak, kiedy musz si zaj szukaniem pracy, Mo e wiosn, bo zima si zbli a (rozmowa toczy a si w lipcu); odrzucanie pomys ów i rozwi za : Ju to przerabia em, To ciekawy pomys, ale raczej w praktyce nie sprawdzi si, Na pewno ZUS si do tego doczepi czyli gra w tak, ale ;
228 Agnieszka MIKLEWSKA, Agata WO NIAK-KRAKOWIAN podwa anie autorytetu doradcy zawodowego, psychologa lub po rednika pracy: Co Pani wie o braku pracy, Zdrowy chorego nie zrozumie 5. Czasami klienci agencji zatrudnienia deklaruj ch podj cia pracy, ale jednocze nie wskazuj swoje ograniczenia jako istotn przeszkod. Mówi wówczas, e nie maj gdzie podj pracy, podczas gdy wielu pracodawców wskazuje na k opoty ze znalezieniem pracowników. Wskazuj te, e nie maj w a ciwych kompetencji, mimo e oferty kierowane s do osób z ró nym przygotowaniem zawodowym i o ró nych umiej tno ciach. Czasem wystarczy potrafi nawi za dobre relacje przez telefon, oferowana jest praca na niskich, rednich i najwy szych stanowiskach, potrzebne s umiej tno ci manualne i ruchowe bardzo proste lub skomplikowane. Problemy szczególnych grup osób bezrobotnych Specyficzn i now grup w ród osób bezrobotnych stanowi tzw. m odzi nadwykszta ceni tj. osoby posiadaj ce uko czone studia wy sze, czasem nawet kilka kierunków, jednak w obszarach, na które nie ma zapotrzebowania w gospodarce absolwenci pedagogiki, socjologii, ekonomii, politologii, osoby cz sto o wysokich kwalifikacjach. Co trzecia osoba bezrobotna to absolwent wy szej uczelni. Dla nich najwi kszym stresem jest wyobra enie sobie, e model ycia, który mozolnie budowali przez lata nauki, nie sprawdza si, konieczne jest ich przekwalifikowanie si i wykazanie umiej tno ciami na ni szym poziomie, ale o technicznym charakterze. Jednocze nie te, jak wskazuj badania OECD, m odzi ludzie (w wieku 20 25 lat), pozostaj c bez pracy, s silniej nara- eni na tzw. efekt pi tna czyli wi ksze ryzyko bycia bezrobotnymi w pó niejszych latach ycia. Ponadto, osoby m ode cz ciej zatrudniane s na umowy niedaj ce im adnego poczucia bezpiecze stwa czyli tymczasowe zlecenia i umowy o dzie o, a tak e w sektorach, które s najbardziej wra liwe na wahania gospodarki g ównie w us ugach. St d, w razie kryzysu, jako pierwsi trac prac. Obserwacje te potwierdzaj inni badacze w odniesieniu do osób niepe nosprawnych. Niski poziom aktywno ci zawodowej zwi zany jest z niskimi kwalifikacjami, zaawansowanym wiekiem, ma dyspozycyjno ci i mobilno ci ludzi z mniejsz sprawno ci, za stopa bezrobocia jest wy sza ni w populacji zdrowych osób 6. 5 6 A. Miklewska, Opór przed zmian. Problemy aktywizacji zawodowej osób niepe nosprawnych, [w:] Edukacja Wsparcie Praca w yciu osób niepe nosprawnych. Wybrane aspekty, red. D. Kukla,. Bednarczyk, Warszawa Cz stochowa 2008. s. 133 151. A. Klinik, J. Rottermund, Aktywno ekonomiczna osób niepe nosprawnych w perspektywie wst pienia Polski do Unii Europejskiej, [w:] Mezinarodni Konference bez barier bez hranic 10.10.2003 Karwina, red. J. Dembinny, Cesky Tesin 2003, s. 29 38.
Powrót i podj cie pracy 229 Tak e bezrobotni, którzy uko czyli 50 lat ycia, dostrzegaj specyficzne problemy jako przeszkody w podj ciu zatrudnia, co jeszcze bardziej pot guje u nich stres zwi zany z bezrobociem. Cz sto s mniej konkurencyjni w zakresie umiej tno ci technicznych, a szczególnie komputerowych, co powoduje u nich niskie poczucie warto ci, a ta z kolei przek ada si na ich s ab aktywno w poszukiwaniu zatrudnienia. Maj najni sze kwalifikacje po ród wszystkich grup wiekowych aktywnych zawodowo. Jak wskazuj na to nasze do wiadczenia w pracy z bezrobotnymi w ramach realizowanych przez nas projektów, a 67% z nich ma wykszta cenie zasadnicze zawodowe, podstawowe lub ni sze, zwi zane z zawodami, na które nie ma ju popytu, a tylko 20% zna j zyk obcy 7. Ponadto, osoby te, b d c zazwyczaj silnie emocjonalnie zwi zane ze rodowiskiem, w którym przebywaj, nie s te zainteresowane migracj zarobkow i gdy pojawia si oferta pracy spe niaj ca ich oczekiwania, ale wymagaj ca zmiany miejsca zamieszkania cz sto z niej rezygnuj. Osoby powy ej 50 roku ycia z obawy przed silnym stresem, jaki mo e przynie zmiana, odrzucaj wiele mo liwo ci. Przyk adem jest fakt, e a 73% spo ród nich nie rozwa a o zmiany zawodu lub zdobycia dodatkowych kwalifikacji, mimo e uwa aj, e dzi ki przekwalifikowaniu mieliby wi ksze szanse na znalezienie pracy 8. Bezrobotni odczuwaj równie silny stres z obawy przed utrat przyznanych im wiadcze z tytu u pozostawania bez pracy. Obawiaj si, e zatrudnienie mog atwo utraci i wtedy znacznie trudniej b dzie im odzyska posiadane ju wsparcie finansowe z urz du pracy, opieki spo ecznej, ZUS-u czy gminy. L k przed utrat wiadcze, zw aszcza gdy osoba otrzymuje je równie z tytu u stanu zdrowia, mo e prowadzi do wykszta cenia tzw. nerwicy ubezpieczeniowej i syndromu renty, których objawy nasilaj si tu przed zako czeniem okresu, na jaki zosta y przyznane. Próg tolerancji, a wi c odporno na stres, zale y od cech uk adu nerwowego oraz do wiadcze yciowych bezrobotnych. Ma a odporno na stres mo e wi c powsta na skutek: wrodzonej s abo ci centralnego uk adu nerwowego (CUN) (np. uwarunkowanej genetycznie), nabytego os abienia CUN (np. wskutek uszkodzenia tkanki nerwowej), braku do wiadcze spo ecznych (np. u osób z wyuczon bezradno ci, które nie wypracowa y sposobu radzenia sobie z przeszkodami i napi ciem stresowym). Odporno na stres oraz sposób reagowania w sytuacjach trudnych zmieniaj si wraz z do wiadczeniem yciowym. Jednocze nie zwi ksza si zdolno do znoszenia napi cia emocjonalnego, do przezwyci ania trudno ci oraz mo liwo samokontroli emocji, które polegaj na tym, e osoby, które jej do wiadczy y, reaguj nadmiernymi emocjami (wybuchy z o ci, niezadowolenie) na ró ne sytuacje yciowe. Najcz ciej te reakcje s 7 8 G ówny Urz d Statystyczny, Aktywno ekonomiczna ludno ci Polski, Warszawa2011, www. gus.pl, stan z: 9.09.2012. Tam e.
230 Agnieszka MIKLEWSKA, Agata WO NIAK-KRAKOWIAN nieadekwatne do danej sytuacji. Osoby takie cz sto podejmuj zachowania ryzykowne, tj. dzia ania obarczone ryzykiem negatywnych konsekwencji. Te sytuacje trudne, w których dochodzi do dezorganizacji zachowania, gdy dotychczasowe sposoby radzenia sobie ze stresem okaza y si nieskuteczne, nazywamy sytuacjami nerwicorodnymi. Przygotowanie do zatrudnienia przezwyci anie stresu Niwelowanie niepokoju i stresu zwi zanego z podejmowanym zatrudnieniem opiera si przede wszystkim na w a ciwym przygotowaniu osób bezrobotnych do podj cia zatrudniania. Punktem wyj cia winno by przede wszystkim zbudowanie w a ciwej motywacji u osoby bezrobotnej. Wa ne jest, aby bra a ona aktywny udzia w decyzji dotycz cej jej aktywno ci zawodowej i znalaz a odpowied na pytanie: po co podejmowa prac? i co wtedy zyskuj? Pozwoli to bowiem w naturalny sposób wyznaczy kierunek i zakres zmian. Osoba, która uczestniczy w konstruowaniu w asnego planu rozwoju zawodowego, szybciej si z nim oswaja, akceptuje go i uto samia si z nim. Proponowana zmiana podj cie lub poszukiwanie pracy, nie mo e by wprowadzana wbrew woli samej zainteresowanej osoby. Zmiana bowiem, wprowadzona na si, powoduje jeszcze wi ksze nasilenie oporu: walka z oporem wzmaga jego si! Nie da si go równie pokona logicznymi argumentami. Z drugiej strony psycholog lub doradca zawodowy, który inspiruje ca y proces, monitoruje w tpliwo ci osoby bezrobotnej zwi zane z realizacj poszczególnych etapów planu i na bie co konfrontuje swojego podopiecznego z nimi. Praca z t osob polega wówczas na identyfikacji jej negatywnych emocji. Gdy rozmówca otwarcie przyznaje si do swojego strachu, niech ci, lub tego, e ma rzeczywiste przes anki, by by przeciwnym podj ciu zatrudnienia wtedy istnieje mo liwo rozwik ania problemu b d poszukiwania innych konstruktywnych rozwi za. Motywacja osoby bezrobotnej do podj cia pracy powinna wynika z jej dobrowolnego i wewn trznego przekonania. Wówczas mo liwe jest ukszta towanie poczucia odpowiedzialno ci za realizacj nowych wyzwa, u atwiaj cego przystosowanie do pracy. Jednocze nie warto przygotowa przysz ego pracownika, aby w wiadomy sposób unika naturalnych odruchów i mechanizmów: oskar ania innych, pozycjonowania siebie jako ofiary, poczucia wstydu i tendencji do ucieczki. Wyzwala si wówczas wi w stosunku do wykonywanych czynno ci, d enie do realizacji i odniesienia sukcesu. Przygotowanie do roli pracownika powinno odbywa si na silnym fundamencie czyli ugruntowanej adekwatnej samoocenie osoby bezrobotnej. Znajomo swoich mocnych stron mo na wykorzysta jako atut w sytuacji zatrudnienia, ale tak e okre lenie wad i s abych stron umo liwia nauczenie danej oso-
Powrót i podj cie pracy 231 by, jak sobie z nimi radzi. Z kolei taki poziom samopoznania u atwia funkcjonowanie w rodowisku pracy i buduje pewno siebie przysz ego pracownika 9. Konieczne te jest dostarczenie osobom bezrobotnym rzetelnych informacji i regulowa prawnych na temat ich zatrudniania, tzn. przywilejów gwarantowanych przez kodeks pracy i ogranicze stawianych przez ZUS. Nie maj c poczucia bezpiecze stwa w tym zakresie, osoby niepe nosprawne czy bezrobotne boj si podejmowa jak kolwiek aktywno zawodow. Warto, by etap przygotowawczy zawiera równie pomoc osobie bezrobotnej w nowym zorganizowaniu jej dnia. Niezb dne jest wkomponowanie obowi zków zawodowych w plan dnia tak, aby zachowa jak najwi cej z codziennego rytua u. Taka strategia powala zachowa jak najwi cej zwyczajów stanowi cych o komforcie psychicznym. Chocia miar sukcesu zawodowego osoby bezrobotnej jest uzyskanie przez ni zatrudnienia, to w przypadku osób d ugotrwale pozostaj cych bez pracy dostarczenie gotowego miejsca zatrudnienia przynios oby najprawdopodobniej krótkotrwa y efekt, istotne jest bowiem jeszcze utrzymanie tej pracy, i na tym powinno te koncentrowa si wsparcie udzielane przez psychologów, pracowników pomocy spo ecznej i urz du pracy. W pocz tkowym okresie zatrudnienia warto otoczy takie osoby pomoc, która powinna by skierowana na wsparcie w opanowaniu nowych umiej tno ci i danie czasu na przystosowanie. Bezpo- rednio po zatrudnieniu osoby niepe nosprawne cz ciej poszukuj wsparcia psychicznego. Warto stworzy im tak mo liwo, bo z pewno ci atwiej przejd one okres adaptacyjny. Dobr praktyk jest zach canie osób posiadaj cych podobne do wiadczenia i problemy do dzielenia si nimi w tzw. grupach wsparcia lub organizacjach pozarz dowych. Wsparcie ze strony najbli szego otoczenia Decyzja o podj ciu pracy przez osoby bezrobotne zwi zana jest te z uzyskiwanym wsparciem ze strony najbli szych osób 10. W obliczu mo liwo ci zatrudniania, cz onkowie rodziny cz sto wyra aj swój sprzeciw. Oprócz l ku w stosunku do nowej sytuacji, cz sto obawiaj si oni omówionych ju wcze niej problemów z utrat wiadcze finansowych przez osob bezrobotn i problemów z ich odzyskaniem w razie nieutrzymania zatrudnienia. Tymczasem bada- 9 A. Miklewska, Wybrane problemy aktywizacji zawodowej osób niepe nosprawnych na podstawie programu autorskiego, [w:] Cz owiek chory aspekty biopsychospo eczne, t. 4, red. K. Janowski, M. Artymiak, Lublin 2009, s. 495 515. 10 J. Witkowski, Pokonywanie barier mentalnych i ekonomicznych w zatrudnianiu osób niepe nosprawnych. Niepublikowane materia y pokonferencyjne, referat wyg oszony ma konferencji: Kroki ku pracy. Program aktywizacji zawodowej osób niepe nosprawnych. Projekt realizowany w ramach dzia ania 1.4. EFS, Cz stochowa 2006.
232 Agnieszka MIKLEWSKA, Agata WO NIAK-KRAKOWIAN nia Brzezi skiej i in. 11 dowodz, e najwi ksze zadowolenie z ycia deklaruj osoby, których rodziny oferuj swoim cz onkom wsparcie, jednak nie d do ograniczania swobody ich wyboru i wyr czania ich w radzeniu sobie z problemami. W przypadku osób, które nigdy nie pracowa y, ale poszukuj zatrudnienia i s gotowe je podj, nadmierna opieku czo ze strony rodziny jest traktowana jako czynnik hamuj cy i wr cz wyra nie obni a zadowolenie z ycia. Z kolei zupe ne pozbawienie wsparcia spo ecznego i konieczno samodzielnego zmagania si z bezrobociem czy niepe nosprawno ci powoduje nasilenie wielu negatywnych odczu psychicznych jak: obni enie nastroju, wzrost agresji wobec otoczenia, unikanie sytuacji trudnych, wzmo ona m czliwo w konsekwencji natomiast znacznie zmniejsza szans na podj cie aktywno ci zawodowej, tworz c mechanizm b dnego ko a 12. Podsumowanie Mimo e praca wydaje si niezb dn form aktywno ci ludzkiej i pozostawanie osob bezrobotn niesie ze sob wiele negatywnych konsekwencji, to jednak podj cie zatrudnienia tworzy sytuacj wysoce stresuj c. Dotyczy to wielu aspektów funkcjonowania g ównie w obszarze problemów z dostosowaniem si do zmiany. Jednak nie bez znaczenia jest te wymiar finansowy czy otrzymywane wsparcie spo eczne. Dla zniwelowania negatywnych kosztów psychicznych konieczne jest kompleksowe przygotowanie osób bezrobotnych do podj cia zatrudnienia. Ustawa dotycz ca ochrony bezrobotnych, która aktualnie obowi zuje, okre- la, e nie wszyscy maj prawo do zasi ku, ograniczono te czas jego wyp acania. Jednak zasi ki s waloryzowane korzystniej ni renty i emerytury, w porównaniu na przyk ad z zarobkami sfery bud etowej. W Polsce bezrobocia boj si niemal wszyscy. W adze pa stwowe, samorz dowe, lokalne obawiaj si bezrobocia, gdy zdaj sobie spraw, e bezrobotny jest wyborc, mo e wi c spowodowa utrat w adzy przez parti lub partie rz dz ce, po przegranych wyborach. Bezrobocie jest bowiem miernikiem efektywno ci gospodarowania w pa stwie, jak i w rodowisku lokalnym. Pracuj cy boj si bezrobocia, poniewa mog straci prac niezale nie od poziomu przygotowania zawodowego. Bezrobocie rujnuje stabilizacj materialn, spo- eczn, powoduje stres, wp ywa na stan zdrowia bezrobotnego i atmosfer domow. 11 A.I. Brzezi ska, R. Kaczan, K. Piotrowski, P. Rycielski, Uwarunkowania aktywno ci zawodowej osób z ograniczeniami sprawno ci: kapita osobisty i spo eczny, Nauka 2008, nr 2, s. 129 156. 12 A. Miklewska, E. Kornacka-Skwara, M. Stawiarska-Lietzau, Aktywizacja zawodowa osób niepe nosprawnych w dzia aniach organizacji pozarz dowych, jako forma pomocy spo ecznej, [w:] Osoba z niepe nosprawno ci w systemie pomocy spo ecznej, red. M. Mirowska, Cz stochowa 2009, s. 47 59.
Powrót i podj cie pracy 233 Utrata pracy oznacza czasami zgod na podj cie pracy znacznie gorszej, pod ka dym wzgl dem, wymaga powrotu do nauki, je li daje to szans na prac w innym zawodzie. Podj cie nowej pracy powoduje równie l ki i stres zwi zany z przystosowaniem si do nowych jej warunków. Utrata zarobków oznacza obni enie jako ci ycia, a co za tym idzie przyzwyczaje konsumpcyjnych, zmian rodowiska spo ecznego, przyzwyczaje kulturalnych, itp. 13 Bezrobocie zagra a ludziom m odym, uczniom, s uchaczom ostatnich miesi cy nauki, którzy zdaj sobie spraw, e dyplom nie jest ju przepustk do pracy i do realizacji planów yciowych. Bezrobocie w ród m odzie y jest najwi kszym problemem spo ecznym, poniewa ludzie ci ju na starcie yciowym s skazani na brak szans i perspektyw na samodzielne i wysokiej jako ci ycie. Je- li ludzie m odzi posiadaj wykszta cenie i nie mog znale pracy dla siebie, nie mog zrealizowa swoich planów zawodowych, wówczas trac sens dzia ania, a ycie postrzegaj jako pasmo przykro ci i frustracji. Charakteryzuje ich stan frustracji egystencjalnej o takich symptomach, jak: rezygnacja z rozwijania swych d e, nieumiej tno kierowania swoim losem, l k przed przysz o ci, zgubienie sensu ycia. Utrzymuj cy si stan frustracji prowadzi do powstania reakcji nerwicowych, ró norodnych postaci nerwic, w tym nerwicy nogennej, czyli patologicznego sposobu radzenia sobie z sytuacjami egzystencjalnie trudnymi. Bezrobotni najmniej boj si bezrobocia, bowiem oni nie maj ju nic do stracenia. Stracili podstawy w asnej egzystencji i swoich bliskich. Jak wykazuj wyniki licznych bada nad bezrobociem, Polacy bardzo szybko nauczyli si by bezrobotnymi. Potrafi znale si w nowej roli roli bezrobotnego. Utrata pracy jest nieprzyjemna w skutkach dla wszystkich pracowników, niezale nie od p ci. Skutki te obejmuj drastyczn zmian warunków bytowych pracownika i jego rodziny oraz rozleg e konsekwencje psychologiczne, jak: utrata dobrostanu, a do zaburze zdrowotnych, g ównie chorób psychosomatycznych, wyalienowanie, depresje, zmiana to samo ci i samooceny (g ównie zani enie), uzale nienie si od innych, wyuczona bezradno, bierno, uleganie wp ywom, zmiana aktywno ci i strukturalizacji czasu bezrobotni staj si ma o aktywni i wycofuj si z ycia. Jednak cz owiek mo e zachowywa si zupe nie inaczej, wykazuj c konstruktywne dla siebie reakcje przystosowawcze zale ne od spo ecznych regulatorów zachowa, jakimi s normy nakazy, normy zakazy, itp. Dlatego w zale no ci od typu systemu warto ci, jakie cz owiek uwa a za nadrz dne dla siebie, mamy do czynienia z ró nymi typami przystosowania indywidualnego, grupowego czy systemowego. Spo eczne regulatory zachowa opieraj si na wykorzystywaniu behawioralnych, psychologicznych i spo ecznych mechanizmów wp ywania na aktyw- 13 A.Wo niak-krakowian, A. Tarnopolski, Dylematy rozwojowe cz owieka ko ca XX wieku, [w:] Jako rozwoju a jako ycia, red. R. Derbis, Cz stochowa 2000, s. 24 36.
234 Agnieszka MIKLEWSKA, Agata WO NIAK-KRAKOWIAN no cz owieka. Mechanizmem behawioralnym jest przymus fizyczny b d cy instrumentem ograniczania zachowa w skali ca ego spo ecze stwa, wyst puj cy w ró norodnych postaciach, jak np. przymus konsumpcji. Mechanizmy psychologiczne opieraj si na istniej cych w danym spo ecze stwie typach oddzia ywa na wiadomo jednostkow. Zale y ona od wiedzy, systemu warto ci i regu post powania (norm), jakie z wiedzy i warto ci wynikaj. Oddzia ywanie psychologiczne mo e by stosowane wprost lub po- rednio (subtelnie) do systemów poznawczych, aksjologicznych czy normatywnych jednostki. Mechanizmy stricte socjologiczne wi si z instytucjonalizacj oddzia ywania na zachowania jednostkowe. Nale do nich: tradycja, charyzma, funkcjonuj ce w grupie lub spo ecze stwie wzory awansu spo ecznego i presti u czy statusowe kryteria porówna spo ecznych. Dok adnie opisa je R.K. Merton 14. Dlatego te typy przystosowania opisywane przez Mertona dotycz zachowa i regu dzia ania ludzi w warunkach zmian. Dostosowane s one do utrzymywania w asnej jako ci ycia w zmieniaj cych si warunkach. To, jak jednostki oceniaj swe szanse w nowej rzeczywisto ci spo eczno-gospodarczej i jakie w niej podejmuj dzia ania, zale y mi dzy innymi od ich kapita u jednostkowego: wykszta cenia, zawodu, do wiadczenia, wieku i cech osobowo ciowych. Polskie spo ecze stwo jest coraz lepiej wykszta cone i przygotowane do pracy, ale brak perspektyw i mo liwo ci dzia ania dla wielu m odych Polaków jest sygna em i bod cem do poszukiwania ich poza granicami naszego kraju. Nie tylko ze wzgl dów ekonomicznych (poniesione nak ady na ich wykszta cenie), ale przede wszystkim moralnych i etycznych nie mo na pozwoli, aby m odzi Polacy mo liwo ci pracy, rozwoju, samorealizacji i godnego ycia musieli szuka poza swoim ojczystym krajem 15. Summary Difficult situations and their health consequences The article touches the question of professional passivity among unimpeded people. It focuses on the psychological aspects, showing the symptoms and the causes of resistance against employment. The authors analyses the stages of undertaking the work and shows the ways of advice with negativism. 14 R.K. Merton, Zasady metody socjologicznej, Warszawa 1982. 15 A. Wo niak-krakowian, A. Tarnopolski, Anomia i cz owiek postmodernizmu, Cz stochowa 2003.