DIAGNOZA POSTAW MŁODZIEŻY WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO WOBEC ODMIENNOŚCI KULTUROWEJ. pod redakcją. Aleksandry Jasińskiej-Kania i Katarzyny M.

DIAGNOZA POSTAW MŁODZIEŻY WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO WOBEC ODMIENNOŚCI KULTUROWEJ pod redakcją Aleksandry Jasińskiej-Kania i Katarzyny M. Staszyńskiej

DIAGNOZA POSTAW MŁODZIEŻY WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO WOBEC ODMIENNOŚCI KULTUROWEJ pod redakcją Aleksandry Jasińskiej-Kania i Katarzyny M. Staszyńskiej Białystok Styczeń 2009

Projekt otrzymał dofinansowanie z Komisji Europejskiej w ramach Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego. Niniejsza publikacja odzwierciedla wyłącznie poglądy autorów; Komisja i Narodowe Centrum Kultury nie mogą ponosić odpowiedzialności za wykorzystanie zawartych w niej informacji. Europejski Rok Dialogu Międzykulturowego Copyright by Województwo Podlaskie Narodowe Centrum Kultury posiada licencję na materiały wykorzystane w publikacji ISBN 978-83-913165-2-8 ADRES WYDAWCY: Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego ul. Kardynała Stefana Wyszyńskiego 1 15-888 Białystok Redakcja Aleksandra Jasińska-Kania i Katarzyna M. Staszyńska e-mail: spotkania@spotkania.waw.pl www.spotkania.waw.pl e-mail: info@ereste.com.pl www: www.ereste.com.pl Projekt okładki publikacji został przygotowany na podstawie plakatu Leona Tarasewicza promującego Europejski Rok Dialogu Międzykulturowego w Polsce. Opracowanie graficzne, skład i łamanie Jacek Chańko Druk 15-205 Białystok, ul. Nowowarszawska 25 tel. 085 74 04 704, e-mail: druk@bialykruk.com INSTYTUCJA KOORDYNUJĄCA EUROPEJSKI ROK DIALOGU MIĘDZYKULTUROWEGO W POLSCE: Narodowe Centrum Kultury ul. Senatorska 12 00-082 Warszawa tel.: 22 21 00 100, fax.: 22 21 00 101 nck@nck.pl www.dialog2008.pl / www.dialogmiedzykulturowy.pl www.nck.pl

POZA TOLERANCJĘ postawy młodzieży wobec odmienności kulturowej w perspektywie interakcji społecznych to tytuł projektu, który jako jeden z trzynastu inicjatyw kulturalno-edukacyjnych, realizowany był w ramach ogólnopolskich obchodów Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego. Badania, będące częścią projektu, na terenie województwa podlaskiego prowadzone były przez konsorcjum firmy ERESTE i stowarzyszenie Spotkania we współpracy z Urzędem Marszałkowskim Województwa Podlaskiego. Cieszy fakt, że oto do rąk czytelników oddajemy publikację zawierającą diagnozę postaw młodych ludzi wobec odmienności kulturowej. Może się ona bowiem stać podstawą do opracowania i wprowadzenia w życie nowatorskich form edukacji międzykulturowej, działalności kulturalnej, a przede wszystkim zmian w zakresie polityki społecznej. Dialog to budowanie wzajemności, te słowa księdza profesora Józefa Tischnera będące mottem ERDM w Polsce, niech zawsze będą ideą przewodnią każdego z nas w kontaktach z drugim człowiekiem. Jarosław Zygmunt Dworzański Marszałek Województwa Podlaskiego

S PIS TREŚCI Martyna Woropińska Wstęp....................... 9 Europejski Rok Dialogu Międzykulturowego........ 9 Obchody Roku Dialogu w Polsce............ 10 Aleksandra Jasińska-Kania, Katarzyna M. Staszyńska Wprowadzenie.................... 15 Maciej Gdula Wielokulturowość źródła, niepewności i nadzieje...... 19 Wiele kultur = wielokulturowość?............ 19 Wielokulturowość i państwo narodowe.......... 20 Powrót wypartego................. 23 Przemysław Sadura Wielokulturowa przeszłość Polski i Podlasia a polityka historyczna III RP.................. 27 Wielokulturowość w czasach sprzed 1918 r......... 27 Polityka II RP.................. 28 Polityka narodowościowa w PRL............ 29 Wielokulturowość III RP.............. 29 Mniejszości narodowe i etniczne Podlasia i Białegostoku..... 31 Maciej Gdula, Przemysław Sadura Bibliografia problematyki międzykulturowości i mniejszości.. 43

Tomasz Kasprzak, Bartłomiej Walczak Diagnoza postaw młodzieży województwa podlaskiego wobec odmienności kulturowej. Raport z badania......... 51 Wprowadzenie.................. 51 1. Problemy badawcze, metodologia i dobór próby....... 52 Charakterystyka próby................. 54 2. Tożsamość.................. 56 3. Mniejszości w oczach podlaskiej młodzieży........ 61 Doświadczenie kontaktu z Innym............. 63 Relacje mniejszość większość.............. 66 Przedstawicielstwa mniejszości.............. 75 Przedstawicielstwa mniejszości etnicznych i narodowych...... 76 Organizacje mniejszości seksualnych............ 78 Kryteria wyodrębniania grup mniejszościowych......... 80 4. Dystans wobec Innych............... 81 Wprowadzenie................... 81 Inni w oczach podlaskiej młodzieży............. 83 Inne narody..................... 84 Inne narody hierarchia dystansu.............. 92 Mniejszości narodowe.................. 95 Żydzi....................... 97 Mniejszości etniczne Romowie.............. 98 Afrykanie..................... 100 Mniejszości religijne................. 101 Niepełnosprawni.................. 103 Mniejszości seksualne................. 104 Inni w oczach młodzieży: podsumowanie.......... 106 5. Uwarunkowania stosunku do Innych.......... 107 Determinanty stosunku do Innego............ 110 Kontakt z Innym................. 113 Aktywność obywatelska............... 115 Miejsce.................... 117 6. Kryteria polskości................ 119 7. Edukacja wielokulturowa.............. 122 Wnioski ogólne i rekomendacje............ 127 Bibliografia................... 131 Aneks.................... 134 Tabele..................... 134 Scenariusz wywiadu z ekspertem............ 147 Kwestionariusz do wywiadu ankieterskiego......... 149 Dyskurs publiczny................. 187 Spis rysunków.................. 191 Spis wykresów.................. 192 Spis tabel................... 194

Martyna Woropińska W STĘP Rzetelny dialog wyrasta z pewnego założenia, które musi być przyjęte wyraźnie lub milcząco przez obydwie strony: ani ja, ani ty nie jesteśmy w stanie poznać prawdy o sobie, jeśli pozostaniemy w oddaleniu od siebie, zamknięci w ścianach naszych lęków, lecz musimy spojrzeć na siebie niejako z zewnętrz, ja twoimi, a ty moimi oczami, musimy porównać w rozmowie nasze widoki i dopiero w ten sposób jesteśmy w stanie znaleźć odpowiedź na pytanie, jak to z nami naprawdę jest. ks. prof. J. Tischner, Etyka solidarności EUROPEJSKI ROK DIALOGU MIĘDZYKULTUROWEGO Europejski Rok Dialogu Międzykulturowego 2008 to inicjatywa Komisji Europejskiej mająca przyczynić się do zwiększenia poszanowania różnorodności kulturowej w społeczeństwie obywatelskim. Naczelną ideą obchodów była promocja dialogu pomiędzy przedstawicielami odmiennych kultur, ras i religii. Obchody ERDM odbywały się we wszystkich państwach członkowskich i miały na celu m. in.: Poszanowanie i promocję różnorodności kulturowej Zapewnienie równości szans wszystkim mieszkańcom UE i przeciwdziałanie dyskryminacji Wsparcie idei solidarności i sprawiedliwości społecznej Budowanie partnerskich relacji z krajami członkowskimi i krajami spoza Wspólnoty

10 Diagnoza postaw młodzieży woj. podlaskiego wobec odmienności kulturowej Dokumentem strategicznym, określającym obchody Roku w Unii, jest Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1983/2006/EC z dn. 18 grudnia 2006, ustanawiająca rok 2008 Europejskim Rokiem Dialogu Międzykulturowego oraz wskazująca cele jego obchodów. OBCHODY ROKU DIALOGU W POLSCE Obchody Roku w Polsce wyznaczone były przez realizację wydarzeń kulturalnych i edukacyjnych, dla których motto stanowiły słowa ks. prof. J. Tischnera Dialog to budowanie wzajemności. W Polsce za przygotowanie obchodów ERDM oraz ich przeprowadzenie odpowiadało Narodowe Centrum Kultury. Zasady realizacji obchodów Roku w Polsce przedstawia w sposób ogólny dokument pt. Strategia Polski dla Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego. W dokumencie tym określono także cele i priorytety narodowe dla Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego, za które uznano: ukazanie społeczeństwu polskiemu różnych kontekstów i rozumienia wielokulturowości w Europie, ze szczególnym uwzględnieniem polskiej tradycji i doświadczeń historycznych, współtworzących dziedzictwo kulturowe kontynentu ukazanie chrześcijańskich korzeni Europy oraz tradycji Polski wielowyznaniowej ukazanie lokalnych kontekstów wielokulturowości, sprzyjającej lepszemu wzajemnemu zrozumieniu mieszkańców i ich przyszłemu współdziałaniu. Dodatkowo strategia kładzie szczególny nacisk na: działania ukazujące znaczenie zaangażowania w dialog międzykulturowy w życiu codziennym oraz podkreślanie wkładu różnych kultur i przejawów różnorodności kulturowej w dziedzictwo i sposób życia w państwach członkowskich działania sprzyjające budowie płaszczyzny dialogu i współpracy z sąsiadami Polski, a zwłaszcza z Ukrainą i Białorusią, pogłębieniu dialogu z mniejszością ukraińską i białoruską w Polsce oraz wspieraniu ruchów demokratycznych w krajach będących obecnie bezpośrednimi sąsiadami Unii Europejskiej. działania realizujące ideę formalnej i nieformalnej edukacji międzykulturowej, skierowanej zarówno do dzieci i młodzieży, jak i do dorosłych.

Martyna Woropińska Wstęp 11 W pierwszej kolejności na podstawie krajowego naboru wniosków dokonano wyboru trzynastu projektów realizujących w najwyższym stopniu cele i założenia Europejskiego Roku Dialogu. Wybrane projekty składały się na obchody Roku w Polsce, zaś instytucje je realizujące były partnerami Narodowego Centrum Kultury w przeprowadzeniu obchodów Roku. Jednym z projektów ( Poza Tolerancję postawy młodzieży wobec odmienności kulturowej w perspektywie interakcji społecznych ) był projekt Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego, którego efektem jest niniejsza publikacja. Pozostałe wydarzenia to: Organizacja międzynarodowej konferencji naukowej podsumowującej cykl TRANSKULTURA wraz z publikacją materiałów pokonferencyjnych przez Galerię Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki Ogólnopolski projekt Porozmawiajmy Europejskie debaty o wartościach Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego z Warszawy Księga Wielkiego Księstwa Litewskiego Ku Europejskim Tradycjom Wspólnotowości. Wspólna publikacja historyków białoruskich, litewskich i polskich przygotowywana przez Fundację Pogranicze z Sejn Opracowanie i wydanie monografii pt. Różnorodność religijna, etniczna i kulturowa Zelowa przez Urząd Miejski w Zelowie Opracowanie i publikacja wydawnictw popularyzujących galerię judaików w Muzeum Narodowym w Krakowie Festiwal Teatrów Europy Środkowej Sąsiedzi organizowany przez Centrum Kultury w Lublinie IV Festiwal Kultur Świata Okno na świat organizowany przez Nadbałtyckie Centrum Kultury w Gdańsku Festiwal Trzech Kultur we Włodawie dialog kultur, który nas łączy przygotowywany przez Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego Ogólnopolski projekt Wspólna przeszłość Wspólna przyszłość Fundacji Centrum Edukacji Obywatelskiej z Warszawy Projekt Dzieci Jednego Boga Fundacji Dzielnica Wzajemnego Szacunku Czterech Wyznań z Wrocławia Projekt Spotkania ze sztuką sakralną w poszukiwaniu wspólnych treści Chrześcijaństwo, Judaizm, Islam Muzeum Podlaskiego w Białymstoku Warsztaty i szkolenia dla młodzieży Spotkajmy się inny nie znaczy obcy przygotowywane przez Miasto Lublin Istotną rolę w przyczynieniu się do promocji dialogu odgrywa dwujęzyczna strona internetowa (www.dialog2008.pl, www.dialogmiedzykulturowy.pl), której podstawową funkcją jest prezentowanie polskich projektów z zakresu dialogu międzykulturowego, rozpowszechnianie informacji o obchodach Roku oraz integrowanie środowisk pracujących na rzecz dialogu. Strona zawiera m.in. katalog

12 Diagnoza postaw młodzieży woj. podlaskiego wobec odmienności kulturowej dobrych praktyk (tj. najlepszych projektów z zakresu dialogu realizowanych przez polskie instytucje i organizacje), mapę najciekawszych wydarzeń realizowanych w Polsce, opracowania nt. dialogu, sylwetki Ambasadorów Roku oraz ważne informacje i aktualności z zakresu dialogu międzykulturowego w Polsce i na świecie. Opracowanie koncepcji graficznej plakatów promujących Europejski Rok Dialogu Międzykulturowego w Polsce powierzono prof. Leonowi Tarasewiczowi, wybitnemu artyście, zaangażowanemu w działania na rzecz dialogu polsko-białoruskiego, pełniącemu jednocześnie funkcję Ambasadora Roku Dialogu. Powstały cztery projekty promujące poszczególne typy wydarzeń: konferencje, warsztaty, badania/publikacje, festiwale/przeglądy. W ramach obchodów można było również otrzymać patronat Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego jest to niefinansowe wsparcie Wspólnoty dla inicjatyw zgłoszonych przez organizacje publiczne lub prywatne, spełniających kryteria określone przez Komisję Europejską. Do promocji idei dialogu międzykulturowego zostali powołani Ambasadorowie ERDM, którymi zostały osoby publiczne, działające na rzecz dialogu międzykulturowego oraz promujące ideę dialogu jako instrumentu wspierającego mieszkańców Europy w dążeniu do poszerzania wiedzy i zdolności do funkcjonowania w bardziej otwartym, a jednocześnie bardziej złożonym środowisku. Polskimi Ambasadorami Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego w Polsce są: Agnieszka Holland reżyser telewizyjny i filmowy oraz scenarzysta, należy do grona jednych z najbardziej uznanych polskich twórców filmowych, Adam Michnik historyk, współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników, działacz polityczny związany z ruchem Solidarność, redaktor naczelny Gazety Wyborczej, największego dziennika w Polsce, Leon Tarasewicz malarz, związany z mniejszością białoruską w Polsce, twórca plakatów promujących Europejski Rok Dialogu Międzykulturowego w Polsce, Krzysztof Czyżewski praktyk idei, eseista i animator działań międzykulturowych; twórca Fundacji Pogranicze i Ośrodka Pogranicze sztuk, kultur, narodów w Sejnach, Piotr M. A. Cywiński historyk mediewista, zaangażowany w wiele projektów międzykulturowych, od września 2006 dyrektor Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, Janusz Witt filolog, germanista, zaangażowany w dialog ekumeniczny i polsko-niemiecki, od roku 1989 związany z Fundacją Krzyżowa dla porozumienia europejskiego.

Martyna Woropińska Wstęp 13 Zespół koordynujący obchody Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego w Polsce: Magdalena Kopczyńska-Zych koordynator obchodów Anna Lonkwic Iga Raczyńska Martyna Woropińska Narodowe Centrum Kultury ul. Senatorska 12 00-082 Warszawa Tel. (+48) 22 2 100 100 Fax (+48) 22 2 100 101 e-mail: nck@nck.pl www: www.nck.pl

Aleksandra Jasińska-Kania Katarzyna M. Staszyńska W PROWADZENIE Badanie postaw młodzieży podlaskiej wobec mniejszości kulturowych, etnicznych i religijnych jest w chwili obecnej szczególnie potrzebne i ważne z kilku powodów. Diagnoza tych postaw ma bowiem istotne znaczenie zarówno dla przewidywania szans rozwoju dialogu międzykulturowego i współpracy różnych wspólnot, jak i dostrzegania niebezpieczeństwa konfliktów i animozji wzajemnych, a także zalecania potrzebnych działań edukacyjnych. Znaczenie tej problematyki może być rozpatrywane z różnych perspektyw: globalnej, europejskiej, ogólnopolskiej, regionalnej i lokalnej. Kiedy konflikty rozgrywające się w świecie mają za źródło, w znaczącej części, odmienność postaw, wartości i orientacji wyznaczonych zróżnicowaniem kulturowym i religijnym oraz wynikających z odmienności położenia materialnego ludów Południa i Północy, Wschodu i Zachodu, niezbędna jest dyskusja o zakresie tych zjawisk i ich konsekwencjach dla współczesnego świata. Problem koegzystencji różnych wspólnot, odrębnych kulturowo, etnicznie, religijnie i narodowościowo, kiedy tworzy się nowa wspólnota europejska złożona ze wspólnot narodowych o odmiennym doświadczeniu historycznym, zapełniających się przybyszami z innych regionów geograficznych, w naturalny sposób odrębnymi kulturowo, musi być badany, analizowany i dyskutowany w przestrzeni publicznej. Wprowadzane są liczne międzynarodowe i krajowe regulacje prawne oraz tworzone są instytucje, mające na celu likwidację przejawów dyskryminacji dotyczących mniejszości narodowych, religijnych i kulturowych oraz imigrantów i uchodźców. Polska dzisiejsza należy do najbardziej jednolitych pod względem kulturowym krajów w Europie. Wielonarodowość i wielokulturowość międzywojennej Polski jest już faktem historycznym. Wyrażała się ona zarówno w konfliktach między grupami odmiennymi narodowościowo i religijnie, jak też w przykładach

16 Diagnoza postaw młodzieży woj. podlaskiego wobec odmienności kulturowej znacznej symbiozy, zależnie od okresu i zależnie od terenu, na którym współistnienie polskiej większości z mniejszością miało miejsce. Paradoksalnie, brutalne konsekwencje okupacji hitlerowskiej i zmian granic po 1945r. powołały do życia państwo polskie homogeniczne narodowościowo, etnicznie i religijne. Nie oznacza to jednak, że polskie społeczeństwo Innych nie posiada w swoich strukturach. Są oni jednak znacznie mniej liczni niż byli w okresie międzywojennym i mniej widoczni. Relacje między odrębnymi etnicznie, narodowościowo, religijnie i kulturowo grupami obrosły jednak pamięcią o przeszłości wyrażaną także w stereotypach i uprzedzeniach. Przemiany ustrojowe po 1989 r. dały przedstawicielom mniejszości narodowych i etnicznych możliwość swobodnego wyrażania swojej tożsamości i prowadzenia działalności publicznej. Do zwiększenia różnorodności etnicznej polskiego społeczeństwa przyczyniło się także otwarcie naszego kraju na międzynarodowe i globalne procesy migracyjne. Polska przestaje być już państwem, z którego pochodzili jedynie emigranci i uchodźcy, lecz w coraz większym stopniu staje się również miejscem osiedlenia dla imigrantów zarobkowych oraz schronieniem dla uchodźców opuszczających swe kraje w obawie o życie. Ponadto, pojawiła się społeczna świadomość istnienia innych niż religijne czy etniczne mniejszości: mniejszości seksualnych, światopoglądowych, odrębności osób niepełnosprawnych. Problematyka relacji mniejszość większość i ich konsekwencji dla funkcjonowania całego społeczeństwa nie może zatem być pominięta w dyskusji nad stanem i charakterem polskiego społeczeństwa. Wybór województwa podlaskiego jako przykładu koegzystencji i potencjalnego konfliktu ma znaczenie szczególne, gdyż właśnie województwo podlaskie jest wśród wszystkich regionów Polski najbardziej heterogeniczne. Współżyją tu polska większość i mniejszości narodowościowe: białoruska, ukraińska, litewska, romska, tatarska i rosyjska, ta ostatnia znacznie rozproszona i niewidoczna w przestrzeni społecznej. Żyją tu katolicy obrządku rzymskiego, prawosławni i grekokatolicy. Uchodźcy (w większości Czeczeni) i zagraniczni studenci poza zasymilowanymi od stuleci Tatarami reprezentują wyznanie muzułmańskie. Ewenementem w skali kraju jest fakt, że na Podlasiu są miejscowości, gdzie Polacy są grupą mniejszościową, a większość stanowią Białorusini i Litwini. Relacje między polską większością a mniejszościami z naturalnego porządku współegzystencji obrosły w doświadczenia, dobre i złe, oraz w stereotypy i uprzedzenia. Część z nich ma charakter uniwersalny w wymiarze polskiego doświadczenia obcowania z mniejszościami, część natomiast ma rodowód lokalny. Badanie postaw młodzieży wobec mniejszości społecznych na Podlasiu wydawało się niezmiernie interesujące z kilku powodów. Po pierwsze, to niemal jedyny segment polskiej młodzieży, który faktycznie doświadcza obcowania z różnorodnymi mniejszościami. Co więcej, wśród młodych na Podlasiu są za-

A. Jasińska-Kania, K. M. Staszyńska Wprowadzenie 17 równo przedstawiciele polskiej większości, jak i różnych żyjących tu mniejszości. Odpowiedź na pytanie, czy i na ile młodzież Podlasia jest świadoma inności swoich sąsiadów, na ile ta inność jest znacząca w jej społecznym doświadczeniu i rodzi specyficzne postawy i opinie, wydaje się bardzo ważna. Ponadto warte analizy empirycznej jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie, w jakim zakresie młodzież Podlasia dziedziczy postawy generacji swoich dziadków i rodziców wobec mniejszości, a na ile jej postawy kształtują się niezależnie od postaw starszych pokoleń. Niezmiernie istotne w badaniu było także stwierdzenie, na ile edukacja dla wielokulturowości wpływa na postawy młodych ludzi wobec mniejszości i jak taka edukacja powinna przebiegać. Badanie zrealizowało konsorcjum firmy ERESTE Research on Strategy & Tactics i Stowarzyszenie dla Edukacji i Kultury Spotkania, reprezentowane przez zespół badawczy w składzie: prof. dr hab. Aleksandra Jasińska Kania, dr Katarzyna M. Staszyńska, dr Maciej Gdula, dr Przemysław Sadura, dr Bartłomiej Walczak oraz mgr Tomasz Kasprzak. Prezentowane przez nas opracowanie składa się z trzech części. W pierwszej przedstawiamy tekst Macieja Gduli, który rozpatruje problematykę wielo- i międzykulturowości w szerokiej perspektywie teoretycznej. W drugiej części Przemysław Sadura pokazuje wielokulturowość Podlasia w perspektywie historycznej i analizuje położenie żyjących na nim mniejszości narodowościowych i religijnych w chwili obecnej. W trzeciej części, której autorami są Bartłomiej Walczak i Tomasz Kasprzak, przedstawiamy wyniki badania ankietowego postaw młodzieży województwa podlaskiego wobec mniejszości oraz jakościowego badania ekspertów, zajmujących się problematyką mniejszości na Podlasiu. W aneksie do części poświęconej prezentacji wyników naszego badania znajdzie Czytelnik narzędzia badawcze w nim użyte. Zawierają one scenariusz pogłębionego wywiadu indywidualnego z ekspertami zajmującymi się problematyką mniejszości oraz dwa narzędzia zastosowane w badaniu ankietowym: kwestionariusze wywiadu przeprowadzanego przez ankieterów oraz ankiety, którą respondenci wypełniali samodzielnie i oddawali ankieterom w zapieczętowanej kopercie. Narzędzia te mogą być wykorzystane w przyszłych badaniach, pozwalających śledzić zachodzące w czasie zmiany postaw. Kontynuacja badań, ukazująca dynamikę postaw młodzieży wobec odmienności kulturowej, jest bowiem niezbędnym elementem oceny skuteczności polityki edukacyjnej wspierającej rozwój dialogu międzykulturowego.

Maciej Gdula W IELOKULTUROWOŚĆ ŹRÓDŁA, NIEPEWNOŚCI I NADZIEJE Wielokulturowość jest pojęciem, które nie cierpi na niedostatek znaczeń. W zasadzie każdy, kto zajmuje się tym problemem, własnym sumptem stara się wielokulturowość zdefiniować i dookreślić. Dokonanie krótkiego przeglądu złożonych kontekstów związanych z używaniem tego pojęcia staje się z tego powodu niemożliwe. Można jednak skoncentrować się na kilku aspektach związanych z wielokulturowością, które łączą się z problematyką poruszoną w badaniu przedstawionym w dalszej części publikacji. WIELE KULTUR = WIELOKULTUROWOŚĆ? To, że istnieje wielość kultur wcale nie jest rzeczą oczywistą. Dla starożytnych Greków i Rzymian kultura była jedna i była to ich kultura otoczona przez morze barbarzyńców. Wiele grup graniczących ze sobą nie uznawało zdolności sąsiadów do posługiwania się mową, a więc odmawiało im podstawowego atrybutu kulturowego. Przez wieki kultura była więc czymś zastrzeżonym dla własnej zbiorowości. Inni reprezentowali przede wszystkim dzikość, brutalność i brak ogłady. Uznanie wielości kultur w Europie wiąże się z formowaniem i konsolidacją państw narodowych. Proces ten przybiera na sile w XVII wieku i nie jest przypadkiem, że to właśnie Blaise Pascal (1623-1662) stwierdził, że to, co jest prawdą po jednej stronie Pirenejów, jest fałszem po drugiej. Zauważenie, że ludzkie kultury różnią się od siebie nie oznaczało jednak wcale wielokulturowości. Zróżnicowanie kultur

20 Diagnoza postaw młodzieży woj. podlaskiego wobec odmienności kulturowej postrzegano przede wszystkim jako odmienność jednorodnych całości oddzielonych od siebie wyraźnymi granicami. Wielokulturowość pojawia się dopiero wraz z kresem przekonania o tym, że kultury stanowią zamknięte i kompletne całości. Zadecydowało o tym wiele procesów, a wśród najważniejszych z nich należy wymienić domaganie się grup mniejszościowych (np. mniejszości etnicznych, czarnoskórych obywateli USA, mniejszości seksualnych) uznania dla swojej odmienności, dekolonizację i napływ emigrantów do rozwiniętych krajów Europy Zachodniej, zwątpienie w postęp jako proces prowadzący do stworzenia jednolitej ludzkiej wspólnoty oraz kryzys i przemiany państwa narodowego. Zmiany zachodzące na poziomie państwa narodowego są najistotniejszym dla nas zagadnieniem i na nim skoncentrujemy się w dalszej części rozważań. WIELOKULTUROWOŚĆ I PAŃSTWO NARODOWE Nowoczesne państwa narodowe zaczynają się wyłaniać wraz z konsolidacją monarchii absolutystycznych i rozwojem instytucji biurokratycznych 1. Powstające państwa uszczelniają granice 2, rozwijają infrastrukturę techniczną i aparat urzędniczy 3 i, co w naszym kontekście ma największe znaczenie, organizują kulturę narodową. Dzieje się to równocześnie na wielu polach. Państwa porządkują systemy edukacyjne i ujednolicają język, jakim mówi się w szkołach 4, powołują centralne instytucje kultury takie, jak teatry narodowe czy muzea 5 i przekształcają uniwersytety tak, aby służyły one państwu 6. Charakterystyczne dla potocznej świadomości przeświadczenie o istnieniu narodu jako odwiecznej wspólnoty złączonej duchem, historią i językiem jest efektem działania instytucji odpowiedzialnych za reprodukowanie narodu jako rodzaju naturalnej rzeczywistości 7. Żeby naród mógł być doświadczany jako coś naturalnego, inne aspekty rzeczywistości musiały zostać w odpowiedni sposób uporządkowane. Odwrotną stroną dbałości o rozwój kultury narodowej były praktyki, których celem 1 Charles Tilly The Contentious French, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, MA, 1986. 2 Marcelo Escolar Exploration, Cartography and Modernization w: Neil Brenner, Bob Jessop, Martin Jones, Gordon Macleod State/space. A Reader, Blackwell 2003. 3 Antoni Mączak Peregrynacje, wojaże, turystyka, Czytelnik, Warszawa 1984. 4 Pierre Bourdieu Ce que parler veut dire, Fayard, Paris 1982. 5 Krzysztof Pomian Zbieracze i osobliwości, przełożył Andrzej Pieńkos, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1996. 6 Karol Sauerland Droga do Humboldtowskiej idei uniwersytetu w: Przegląd Filozoficzno-Literacki nr 1 (16) 2007. 7 Ernest Gellner Narody i nacjonalizm, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991

M. Gdula Wielokulturowość źródła, niepewności i nadzieje 21 była marginalizacja lub wręcz wymazywanie tożsamości i tradycji nie pasujących do wizji jednolitej kultury. Były to tradycje grup mniejszościowych wyodrębnionych na podstawie etniczności, narodowości, wyznania czy lokalnej historii. To marginalizowanie i wymazywanie miało miejsce na wielu poziomach i można je zaobserwować w szkolnictwie, w dyskursie publicznym, a także w działaniach administracyjnych państwa. Nowoczesne państwo narodowe powstaje przezwyciężając wielokulturowość w wysiłku na rzecz ustanowienia homogenicznej wspólnoty 8. Najistotniejszą rolę w kształtowaniu jednolitej kultury odgrywało w ramach nowoczesnych państw narodowych tworzenie powszechnego systemu szkolnego. Budowa systemu szkół, do których musiały uczęszczać wszystkie dzieci, oznaczała ustanowienie jednolitych kryteriów oceny i nauczanie wedle tych samych programów. Dzieci oprócz matematyki czy fizyki uczą się w nich oficjalnej wersji narodowego języka, poznają kanon dzieł literackich, przyswajają historię z przewagą dziejów własnego narodu, a na muzyce śpiewają pieśni patriotyczne. Powstanie publicznych systemów szkolnictwa nie oznaczało, że opuszczający je absolwenci byli jednolicie ukształtowanymi przedstawicielami narodu. Działanie nowoczesnego systemu szkolnego polegało na narzuceniu standardu kulturowego, który stosowany był do oceny i hierarchizowania uczniów. W ten sposób odmienności regionalne wyrażające się często w głębokich różnicach w sposobie mówienia uporządkowane zostają wedle dystansu wobec modelowego użycia języka, którym zostawał najczęściej dialekt właściwy dla regionu, gdzie znajdowało się centrum polityczne danego kraju 9. Ustanowienie oficjalnego, uniwersalnego języka narodowego skazuje jego odmiany na gwarowość i regionalizm. Ludzie mówiący archaicznymi, regionalnymi, gwarowymi językami zostają zaetykietowani jako reprezentanci określonej części kraju w przeciwieństwie do osób mówiących językiem oficjalnym, które są uznawane za reprezentantów całego kraju. Ustanowienie języka narodowego ma także znaczne konsekwencje dla mniejszości mówiących w domu językiem innym niż oficjalny. Określa to na wstępie szanse edukacyjne dzieci i ustanawia dla nich dodatkowe bariery w procesie kształcenia. Rozwój systemów powszechnego szkolnictwa związany był także ze standaryzacją treści nauczania i budową kanonu kultury narodowej. Na kanon składają się dzieła literackie, obrazy, dzieła muzyczne i sposoby ich interpretacji. Znajdziemy tu narracje o wspólnocie, obrazy innych narodów, zestaw dostępnych tożsamości i sposoby doświadczania dumy, upokorzenia, czy wstydu. Istnienie kanonu ma potwierdzać trwanie wspólnoty w czasie i definiować jej wartości i ideały. 8 Trzeba zaznaczyć, że dotyczy to przede wszystkim krajów europejskich, a w mniejszym stopniu krajów emigranckich jak np. USA. 9 Pierre Bourdieu Ce que parler veut dire, Fayard, Paris 1982.

22 Diagnoza postaw młodzieży woj. podlaskiego wobec odmienności kulturowej Dzieła, opowieści, postaci, które znajdują się poza kanonem, pozbawione zostają tym samym wartości reprezentowania tego, co ważne w kulturze narodowej. Nie można jednak pominąć tego, że kanon jako zbiór tekstów i obrazów nie jest czymś, co wszyscy użytkownicy koniecznie muszą opanować. Występuje tu podobny mechanizm jak w przypadku oficjalnego języka. Nie wszyscy muszą znać kanon na wyrywki, ale wszyscy powinni uznawać kanon za prawomocny. W ten sposób uczniowie nie przyznając się do nieprzeczytania Pana Tadeusza także reprodukują kanon narodowy, ponieważ uznają, że powinni go przeczytać. Nowoczesne państwa narodowe dążące do stworzenia homogenicznych wspólnot prowadziły różnorodne działania wobec mniejszości kulturowych. Państwa dążyły do minimalizacji różnic przez stopniowe wdrażanie możliwie zbliżonych standardów mówienia czy usuwanie z kanonu treści odnoszących się do różnic kulturowych. Zachętą do przyjmowania kultury dominującej bywała obietnica awansu społecznego czy ekspansywna i atrakcyjna narodowa kultura masowa. Państwa dokonywały także egzotyzacji i folkloryzacji kultur mniejszościowych. Ta strategia polegała na wydrążeniu tych kultur z treści odnoszących się do istotnych kwestii ekonomicznych, aksjologicznych czy politycznych i pozostawieniu wyłącznie estetycznej wydmuszki kulturowej. Obok tych miękkich strategii państwa posługiwały się też bardziej brutalnymi metodami. Te rozciągały się od uniemożliwiania działalności mniejszościowych organizacji przez kary za podtrzymywanie mniejszościowych tradycji, przymusowe asymilacje, przesiedlenia ludności aż po fizyczną eksterminację, jak miało to miejsce w przypadku III Rzeszy. Złożoność praktyk ukierunkowanych na stworzenie jednolitej wspólnoty narodowej dobrze obrazuje historia Polski po 1945 r. Etniczna jednolitość PRL-u była przedstawiana przez władze jako osiągnięcie stanowiące postęp wobec wieloetnicznej rzeczywistości II RP. Jednolitość narodu przedstawiana była jako szczęśliwe zrządzenie losu, chociaż tak naprawdę stanowiła efekt złożonej i wieloaspektowej polityki. Składały się na nią po pierwsze masowe ruchy ludności po wojnie i przesiedlenia przede wszystkim Niemców i Ukraińców. Nie bez znaczenia były zachęty do emigracji kierowane do Niemców także w latach 70. i 80. Wobec ludności rodzimej takiej, jak Mazurzy, Warmiacy czy Ślązacy, prowadzono akcje repolonizacyjne. W 1968 r. państwo było aktywne w wymuszaniu wyjazdów obywateli polskich należących do mniejszości żydowskiej. Różnice regionalne starano się przedstawić jako różne wersje kultury polskiej, folkloryzowano je i redukowano do estetyki cepelii. Państwo dopuszczało działalność niektórych organizacji mniejszości, ale ograniczało ich aktywność do sfer kulturalno-oświatowych. W sferze oficjalnego dyskursu publicznego zagadnienia