Wojciech Mniszek Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu, Nowoczesne zarządzanie ryzykiem w środowisku pracy Wprowadzenie W nowoczesnych systemach zarządzania dąży się do integracji, a szczególnie do integracji zarządzania tymi aspektami działalności w przedsiębiorstwie, w których da się stosować podobne metody postępowania, wytyczne i kryteria i. W praktyce działania przedsiębiorstw kwestię zarządzania różnymi aktywnościami można rozwiązać na kilka sposobów: poprzez budowę oddzielnych systemów zarządzania poszczególnymi aktywnościami, poprzez budowę systemu zarządzania jedną aktywnością i stopniowe integrowanie z nim następnych systemów lub poprzez budowę od podstaw systemu zintegrowanego. Przy wyborze decyzji o postępowaniu w tym zakresie trzeba rozważyć podobieństwa i różnice w istniejących systemach, pożądany poziom integracji i inne czynniki sprzyjające lub niesprzyjające integracji, jak również bieżącą sytuację przedsiębiorstwa, a zwłaszcza to, czy już funkcjonują w nim jakieś formalne systemy zarządzania. Dobrym przykładem występowania zgodności między systemami zarządzania i prób ich integracji są systemy zarządzania: jakością oddziaływaniem na środowisko bezpieczeństwem i higieną pracy Ich integracji sprzyja fakt, że systemy te zostały opracowane na podstawie tych samych założeń ideowych i z zastosowaniem podobnych, a częściowo nawet identycznych procedur formalnych. Zintegrowane wdrożenie tych trzech systemów zapewnia przedsiębiorstwu znaczne oszczędności w kosztach wdrażania, a zintegrowane zarządzanie daje konkretne korzyści ekonomiczne. Wydaje się, że wspólnym mianownikiem integrowania różnych systemów zarządzania może być zarządzanie ryzykiem, ponieważ, z każdym z tych aspektów zarządzania przedsiębiorstwem wiąże się pewne ryzyko. Ryzyko, zwłaszcza w przypadku zarządzania bezpieczeństwem zawodowym, procesowym i oddziaływaniem na środowisko wydaje się być znaczącą częścią wspólną, ponieważ dla tych obszarów zarządzania duże znaczenie ma unikanie zagrożeń dla zdrowia i życia ludzi. Powszechne rozumienie słowa RYZYKO to prawdopodobieństwo niepowodzenia, porażki, działanie, którego efekt jest niepewny, dyskusyjny. Ryzykowanie to odważenie się na takie niebezpieczeństwo. Pojęcie ryzyka towarzyszy działalności człowieka: w życiu osobistym; w działalności gospodarczej; 1
w zdrowiu; i w wielu innych sferach działalności. Przeciwieństwem słowa ryzyko jest SZANSA, powszechne rozumienie tego słowa to możliwość, perspektywa odniesienia sukcesu w jakiejś dziedzinie, warunki sprzyjające do osiągnięcia czegoś. W szerokim piśmiennictwie fachowym wprowadzono określenie zarządzanie ryzykiem (risk management), do dzisiaj trwają dyskusje czy jest to określenie wystarczająco dokładne w stosunku do zagadnień wchodzących w ten obszar. Niektórzy specjaliści zamiast zarządzanie ryzykiem proponują stosowanie określenia kontrolowanie ryzyka, do dziś w języku polskim nie znaleziono jednak lepszego terminu niż zarządzanie ryzykiem, albowiem zarządzanie to dotyczy wielu zagadnień, od oceny ryzyka aż do zarządzania działaniami, które przynoszą efekty w postaci zmniejszania ryzyka. Tak więc przy tym określeniu pozostano i funkcjonuje w praktyce. Ryzyko zawodowe Ryzyko zawodowe zostało w Polsce zdefiniowane w Ustawie o służbie medycyny pracy ii. Jest to możliwość wystąpienia niepożądanych, związanych z wykonywaną pracą zdarzeń powodujących straty, w szczególności niekorzystnych skutków zdrowotnych będących wynikiem zagrożeń zawodowych, występujących w środowisku pracy lub związanych ze sposobem wykonywania pracy. Istnieje także określenie ryzyko zdrowotne, które rozumiane jest jako prawdopodobieństwo wystąpienia określonych ujemnych skutków zdrowotnych w wyniku narażenia na czynnik szkodliwy. Ryzyko zawodowe, czy też zdrowotne, oblicza się, a raczej szacuje różnymi metodami, przy czym bierze się pod uwagę przewidywany czas zatrudnienia pracownika na określonym stanowisku pracy, stopień narażenia na czynniki szkodliwe, oddziaływanie tych czynników na zdrowie wg aktualnego stanu wiedzy, pobraną dawkę czynnika szkodliwego i wiele innych parametrów. W związku z podanymi definicjami określeń ryzyka zawodowego i nasuwa się pytanie czy zarządzanie ryzykiem jest możliwe i w jakim celu należy go realizować. Cel jest oczywisty, chodzi o minimalizację ryzyka czyli podejmowanie takich działań technicznych i organizacyjnych na terenie zakładu przemysłowego oraz profilaktyki zdrowotnej, które w perspektywie czasu, branego pod uwagę przy szacowaniu wielkości ryzyka, poprzez poprawienie warunków higienicznych, ryzyko obniżą lub wyeliminują. Zarządzanie ryzykiem jest więc kompleksem działań, realizowanych przez zakładowe służby BHP, lekarzy medycyny pracy oraz przez służby techniczne zakładu przemysłowego w celu osiągnięcia zamierzonych efektów obniżenia ryzyka. Kompleksowość działań, związaną także z potrzebą angażowania specjalistów z różnych branż, czyni ten proces złożonym i dlatego ujmuje się to w określenie zarządzanie ryzykiem. Wiele pozycji z piśmiennictwa fachowego zajmuje się złożonością tego procesu, między innymi już w 1988 roku zauważono iii, że całokształt działań związanych z identyfikacją zagrożeń zdrowia, włącznie z odpowiednimi pomiarami stężeń i natężeń czynników szkodliwych, oceną narażenia i ryzyka oraz działaniami zmierzającymi do obniżenia ryzyka definiuje się jako zarządzanie ryzykiem (risk management). W Kodeksie Pracy iv zamieszczono wiele zapisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, między innymi: Niedopuszczalne jest stosowanie materiałów i procesów technologicznych bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych. Minister zdrowia i opieki społecznej w porozumieniu z ministrem pracy i polityki socjalnej oraz właściwymi ministrami 2
określi, w drodze rozporządzenia wykaz jednostek upoważnionych do przeprowadzania badań materiałów i procesów technologicznych w celu ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia oraz zakres tych badań. Pracodawca jest także zobowiązany informować pracowników o ryzyku zdrowotnym związanym z zatrudnieniem na określonym stanowisku. Ocena ryzyka zawodowego jako element zarządzania ryzykiem wymaga więc stosowania odpowiednich metod z zakresu kilku dyscyplin i jest wymagana prawem. Algorytm oceny ryzyka W samym Kodeksie pracy nie przedstawiono metod oceny, jest to zrozumiałe ze względu na obszerność zagadnień z tym związanych. Istnieje wiele innych aktów prawnych, regulujących metodyczne aspekty wykonywania ocen szkodliwości dla zdrowia materiałów i technologii stosowanych w różnych procesach produkcyjnych. Dla prawidłowego wykonania ocen, nie wystarczy jednak sama znajomość przepisów prawa, potrzebne są interdyscyplinarne umiejętności i duże doświadczenie w zakresie higieny pracy, medycyny pracy, toksykologii, ergonomii, fizjologii pracy, technologii i organizacji produkcji i w wielu innych dyscyplinach. W skrajnych przypadkach, pracodawca zadowala się wykonaniem pomiarów stężeń i natężeń czynników szkodliwych na stanowiskach pracy, wykonanych gorzej lub lepiej, zakończonych zwykłym porównaniem z wartościami dopuszczalnymi i samouspokojeniu, że spełnił postanowienia Kodeksu pracy i innych aktów prawnych. Rzadko natomiast, a właściwie prawie wcale, można spotkać przykłady pogłębionego rozpoznania sytuacji, poczynając od analizy technologii produkcji, poprzez wytypowanie i zestawienie potencjalnych czynników szkodliwych na stanowiskach pracy, wykonanie prawidłowych pomiarów stężeń i natężeń czynników szkodliwych, wykonanie obliczeń wskaźników narażenia i wreszcie określenie zagrożeń dla zdrowia tj. oszacowanie ryzyka i zastosowanie właściwej profilaktyki medycznej w stosunku do pracowników pracujących w warunkach narażenia na prawidłowo rozpoznane czynniki szkodliwe. Chodzi tutaj nie tylko o formalne spełnienie wymagań odpowiednich aktów prawnych, ale przede wszystkim o faktyczną i skuteczną ochronę zdrowia pracowników, które jest najcenniejszą wartością dla człowieka. Na każdym z wymienionych etapów postępowania, prowadzących do prawidłowego rozpoznania zagrożeń zdrowia i wdrożenia właściwej profilaktyki można popełnić znaczące błędy, które się zwielokrotniają i prowadzą do fałszywych wniosków i w rezultacie do niekorzystnych oddziaływań na zdrowie pracowników. Takie wieloetapowe konsekwentne postępowanie jest konieczne i tylko krytyczne podejście do wyników każdego etapu na drodze do rozpoznania zagrożeń zdrowia gwarantuje prawidłowy efekt końcowy. Ponadto raz wykonana pogłębiona i prawidłowa ekspertyza może służyć pracodawcy w działaniach związanych z utrzymywaniem prawidłowych warunków higienicznych na stanowiskach pracy, a wszelkie zmiany technologiczne lub organizacyjne wymagają wtedy tylko uzupełnienia ekspertyzy o wpływ nowych warunków. Nie trzeba nawet udowadniać, że takie postępowanie ma także głębokie uzasadnienie ekonomiczne. W każdym procesie wieloetapowej analizy sytuacji, a do takiego zaliczyć można rozpoznanie i ocenę zagrożeń zdrowia pracowników, powinno się postępować metodą analizy krytycznej po każdym etapie tego złożonego procesu. Na rys.1 przedstawiono logiczny algorytm wskazujący schemat postępowania. Wyróżniono etapy, których zakończenie prawidłowym wynikiem upoważnia do rozpoczęcia etapu kolejnego. W przypadku wyniku fałszywego należy poszukiwać lepszych metod postępowania i dopiero po ich zastosowaniu prowadzić procedurę w kolejnych etapach. 3
Rys. 1 Algorytm wieloetapowego procesu postępowania z uwzględnieniem analizy wyników i korekty błędów W przypadku złożonego procesu jakim jest rozpoznanie zagrożeń zdrowia i ocena ryzyka można wyróżnić etapy postępowania, które wymagają analizy błędów i korekty przed rozpoczęciem kolejnego etapu, ograniczono się tutaj do przykładu przy narażeniu na substancje chemiczne, etapy zestawiono w tab.1. 4
Tab. 1 Zarządzanie ryzykiem zdrowotnym przy narażeniu na substancje chemiczne etap dane wynik realizacji 1. Analiza procesu technologiczneg o 2. Strategia pomiarów czynników szkodliwych 3. Wstępne pomiary stężeń substancji chemicznych 4. Właściwe pomiary substancji chemicznych 1. Schemat i opis procesu technologicznego 2. Wykaz materiałów stosowanych w poszczególnych operacjach 3. Karty charakterystyk materiałów 4. Wykaz stanowisk pracy 5. Liczba osób zatrudnionych na poszczególnych stanowiskach pracy 6. Chronometraż pracy pracowników 7. Wyniki pomiarów czynników szkodliwych dotychczas wykonywanych na stanowiskach pracy (jeśli istnieją) 8. Wizja lokalna procesu technologicznego 9. Studia literaturowe 1. Metody poboru i oznaczania poszczególnych substancji chemicznych 1. Wykaz czynników szkodliwych na poszczególnych stanowiskach pracy 2. Wykaz czynników szkodliwych objętych NDS 3. Zestawienie czasów pracy na poszczególnych stanowiskach 4. Analiza dotychczasowych wyników oceny narażenia (jeżeli pomiary i ocena były wykonywane) 1. Zestawienie odpowiednich metod oznaczania 2. Zaplanowanie pomiarów reprezentatywnych dla narażenia pracowników 1. Wykaz stanowisk pracy, na których potwierdzono pomiarami wstępnymi występowanie czynników szkodliwych 2. Wykaz czynników szkodliwych, których obecności nie potwierdzono 3. Strategia pomiarów do oceny narażenia 1. Zestawienie wyników pomiarów 5
etap dane wynik realizacji 5. Ocena narażenia 1. Chronometraż pracy pracowników 1. Zestawienie 2. Zestawienie wyników pomiarów wskaźników narażenia 3. Metody obliczania wskaźników pracowników na narażenia poszczególnych stanowiskach pracy 2. Wykaz czynników szkodliwych i stanowisk pracy do pomiarów w przyszłości wraz z podaniem ich częstości 3. Zalecenia do ochrony osobistej pracowników 4. Wytyczne do modyfikacji technologii i organizacji pracy 5. Wskazania do badań okresowych 6. Ocena ryzyka 7. Działania techniczne i organizacyjne 1. Toksyczne właściwości substancji występujących na stanowiskach pracy 2. Metody oceny ryzyka 3. Wyniki oceny narażenia 1. Ocena narażenia i ryzyka 2. Analiza możliwości zastosowania technicznych i organizacyjnych zmian warunków pracy pracowników 1. Ocena ryzyka 2. Zalecenia dla służb BHP 3. Zalecenia profilaktyczne dla służb medycyny pracy 1. Poprawa higienicznych warunków pracy, obniżenie ryzyka Podsumowanie Zarządzanie ryzykiem w środowisku pracy, a w szczególności ryzykiem zdrowotnym, jest procesem złożonym i powinno być elementem zarządzania zintegrowanego. Za włączeniem zarządzania ryzykiem zdrowotnym do systemu zintegrowanego w przedsiębiorstwie przemawia wiele argumentów, w tym ekonomiczne, a także podobieństwa w metodach i kryteriach zarządzania innymi aspektami w przedsiębiorstwie, które dyskutowano w referacie. Do zakresu zarządzania ryzykiem zdrowotnym zalicza się rozpoznanie i ocenę ryzyka oraz podejmowanie działań obniżających ryzyko i to zarówno działań w sferze organizacyjnej, technicznej jak i w profilaktyce zdrowotnej. Ze względu na możliwość popełniania błędów w wieloetapowym postępowaniu w zarządzaniu ryzykiem, a co za tym idzie podejmowanie mało skutecznych działań, zaproponowano algorytm, 6
polegający na analizie i korekcie błędów po każdym etapie postępowania. Ogólny algorytm rozwinięto na przykładzie zarządzania ryzykiem zdrowotnym przy narażeniu na niebezpieczne dla zdrowia substancje chemiczne, wyróżniono siedem etapów postępowania i wskazano te wyniki realizacji etapu, które powinno się poddawać analizie błędów. Postępowanie zgodnie z zaproponowanym algorytmem wymaga zdyscyplinowania i współpracy specjalistów różnych dyscyplin, wydaje się jednak, że przyniesie wymierne korzyści, wszak chodzi przede wszystkim o zdrowie pracowników, a to jest wartością najcenniejszą dla człowieka. Zdrowy pracownik to olbrzymia wartość, a w znacznym stopniu zależy to od właściwych warunków pracy. Piśmiennictwo I Borysiewicz M.,Lisowska-Mieszkowska E., Żurek J.: Systemy zintegrowanego zarządzania bezpieczeństwem procesowym w zakładzie przemysłowym oraz ochroną zdrowia i oddziaływaniem na środowisko. Wydawnictwo CIOP, Warszawa 2001 II Ustawa o służbie medycyny pracy z 27.06.1997. Dz.U. nr 96, poz. 593, art. 4 III Occupational Health in the Chemical Industry. Papers presented at the XVI Medichem Congress. Helsinki, Finland, 27-30 September 1988. IV Ustawa z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy. Tekst ujednolicony po zmianie z 30 października 2002 roku. Stan prawny na 1 lipca 2003 roku, Art. 220 1 Abstract Modern risk management in work environment Risk management and particularly health risk management in work environment should be a part of the integrated management system if the exposure to agents, which are dangerous for health, is present in workplaces. Health risk management is defined as a complex process including several activities like identifying potentially or actually harmful situations, assessing them, and applying the appropriate control measures. The final effect of the risk management process is the reduction of risk. To achieve this effect, all activities of risk management must be reliable and specialists from different branches have to be involved. The algorithm of risk management process in case of the exposure to chemical substances in hypothetical industry is presented in this paper. 7