Psychologia i kognitywistyka w Instytucie Psychologii 3

Jerzy Brzeziński 1, Mariusz Urbański 2 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu / Instytut Psychologii Psychologia i kognitywistyka w Instytucie Psychologii 3 1. Trochę historii... Zaczęło się w maju 1919 r. 96 lat temu 7 maja 1919 r. powołany został w odrodzonej Rzeczypospolitej, w Poznaniu, nowy uniwersytet. Uczelnia ta, która dołączyła do Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie oraz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, nosiła początkowo nazwę Wszechnicy Piastowskiej, aby później przyjąć miano, aż do 24 grudnia 1955 r., gdy nadano jej imię Adama Mickiewicza, Uniwersytetu Poznańskiego. Był to wówczas najmłodszy i jedyny na Ziemiach Zachodnich polski uniwersytet 4. 1.1. Okres I: 1919 1939. Początki psychologii na Uniwersytecie Poznańskim Z początkami Uniwersytetu Poznańskiego zbiegają się początki poznańskiej psychologii. I nie byłoby to możliwe, przynajmniej nie tak szybko, gdyby nie zaangażowanie wybitnego filozofa z Uniwersytetu Jana Kazimierza we 1 psycholog, brzezuam@amu.edu.pl. 2 kognitywista, mariusz.urbanski@amu.edu.pl. 3 www.psychologia.amu.edu.pl. 4 Źródłem informacji, nie do przecenienia, o początkach Uniwersytetu Poznańskiego jest księga pamiątkowa pod red. Adama Wrzoska, Uniwersytet Poznański w pierwszych latach swego istnienia (1919, 1919 20, 1920 21, 1921 22, 1922 23) za rektoratu Heliodora Święcickiego, Wyd. Uniwersytetu Poznańskiego, Poznań 1924, ss. 710.

114 Jerzy Brzeziński, Mariusz Urbański Lwowie, prof. Kazimierza Twardowskiego. Prof. Ryszard Stachowski, najwybitniejszy w Polsce specjalista w dziedzinie historii psychologii, tak o tym pisał: Pierwszym wydziałem, który rozpoczął działalność dydaktyczną od razu po inauguracji, był wielokierunkowy, powołany do życia 4 kwietnia 1919 roku, Wydział Filozoficzny, w którego skład wchodziło także Studium Psychologii. W trakcie pierwszego posiedzenia Wydziału, 5 kwietnia 1919 r., spośród profesorów wybrano rektora, którym został prof. Heliodor Święcicki. Osobą rekomendowaną początkowo przez Komisję Uniwersytecką do zorganizowania Studium Psychologii była dr filozofii Izabela Ludwika z Dobrzyńskich Rybicka (1868 1958), która już wcześniej wygłaszała odczyty z psychologii najpierw w działającym w Poznaniu od 1910 roku Kole Pań, a od roku 1913 w Towarzystwie Wykładów Naukowych, prowadzącym systematyczne kursy z różnych przedmiotów. Jednak już pod koniec stycznia 1919 roku prof. Kazimierz Twardowski z Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie zgłasza na to miejsce kandydaturę dr. Stefana Błachowskiego (1889 1962), asystenta w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie 5. Prof. Stefan Błachowski jeden z trzech ojców założycieli poznańskiej psychologii Stefan Błachowski (ramka 1, tom 31) był uczonym europejskiego formatu. Doktoryzował się w 1913 r. w Getyndze u Georga Müllera z filozofii (w zakresie psychologii, filozofii i fizyki). Po przeprowadzeniu habilitacji na Uniwersytecie Lwowskim (jeszcze w 1919 r.), na podstawie monografii O wrażeniach położenia i ruchu. Odtwórcze wyobrażenia węchowe w stosunku do wzrokowych i słuchowych (ss. 34!), S. Błachowski otrzymuje, zgodnie z ówczesnymi przepisami i obyczajami akademickimi, Katedrę Psychologii. Prof. S. Błachowskiego uważamy za pierwszego z trzech ojców założycieli poznańskiej psychologii. Pozostali dwaj to Bolesław Hornowski i Andrzej Lewicki. Nowo powołany kierownik Katedry Psychologii nie tylko zadbał o poziom naukowy tworzącej się placówki, ale wyposażył ją też w bardzo dobrą aparaturę i bibliotekę, w tym wiele tytułów światowych czasopism psychologicznych. Do dziś korzystamy z tego, co z niej zostało, gdy chcemy zapoznać się np. z pierwszymi pracami dotyczącymi pomiaru testowego w psychologii, w tym z pracami Williama Sterna. W naszej bibliotece dostępne są pierwsze wydania tych opracowań. 5 R. Stachowski, Historia Instytutu Psychologii, www.psychologia.amu.edu.pl/4365-2/ o-ip-uam/historia-instytutu-psychologii/ [15.12.2014].

Psychologia i kognitywistyka w Instytucie Psychologii 115 Początkowo Katedra zajmowała jedno skromne pomieszczenie w Collegium Minus, następnie (1923 1924) objęła 9 pokoi w tym wcale pokaźny zbiór książek i czasopism psychologicznych oraz aparatury badawczej. Jego niezniszczona i nierozkradziona w czasie okupacji część znalazła się ostatecznie w Bibliotece Dwuwydziałowej: Wydziału Nauk Społecznych i Wydziału Studiów Edukacyjnych, a resztki aparatury w Instytucie Psychologii, jako zaczątki Wirtualnego Muzeum Instytutu Psychologii UAM. W 1935 r. Katedra przeniosła się do budynku dzisiejszego Collegium Maius. To tam byliśmy najdłużej, aby (po tułaczce) ostatecznie osiąść w budynku przy ul. Szamarzewskiego 89, na Wydziale Nauk Społecznych. Zaczął się nowy rozdział w historii Instytutu. Collegium Maius siedziba Katedr, a następnie Instytutu Psychologii w latach 1935 1972 Pierwszą pracę doktorską pt. O wpływie sugestyjnym sytuacji poprzedniej na następną napisała w 1921 r. i obroniła w Katedrze Psychologii Zofia z Obalińskich Korczyńska (promotor: prof. Stefan Błachowski). Natomiast pierwsze kolokwium habilitacyjne odbyło się w 1926 r., a podmiotem postępowania habilitacyjnego był dr Albert Dryjski (1889 1956). Jest to ważny dowód dynamicznego rozwoju jeszcze bardzo młodego poznańskiego ośrodka psychologicznego. W 1929 r. S. Błachowski organizuje Poznańskie Towarzystwo Psychologiczne (jest jego przewodniczącym). Jego staraniem stworzono w 1930 r. ogólnopolskie czasopismo psychologiczne Kwartalnik Psychologiczny, którego został on redaktorem naczelnym. Do 1939 r. ukazało się 11 tomów,

116 Jerzy Brzeziński, Mariusz Urbański a złożony do druku tom XII został zniszczony przez okupanta. Po II wojnie światowej, w 1947 r., z powodu przeszkód natury ideologicznej ukazał się tylko jeden zeszyt z tomu XIII. 21 maja 1930 r. Senat Uniwersytetu Poznańskiego, doceniając zasługi dla Uniwersytetu Poznańskiego i działając na wniosek Rady Wydziału Humanistycznego, nadał godność doktora honoris causa profesorowi Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, wybitnemu filozofowi i psychologowi, twórcy filozoficznej szkoły lwowsko- -warszawskiej prof. Kazimierzowi Twardowskiemu. Promotorem był S. Błachowski. Uroczystość wręczenia dyplomu odbyła się na Uniwersytecie Jana Kazimierza dopiero 21 listopada 1932 r. Z tej okazji doktor honorowy wygłosił wykład głoszący pochwałę uniwersytetu: O dostojeństwie Uniwersytetu 6. Prof. Kazimierz Twardowski Medal pamiątkowy wręczony prof. K. Twardowskiemu przez jego uczniów Reprodukcja dyplomu doktora honoris causa przyznanego w 1930 r. prof. K. Twardowskiemu przez Senat Uniwersytetu Poznańskiego 6 K. Twardowski, O dostojeństwie Uniwersytetu, Uniwersytet Poznański, Poznań 1933; tekst wykładu dostępny też w: Zagadnienia Naukoznawstwa 3/1990. Uroczystość została odnotowana przez K. Twardowskiego w części 2: lata 1928 1936 Dziennika, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1996, s. 253.

Psychologia i kognitywistyka w Instytucie Psychologii 117 Warto też wspomnieć jeszcze jednego psychologa okresu przedwojennego, dr. Zygmunta A. Piotrowskiego (1904 1984; pracę doktorską na temat percepcji czasu napisał w 1927 r. u prof. S. Błachowskiego), który w 1937 r. przeniósł się do USA, gdzie zdobył światową sławę. Stał się autorem oryginalnego systemu interpretacyjnego znanej i powszechnie stosowanej, głównie przez psychologów klinicznych i osobowości, metody Rorschacha. Jego główne dzieło pt. Perceptanaliza. Zmodyfikowane, poszerzone i usystematyzowane opracowanie metody Rorschacha (oryg. wyd. 1957 i 1965) zostało przetłumaczone na język polski i wydane nakładem Polskiego Towarzystwa Higieny Psychicznej w 1991 r., a więc dopiero po śmierci jego autora. Opracował też zasady interpretacji drugiej ważnej metody projekcyjnej: Testu Apercepcji Tematycznej. Jego życzeniem było, aby po śmierci został pochowany w Poznaniu 7 i tak się stało. Spoczął na małym Cmentarzu Górczyńskim, w niedalekim sąsiedztwie grobów dwóch naszych profesorów: Andrzeja Lewickiego (1910 1972) i Eugeniusza Talejko (1922 1978). 1.2. Okres II: od 1945 r. do utworzenia w 1975 r. Wydziału Nauk Społecznych Polska psychologia, w tym także poznańska, wyszły z wojny z dotkliwymi stratami kadrowymi i materialnymi. Zmarli bądź zostali zamordowani przez niemieckiego okupanta w obozach pracy i obozach koncentracyjnych pracownicy uniwersyteccy i studenci. W dużej części zdewastowany i rozkradziony został unikatowy księgozbiór Katedry Psychologii. Podobny los spotkał aparaturę. Zaraz po zakończeniu wojny pracę na Uniwersytecie podejmuje prof. S. Błachowski (w latach 1946 1948 rektor naszej uczelni), który w 1948 r. obejmuje Katedrę Psychologii. Angażuje się on w powojenną odbudowę polskiej (nie tylko poznańskiej) psychologii. W 1948 r. przyczynia się do reaktywacji Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, którego zostaje prezesem. Dzisiejsi studenci i młodzi adiunkci nie zdają sobie sprawy z tego, w jak trudnych czasach stalinowskiego terroru i ideologicznego nacisku musieli działać ci, którym na sercu leżało dobro badań naukowych i akademickiego nauczania psychologii. Wystarczy wspomnieć, że zakazano podejmowania badań na temat testów psychologicznych, stosowania ich w praktyce diagnostycznej oraz nauczaniu uniwersyteckim. Przygotowano też drakońsko zideologizowany i oparty prawie wyłącznie na osiągnięciach psychologii 7 Obszerne wspomnienie pośmiertne: Zygmunt A. Piotrowski (1904 1985), American Psychologist 42(3)/1987, ss. 261 262 (na nagrobku wyryto datę śmierci: 1984).

118 Jerzy Brzeziński, Mariusz Urbański radzieckiej (czytaj: zwulgaryzowanego pawłowizmu) 8 program studiów. Dopiero po odwilży 1956 r. testom psychologicznym przywrócono należne im miejsce w warsztacie naukowym i w gabinetach psychologów praktyków. Po raz pierwszy w 1950 r. studenci zapisywali się na pięcioletnie studia kończące się magisterium z psychologii, a nie z filozofii. To właśnie w Poznaniu i Warszawie uruchomiono magisterskie studia z psychologii. Niestety, już w 1953 r. zawieszono nabór na studia psychologiczne. Wznowiono je dopiero w roku akademickim 1955/1956. W 1950 r. powołano Katedrę Psychologii II, której kierownictwo powierzono pedagogowi i socjologowi, prof. Stanisławowi Kowalskiemu (1904 1990). Zatrudnił się w niej młody magister psychologii z dyplomem Uniwersytetu w Edynburgu (1947 r.) Bolesław Hornowski (1914 1983). Drugi z ojców założycieli poznańskiej psychologii, prof. B. Hornowski (ramka 1, tom 29) powrócił do Polski po wojnie, już jako zdemobilizowany porucznik Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Urodzony na Kresach, po powrocie z wojennej tułaczki osiadł w Poznaniu, tu się ożenił i tu pracował aż do śmierci. Całe swoje życie zawodowe związał z poznańską psychologią. Promotorem jego pracy doktorskiej na temat testu Ravena był S. Błachowski (okres, w którym powstała, nie był sprzyjający dla jej publikacji). Dopiero w 1959 r., w wydawnictwie PWN, mógł Profesor wydać podstawową w polskiej literaturze psychologicznej monografię poświęconą testowi, który do dziś stosowany jest w badaniach psychologicznych (naukowych i diagnostycznych) Psychologiczna analiza testu percepcyjnego Progressive Matrices J.C. Ravena. B. Hornowski prowadził badania z zakresu psychologii różnic indywidualnych (szczególnie psychologii zdolności), badania nad rozwojem umysłowym (w tym pionierskie studia nad prawidłowościami tego rozwoju na Prof. Bolesław Hornowski jeden z trzech ojców założycieli poznańskiej psychologii 8 J. Brzeziński, Stan świadomości psychometrycznej polskich psychologów przed rokiem 1939, w: M. Toeplitz-Winiewska, A. Sękowski (red.), Polskie Towarzystwo Psychologiczne. Historia, teraźniejszość, przyszłość. 1907 2007. Księga jubileuszowa, PTP, Warszawa 2008, ss. 41 58: W numerze 1 (z 1952 r.) nowo powołanego»przeglądu Psychologicznego«wydrukowano opracowanie pióra Marii Żebrowskiej, w którym przedstawiono nowy program kształcenia studentów psychologii oraz doskonalenia kadr naukowych (obowiązkowo w Związku Radzieckim!). Jego osobliwością było nasycenie, na niespotykaną skalę, przedmiotami ideologicznymi. Nawiązano w nim do»ii Ogólnopolskiej Konferencji Pedagogów i Psychologów«z 1951 r. która w ślad za słynną uchwałą CK WKP(b) z 1936 r. postanowiła w swojej uchwale uznać testy psychologiczne za»narzędzie ucisku klasowego i rasowego«(s. 55).

Psychologia i kognitywistyka w Instytucie Psychologii 119 podstawie analizy rysunku postaci ludzkiej), badania nad kształtowaniem się przekonań i światopoglądu oraz nad rolą różnych czynników psychologicznych w zachowaniu i działalności człowieka. Pozostawił po sobie 5 książek i około 100 artykułów naukowych. Obok książki poświęconej testowi Ravena na szczególną uwagę zasługuje monografia: Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie rysunku postaci ludzkiej (1970, 1982). To w tej pracy prof. Hornowski przedstawił wyniki swoich wieloletnich prac nad adaptacją do warunków polskich testu Draw A Person Test Florence Goodenough. Po kolejnych reorganizacjach ostatecznie powstaje, w 1953 r., Katedra i Zakład Psychologii Wychowawczej; jej kierownikiem zostaje prof. S. Błachowski. W jej ramach funkcjonują trzy zakłady: Zakład Psychologii Ogólnej i Eksperymentalnej (kierownik prof. S. Błachowski), Zakład Psychologii Wychowawczej (kierownik doc. B. Hornowski) oraz Zakład Psychologii Klinicznej (kierownik doc. A. Lewicki). I tak doszliśmy do trzeciego ojca założyciela, ważnego dla ukształtowania się dzisiejszego naukowego oblicza poznańskiej psychologii, prof. Andrzeja Lewickiego (1910 1972) (ramka 1, tom 30). Ten absolwent Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (studiował polonistykę i psychologię) zdradził pierwszą pasję literaturę (mimo że po wojnie doktoryzował się z literaturoznawstwa u prof. Józefa Kleinera na KUL-u w 1945 r. na podstawie pracy: Faust i Gustaw-Konrad jako bohaterowie romantyczni) na rzecz drugiej psychologii (praca Prof. Andrzej Lewicki jeden z trzech ojców założycieli magisterska napisana na UJK w 1933 r. pod kierunkiem poznańskiej psychologii jednego z najwybitniejszych polskich psychologów prof. Mieczysława Kreutza, a po wojnie habilitacja z psychologii przeprowadzona w 1951 r. na Uniwersytecie Wrocławskim na podstawie monografii: Zapominanie nazwisk). Po kilku latach pracy na UMK w Toruniu, gdzie założył i prowadził Zakład Psychologii, a także kierował studiami z psychologii, przeprowadza się w 1954 r. do Poznania. Tu, po uzyskaniu w 1960 r. tytułu profesora, zakłada w 1961 r. pierwszą w Polsce Katedrę Psychologii Klinicznej. Katedrą kieruje aż do jej likwidacji i przekształcenia w Zakład Psychologii Klinicznej w związku z powołaniem w 1969 r. Instytutu Psychologii. W Instytucie pełni funkcję wicedyrektora ds. naukowych. Obie te funkcje sprawuje aż do nagłej śmierci w 1972 r. Prof. A. Lewicki podejmował tematy związane z podstawami psychologii teoretycznymi i metodologicznymi. Trzeba koniecznie zaznaczyć, że zdobył on gruntowne wykształcenie w szkole filozoficznej UJK. Słuchał

120 Jerzy Brzeziński, Mariusz Urbański wykładów u najlepszych: Twardowskiego, Ajdukiewicza, Chwistka, Kreutza. Jasnością i precyzją myślenia starał się zarazić swoich współpracowników i studentów. Do fundamentalnych prac psychologii należy bez wątpienia wydana w 1960 r. przez PWN monografia Procesy poznawcze i orientacja w otoczeniu. Jak napisały autorki wstępu do wyboru prac Profesora, Maria Lewicka i Helena Sęk (ramka 1): U podstaw oryginalnej koncepcji procesów poznawczych legła wnikliwa analiza zastanej wiedzy na temat psychologicznych mechanizmów zachowania. Procesy poznawcze Lewicki rozumiał jako mechanizm sterujący zachowaniem, jako orientację w otoczeniu orientację we wskaźnikach wartości i wskaźnikach działania. Z tym ujęciem procesów poznawczych połączona była także jego późniejsza koncepcja programu orientacyjnego jako regulatora zachowań (s. 23). A. Lewicki opracował oryginalną metodę klipców, służącą badaniu procesów różnicowania i uogólniania. Dzięki tej metodzie uzyskiwano dane eksperymentalne (a więc w wysokim stopniu intersubiektywnie kontrolowane) na temat tego, jak osoby badane formułują hipotezy i jakie zachodzą relacje między abstrakcją pozytywną i negatywną zarówno u osób zdrowych, jak i u osób o różnych postaciach zaburzeń psychicznych. Jednym z ważniejszych osiągnięć, jakie wpłynęły na praktykę diagnostyczną polskich psychologów klinicznych, było opracowanie podstaw metodologicznych eksperymentu klinicznego, który A. Lewicki wzorował, w pewnym stopniu, na pracach angielskiego psychologa Monte Shapiro. Znaczącym osiągnięciem zespołu pracowników Katedry Psychologii Klinicznej UAM było opublikowanie przez PWN w 1969 r., wedle pomysłu Profesora i pod jego redakcją naukową, pierwszego polskiego podręcznika akademickiego: Psychologia kliniczna. Zamknijmy okres katedralnej organizacji poznańskiej psychologii zestawieniem nazw katedr oraz ich kierowników w okresie po 1948 r.: Katedra Psychologii I (1948 1952) Stefan Błachowski, Katedra Psychologii II (1950 1952) Stanisław Kowalski, Katedra Psychologii Wychowawczej (1952 1953) Stefan Błachowski, Katedra i Zakład Psychologii Wychowawczej (1953 1960) Stefan Błachowski, Katedra Psychologii Ogólnej (1960 1969) Bolesław Hornowski, Katedra Psychologii Klinicznej (1961 1969) Andrzej Lewicki 9. W 1969 r. w wyniku wzorowanej na rozwiązaniach radzieckich reformie organizacji szkolnictwa wyższego (a więc z motywacji ideologicznej) powo- 9 Za: R. Stachowski, Historia Instytutu Psychologii.

Psychologia i kognitywistyka w Instytucie Psychologii 121 łany zostaje, w miejsce dwóch katedr, Instytut Psychologii. Jego pierwszym dyrektorem zostaje prof. Bolesław Hornowski. Funkcję zastępców powierzono prof. Andrzejowi Lewickiemu (sprawy naukowe) i prof. Marii Tyszkowej (sprawy dydaktyczne). Instytut Psychologii był nie wahamy się użyć tego słowa ukochanym dzieckiem prof. B. Hornowskiego. Troszczył się o jego kondycję. To w okresie jego dyrektorowania Instytut znacznie poprawił swoje warunki lokalowe. Rozrósł się także liczebnie. Hornowski był w tej roli lubianym szefem. Krążyły też na jego temat liczne, ciepłe w tonacji, anegdoty. Był dyrektorem starej daty. Swój Instytut traktował z równą powagą, co swoją rodzinę. To był jego drugi dom. Jeden z nas (J. Brzeziński) dostąpił zaszczytu terminowania u Profesora jako jego zastępca do spraw dydaktycznych w latach 1978 1981. 1.3. Kontynuatorzy dzieła ojców założycieli Trzej profesorowie: S. Błachowski, B. Hornowski i A. Lewicki byli bez wątpienia psychologami o największych zasługach dla powstania i ukształtowania się oblicza organizacyjnego, naukowego i dydaktycznego naszego Instytutu. Byli to trzej wybitni uczeni, którzy zechcieli poświęcić swój czas nie tylko na twórczość naukową, ale także zaangażowali się w dobro wspólne, jakim było dla nich zbudowanie silnego psychologicznego ośrodka naukowego i dydaktycznego. I to się im udało. Dzięki ich zaangażowaniu mamy dziś w Poznaniu psychologię na wysokim poziomie. Nasi ojcowie założyciele zadbali także o to, aby znaleźli się godni kontynuatorzy ich dzieła (drugie pokolenie). Dziś do głosu dochodzą młodzi badacze (trzecie pokolenie). To oni swoimi pracami publikowanymi na łamach dobrych czasopism naukowych i prezentowanymi na liczących się konferencjach dziś współtworzą poznańską psychologię jutra. Nasza psychologia już niebawem bo w 2019 r. będzie obchodziła stulecie. W nowe stulecie wprowadzi nas nowy, wybrany w 2016 r., dyrektor Instytutu Psychologii. Wspomniane drugie pokolenie, które kształtowało się jeszcze na Wydziale Filozoficzno-Historycznym i pisało swoje prace doktorskie pod naukowym kierunkiem naszych Mistrzów, to nieżyjący już psychologowie: Tomasz Kocowski (1933 1988), Kazimierz Obuchowski (1931 2014), Maria Tyszkowa (1932 1993) oraz nadal aktywni naukowo i dydaktycznie profesorowie seniorzy: Helena Sęk (doktorat u prof. A. Lewickiego) oraz Ryszard Stachowski (doktorat u prof. B. Hornowskiego). Ważną postacią dla rozwoju badań eksperymentalnych w naszym Instytucie był Tomasz Kocowski (ramka 1, tom 50). Doktoryzował się w 1969 r.

122 Jerzy Brzeziński, Mariusz Urbański u prof. A. Lewickiego z pracy Świadomość rozpatrywana jako system sterujący. W poznańskim okresie jego pracy naukowej, w latach 60. XX wieku, prowadził pionierskie badania eksperymentalne nad stresem emocjonalnym. T. Kocowski habilitował się w 1979 r. na Uniwersytecie Wrocławskim na podstawie monografii Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa. Ten wybitnie uzdolniony badacz potrafił zarazić swoim entuzjazmem młodych asystentów i studentów psychologii, prowadząc wraz z nimi pionierskie w Polsce badania eksperymentalne nad stresem. Był autorem prac adaptacyjnych nad znanymi w psychologii światowej kwestionariuszami osobowości: MPI i MMPI. Opracował też własny oryginalny kwestionariusz słynną wuemkę (Wskaźnik Motywacyjny Kocowskiego WMK) 10. Z powodów politycznych T. Kocowski i na nic zdała się podjęta przez A. Lewickiego jego obrona, bo ówczesny system i działający w jego imieniu funkcjonariusze byli bezwzględni zmuszony był w 1969 r. opuścić Uniwersytet. Przez jakiś czas pracował poza uczelniami, a następnie na Politechnice Wrocławskiej (lata 1976 1984; Ośrodek Badań Prognostycznych). Od 1984 r. aż do przedwczesnej tragicznej śmierci pracował wraz z żoną, również psychologiem, Aleksandrą Tokarz w Instytucie Psychologii UJ. Kazimierz Obuchowski (ramka 1, tom 70) 11 to jeden z najwybitniejszych psychologów w historii polskiej psychologii i najwybitniejszy teoretyk w obszarze psychologii osobowości. Ukończył studia psychologiczne w Poznaniu w 1956 r. Stopień doktora uzyskał w 1961 r. na podstawie pracy Motyw, postawa, potrzeba w psychologii klinicznej, napisanej pod kierunkiem prof. A. Lewickiego. Habilitację też przeprowadził w Poznaniu (1969) na podstawie monografii Kody orientacji i struktura procesów emocjonalnych. Z naszym uniwersytetem związał się, z dłuższą przerwą, na wiele lat. Pracę naukową rozpoczął, będąc jeszcze studentem (w 1955 r.) w Katedrze Psychologii (u prof. S. Błachowskiego), następnie w Katedrze Psychologii Klinicznej, a potem w Instytucie Psychologii. Po odejściu z Instytutu pracował w PAN (kierował stworzonym przez siebie Zakładem Psychologii Osobowości PAN w Poznaniu). W 1992 r. wraca do Instytutu, w którym powołano dla niego Pracownię Psychologicznych Koncepcji Człowieka. Kierował nią do 1998 r., po czym przeszedł do pracy w Instytucie Psychologii UKW w Bydgoszczy. 10 Po latach badania nad kwestionariuszem MMPI podjął w Poznaniu Władysław Jacek Paluchowski. Zob. W.J. Paluchowski (red.), Stosowanie i interpretacja kwestionariusza MMPI, cz. 1 3, PTP, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, Laboratorium Technik Diagnostycznych, Warszawa 1984, 1985a, 1985b. 11 Zob. też autobiografię: K. Obuchowski, Refleksje autobiograficzne psychologa, Wyd. WSH-E, Łódź 2009, ss. 205; idem, Autobiografia naukowa, w: T. Rzepa (red.), Historia psychologii polskiej w autobiografiach, t. 1, Impresje, Poznań 1993, ss. 13 84.

Psychologia i kognitywistyka w Instytucie Psychologii 123 Pracował także w WSH-E w Łodzi. W 1994 r. Profesor został członkiem Academia Europaea. Był uczonym wielkiego formatu, twórcą oryginalnych teorii z zakresu psychologii osobowości, psychologii klinicznej i antropologii filozoficznej. W 1970 r. opublikował w PWN jedną z najważniejszych w polskiej psychologii monografii: Kody orientacji i struktura procesów emocjonalnych. Praca ta o lata wyprzedzała czas, w którym powstała. Ukazywała bowiem nowe drogi badań psychologicznych, zwłaszcza nowy kierunek, który dziś nazywamy neurokognitywistyką. Prof. K. Obuchowski był nie tylko psychologiem, ale a pod koniec życia przede wszystkim humanistą i antropologiem filozoficznym. W tym duchu pisane były jego ostatnie monografie. Przekraczał on w nich tradycyjne ramy psychologii. Drugą ważną monografią napisaną przez Profesora była Psychologia dążeń ludzkich (1966). Z późniejszych ważnych jego prac należy wymienić: Adaptację twórczą (1985) i Człowieka intencjonalnego (1993). Maria Tyszkowa (ramka 1, tom 48) należy do niewielkiego grona wybitnych polskich psychologów specjalizujących się w problematyce rozwoju psychicznego człowieka. Jako jedna z pierwszych w Polsce spojrzała całościowo na rozwój według teoretycznego modelu rozwoju człowieka w cyklu życia (life-span development). Kończyła studia psychologiczne w Poznaniu w 1956 r. i już pod koniec studiów podjęła pracę jako asystent w Katedrze Psychologii (u prof. S. Błachowskiego). Doktoryzowała się u prof. S. Błachowskiego w 1962 r. z dysertacji Praca szkolna dziecka i główne determinujące ją czynniki, zaś habilitowała się w 1969 r. na podstawie monografii Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych. Jej zainteresowania badawcze obejmowały, poza problematyką teoretyczną i metodologiczną rozwoju człowieka (w tym w kontekście rodziny), problematykę zachowania się dzieci i młodzieży w sytuacjach trudnych, rozwój poznawczy (od dzieciństwa do dorosłości), psychologiczne aspekty odbioru sztuki przez dzieci. Śmierć przerwała jej pracę prowadzoną wspólnie z prof. Marią Przetacznik-Gierowską (1920 1995) z UJ nad nowym podręcznikiem akademickim z psychologii rozwoju człowieka. Pracę redakcyjną dokończyło dwoje uczniów M. Tyszkowej, profesorów psychologii: Barbara Harwas-Napierała (UAM) i Janusz Trempała (absolwent poznańskiej psychologii; aktualnie dyrektor Instytutu Psychologii UKW w Bydgoszczy). Podręcznik ukazał się w Wyd. Naukowym PWN w 1996 r. pt. Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne. Od 1969 r. aż do śmierci kierowała Zakładem Psychologii Rozwojowej i Wychowawczej (od 1990 r. pod nową nazwą: Zakład Psychologii Rozwoju Człowieka i Wychowania; aktualna nazwa to Zakład Psychologii Rozwoju Człowieka i Badań nad Rodziną).

124 Jerzy Brzeziński, Mariusz Urbański Gdy piszemy o osobach, które przed laty były związane z naszym Instytutem i walnie przyczyniły się do jego rozwoju, a dziś pracują w innych uczelniach, to trzeba wymienić przede wszystkim nazwiska trzech profesorów psychologii: Ireny Obuchowskiej, Tomasza Maruszewskiego i Stanisława Kowalika. Ukończyli oni studia na UAM i tu uzyskali wszystkie stopnie naukowe i tytuł profesora. Prof. Irena Obuchowska specjalizowała się w psychologii klinicznej dziecka. Od 1964 r. pracowała w Katedrze Psychologii Klinicznej. Doktoryzowała się w 1966 r. u prof. A. Lewickiego. W 1975 r. przechodzi do Instytutu Pedagogiki UAM, w którym zakłada (i jest jego pierwszym, wieloletnim kierownikiem) Zakład Psychopatologii Dziecka i Pedagogiki Specjalnej. Zorganizowała też, wedle własnego projektu, nowy kierunek studiów na UAM: Pedagogikę specjalną. Habilituje się w 1976 r. z psychologii na podstawie do dziś wysoko cenionej przez specjalistów monografii: Dynamika nerwic: psychologiczne aspekty zaburzeń nerwicowych u dzieci i młodzieży (PWN, 1976, 1981, 1983). Prof. Tomasz Maruszewski rozpoczynał karierę naukową jako asystent w Zakładzie Psychologii Klinicznej. Pracę doktorską napisał w 1975 r. pod kierunkiem prof. B. Hornowskiego. Habilitował się z psychologii w 1982 r. na podstawie wydanej w Wyd. Naukowym UAM monografii Analiza procesów poznawczych w świetle idealizacyjnej teorii nauki. Był kierownikiem Zakładu Psychologii Ogólnej (1983 1999) i dyrektorem naszego Instytutu (1991 1999). Pełnił też funkcje: zastępcy dyrektora Instytutu i prodziekana WNS. To w okresie jego dyrektorowania Instytut uzyskał prawo doktoryzowania z psychologii (przeniesione z poziomu Rady WNS). Prof. T. Maruszewski specjalizuje się w problematyce psychologii poznawczej, emocji i pamięci. Jest autorem, obok wyżej wymienionej monografii, takich znaczących pozycji w polskiej psychologii, jak: Psychologa poznania (GWP, 2001) i Pamięć autobiograficzna (GWP, 2005). W 1999 r. odszedł do SWPS (aktualnie: Wydział Zamiejscowy w Sopocie kierownik Zakładu Psychologii Procesów Poznawczych). Prof. Stanisław Kowalik, psycholog i socjolog, rozpoczynał pracę naukową jako asystent w Zakładzie Psychologii Osobowości, którego kuratorem był prof. B. Hornowski. U niego też napisał w 1976 r. pracę doktorską. Habilitował się z psychologii w 1988 r. na podstawie wydanej przez PWN monografii Upośledzenie umysłowe. Teoria i praktyka rehabilitacji. W naszym Instytucie kierował Zakładem Psychologii Społecznej (1993 1997). Pełnił też funkcje: zastępcy dyrektora Instytutu oraz prodziekana WNS. Jest wybitnym specjalistą w dziedzinie psychologii rehabilitacji (zwłaszcza osób z niepełnosprawnością intelektualną); zajmuje się też społeczną psychologią stosowaną,

Ramka 1 Seria Klasycy Nauki Poznańskiej red. serii: Alicja Pihan-Kijasowa (Instytut Filologii Polskiej UAM) Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań tomy prezentujące profesorów poznańskiej psychologii 2009: Bolesław Hornowski, Teoretyczne i psychometryczne podstawy psychologicznych badań zdolności i rozwoju człowieka, Wstęp: Bolesław Hornowski. Teoretyczne i psychometryczne podstawy psychologicznych badań zdolności i rozwoju człowieka i dobór tekstów: Elżbieta Hornowska i Jerzy Brzeziński (ss. 9 32), PTPN i UAM, Poznań, tom 29, ss. 218. 2009: Andrzej Lewicki, Między humanistyką a przyrodoznawstwem. Od podstaw psychologii do eksperymentalnej psychologii klinicznej, Wstęp: Między humanistyką a przyrodoznawstwem podstawowe zagadnienia psychologii, a psychologii klinicznej w szczególności i dobór tekstów: Maria Lewicka i Helena Sęk (ss. 9 32), PTPN i UAM, Poznań, tom 30, ss. 216. 2009: Stefan Błachowski, Założyciel poznańskiej psychologii. Wstęp: Stefan Błachowski. Założyciel poznańskiej psychologii i dobór tekstów: Ryszard Stachowski (ss. 9 42), PTPN i UAM, Poznań, tom 31, ss. 224. 2010: Maria Tyszkowa, Rozwój jednostki w cyklu życia: teoria i metodologia badań, Wstęp: Profesor Maria Tyszkowa, życie i działalność naukowa i dobór tekstów: Barbara Harwas-Napierała i Tadeusz Tyszka (ss. 9 42), PTPN i UAM, Poznań, tom 48, ss. 209. 2010: Tomasz Kocowski, Stres potrzeby twórczość, Wstęp: Psychologia stresu, motywacji ludzkiej i twórczej aktywności w dorobku naukowym Tomasza Kocowskiego i dobór tekstów: Jerzy Brzeziński i Helena Sęk (ss. 9 33), PTPN i UAM, Poznań, tom 50, ss. 274. 2015: Kazimierz Obuchowski, Między psychologią osobowości i psychologią humanistyczną, Wstęp: Kazimierza Obuchowskiego potrzeba sensu życia i dobór tekstów: Jerzy Brzeziński i Stanisław Kowalik, PTPN i UAM, Poznań, tom 70.

126 Jerzy Brzeziński, Mariusz Urbański psychologią kliniczną, psychologią sportu osób niepełnosprawnych, psychologią sztuki. Jego najważniejsze, obok monografii habilitacyjnej, książki to: Rehabilitacja upośledzonych umysłowo (PWN, 1984), Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych (Interart 1999), Psychologia rehabilitacji (Wyd. Akademickie i Profesjonalne 2007). Od kilku lat kieruje Katedrą Kultury Fizycznej Osób Niepełnosprawnych AWF w Poznaniu. Mimo zatrudnienia w innej uczelni nadal podtrzymuje więzi z naszym Instytutem. Włączył się w projekt nowego podręcznika z psychologii klinicznej (pod redakcją L. Cierpiałkowskiej i H. Sęk). Nieżyjącym już mistrzom poświęcono sześć tomów w serii wydawanej przez Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i UAM: Klasycy Nauki Poznańskiej. W poszczególnych pozycjach z tej wartościowej serii wydawniczej zawarto wybór ważnych prac naukowych autora (poza, rzecz jasna, książkami), które zasługiwały na to, aby i dziś do nich zaglądać (myśleliśmy zwłaszcza o młodym pokoleniu psychologów). Każdy tom poprzedzony został wstępem przybliżającym czytelnikowi sylwetkę danego badacza. Duża część pracowników Instytutu z obecnego, już trzeciego pokolenia pisała swoje prace magisterskie bądź doktorskie, a także doskonaliła umiejętności badawcze i nauczycielskie właśnie pod ich kierunkiem. Pora na kolejne pokolenie mistrzów. 1.4. Okres III: od 1975 r. do dziś jesteśmy na Szamarzewie W 1975 r. utworzono Wydział Nauk Społecznych. W jego skład weszły, poza naszym Instytutem, także Instytut Filozofii, Instytut Nauk Politycznych oraz Instytut Socjologii. Wydział ulokowany został na kampusie przy ul. Szamarzewskiego 89. W 1981 r. odbyły się po raz pierwszy w naszej historii demokratyczne wybory z udziałem wszystkich grup pracowników i studentów nowego dyrektora Instytutu. Został nim prof. Ryszard Stachowski. Funkcję tę sprawował do 1987 r. Począwszy od 1969 r. dyrektorami Instytutu Psychologii były następujące osoby: Bolesław Hornowski (1969 1981), Ryszard Stachowski (1981 1987), Jerzy Brzeziński (1987 1991), Tomasz Maruszewski (1991 1999), Jerzy Brzeziński (1999 ).

Psychologia i kognitywistyka w Instytucie Psychologii 127 2. Psychologia dziś 40 lat na Wydziale Nauk Społecznych Przechodząc, w wyniku reorganizacji Wydziału Filozoficzno-Historycznego, na nowy Wydział Nauk Społecznych (pierwszy dziekan: filozof prof. Seweryn Dziamski), Instytut Psychologii miał już ukształtowaną strukturę i tak naprawdę to poza zmianą otoczenia (i istotną poprawą warunków lokalowych) w tym zakresie niewiele się zmieniło. Zmieniło się natomiast dużo, jeśli chodzi o poszerzenie pola badań naukowych. Podjęto nowe tematy, które z czasem stały się specjalnością badawczą Instytutu. Powstały ważne podręczniki akademickie o zasięgu ogólnokrajowym oraz serie wydawnicze i czasopisma. Nastąpił dynamiczny wzrost kadry naukowej (doktoraty, habilitacje i profesury). Utworzono silny ośrodek kognitywistyczny z oryginalnie pomyślanymi pięcioletnimi studiami magisterskimi kognitywistyką (powołaną w 2005 r. jako kierunek unikatowy i przez lata jedyny w Polsce). Pochodną tego dynamicznego rozwoju kadrowego i efektu przyciągania do nas wybitnych specjalistów stało się to, że dziś Instytut Psychologii UAM dysponuje dwoma kompletami uprawnień do nadawania stopnia doktora i doktora habilitowanego: w psychologii oraz naukach o poznaniu i komunikacji społecznej (kognitywistyce). 2.1. Struktura organizacyjna Instytutu Psychologii Aktualna struktura organizacyjna Instytutu przedstawia się następująco: Psychologia Zakład Podstaw Badań Psychologicznych, Zakład Psychologii Ogólnej i Psychodiagnostyki, Zakład Psychologii Osobowości, Zakład Psychologii Pracy i Organizacji, Zakład Psychologii Rozwoju Człowieka i Badań nad Rodziną, Zakład Psychologii Socjalizacji i Wspomagania Rozwoju (przy zakładzie afiliowane jest Laboratorium Badania Rozwoju i Uczenia), Zakład Psychologii Społecznej, Zakład Psychologii Zdrowia i Psychologii Klinicznej (przy zakładzie afiliowane jest Laboratorium Psychofizjologii Zdrowia), Zakład Seksuologii Społecznej i Klinicznej (najmłodszy, powołany w grudniu 2014 r.),

128 Jerzy Brzeziński, Mariusz Urbański Kognitywistyka Zakład Logiki i Kognitywistyki (przy zakładzie afiliowane jest Laboratorium Badania Rozumowań), Laboratorium Badania Działań i Poznania 12. W dalszej perspektywie przewiduje się usamodzielnienie kolejnych laboratoriów, które dziś znajdują się w strukturze poszczególnych zakładów, oraz powołanie nowych. To, naszym zdaniem, przyszłość jeśli chodzi o rozwój naukowy dwóch dużych zespołów: psychologicznego i kognitywistycznego. Z kronikarskiego obowiązku odnotujmy powołanie przed laty czterech zakładów. W 1983 r. powołany został pierwszy w kraju Zakład Psychoprofilaktyki (twórca i kierownik: prof. H. Sęk). W 1994 r. został on połączony z Zakładem Psychologii Klinicznej i pod nazwą Zakład Psychologii Zdrowia i Psychologii Klinicznej funkcjonuje do dziś (początkowo z prof. H. Sęk jako jego kierownikiem; aktualnie kierownikiem jest prof. Lidia Cierpiałkowska). Kolejny to pierwszy w Polsce Zakład Historii Myśli Psychologicznej (1986 r.; twórca i kierownik: prof. R. Stachowski). W 1999 r. został połączony z Zakładem Psychologii Ogólnej, w wyniku czego powstał nowy Zakład Psychologii Ogólnej i Historii Myśli Psychologicznej (z prof. R. Stachowskim jako jego kierownikiem). Po kolejnej reorganizacji powstał Zakład Psychologii Ogólnej i Psychodiagnostyki (kierownik: prof. W.J. Paluchowski). W okresie pracy w Instytucie prof. Augustyn Bańka podejmuje problematykę psychologii środowiskowej (Społeczna psychologia środowiskowa, 2002 ramka 2) i w latach 1986 1998 kieruje najpierw Pracownią Psychologii Środowiskowej, a następnie Zakładem Psychologii Pracy i Psychologii Środowiskowej. Następnie odchodzi do pracy w SWPS (Wydział Zamiejscowy w Katowicach). Po reorganizacji i zmianie nazwy na aktualną: Zakład Psychologii Pracy i Organizacji, kieruje nim najpierw (1998 2014) prof. Maria Strykowska, a aktualnie dr hab. Teresa Chirkowska-Smolak (od 2014). Przez kilka lat w naszym Instytucie funkcjonował też pierwszy w kraju, utworzony na początku lat 80., Zakład Psychologii Sądowej (tworzył go i kierował nim prof. Wojciech Poznaniak). W wyniku reorganizacji zakład został jednak zlikwidowany. W 2012 r. kolegium elektorów naszego Instytutu dokonało wyboru na kolejne cztery lata akademickie (2012/2013 2015/2016) trzyosobowej dyrekcji: prof. Jerzego Brzezińskiego, czł. rzecz. PAN (dyrektor), prof. UAM Mariusza Urbańskiego (z-ca do spraw naukowych) i dr. hab. Błażeja Smykowskiego (z-ca do spraw dydaktycznych) 13. 12 Skład osobowy tych jednostek dostępny jest na stronie www.psychologia.amu.edu.pl. 13 www.psychologia.amu.edu.pl/4365-2/o-ip-uam/dyrekcja-i-administracja/.

Psychologia i kognitywistyka w Instytucie Psychologii 129 2.2. Podstawowe obszary badań naukowych i ważniejsze monografie Nie sposób w tak krótkim opracowaniu, sięgającym daleko wstecz, przedstawić wszystkich pól zainteresowań badawczych pracowników naszego Instytutu i ich osiągnięć. Szczegółowe zainteresowania pracowników się zmieniały, zmieniali się też ludzie niektórzy odchodzili do innych uczelni, inni po doktoratach znajdowali zatrudnienie w naszym Instytucie i rozpoczynali kariery naukowe. Gdy np. 15 lat temu w Instytucie w krytycznym momencie pracowało zaledwie ośmiu pracowników samodzielnych, to dziś jest ich aż dwudziestu trzech (pięciu kognitywistów i osiemnastu psychologów). To daje wyobrażenie o dynamice rozwoju kadry. A przecież w ostatnich latach aż pięciu pracowników samodzielnych odeszło na emeryturę (w tym dwie osoby uzyskały status profesora seniora: H. Sęk i R. Stachowski) lub zmieniło miejsce zatrudnienia. Zmuszeni byliśmy zatem do łączenia zainteresowań badawczych w dość jednorodne grupy tematyczne i wskazania tych najbardziej charakterystycznych, które przełożyły się na trwałe wyniki, wpisujące się w najnowsze osiągnięcia naszego poznańskiego zespołu psychologów występujących pod akademickim szyldem Instytutu Psychologii UAM 14. Jeżeli sięgamy do przeszłości, to tylko dlatego, aby podkreślić, że nie jesteśmy zespołem, który wziął się znikąd, ale że na dzisiejsze sukcesy pracowały poprzednie pokolenia naszych Mistrzów i starszych, już nieżyjących bądź pracujących w innych ośrodkach, Koleżanek i Kolegów. Na naszej stronie internetowej dostępna jest wychodząca od 1 stycznia 1991 r., czyli od 24 lat (!), Gazeta Instytutu Psychologii GIPS (redaktorki: Anna I. Brzezińska i Aleksandra Pilarska) 15. Na jej łamach odnotowywane są wszystkie ważne wydarzenia z życia Instytutu (psychologów i kognitywistów). Na stronie internetowej dostępne są poza numerem aktualnym (w grudniu 2014 r. jest to nr 21(3); roczniki są liczone jako lata akademickie) również numery archiwalne (począwszy od roku akademickiego 2003/2004). Od 1995 r. Instytut rejestruje (z okładkami i spisami treści) wszystkie monografie wydane przez pracowników 16. Są to prace realizowane w ramach 14 Tematykę badawczą zespołu kognitywistów przedstawiamy w pkt 2.3.1, 2.3.4 i 3.3. 15 www.psychologia.amu.edu.pl/4365-2/czasopisma/gazeta-instytutu-psychologii/. 16 psychologia.amu.edu.pl/4365-2/badania/publikacje/.

130 Jerzy Brzeziński, Mariusz Urbański niżej wyszczególnionych grup tematycznych. Do tego dochodzą, rzecz jasna, liczne artykuły naukowe i rozdziały w pracach zbiorowych. Ponieważ większość prowadzonych w Instytucie prac badawczych (w tym projekty finansowane w ramach grantów, pochodzących z różnych źródeł, jak również prace awansowe czy magisterskie) to prace empiryczne, bywa, że niektóre z nich wymagają zewnętrznej oceny pod względem respektowania standardów etycznych (a nie tylko metodologicznych). Niezbędne było więc powołanie zgodnie ze światowymi standardami obowiązującymi także w środowisku psychologów-badaczy odpowiedniej komisji, której celem byłaby ocena projektów pod względem etycznym, jeszcze przed skierowaniem ich do realizacji. Taka komisja Komisja Etyki ds. Projektów Badawczych Instytutu Psychologii UAM została powołana w 2004 r. 17 Przewodniczy jej prof. Elżbieta Hornowska. Jest to jedna z pierwszych komisji etycznych powołanych w krajowym środowisku psychologii. 2.2.1. Obszary badań Naszym zdaniem największe grupy tematyczne, dzięki którym Instytut jest najbardziej rozpoznawalny, sięgają korzeniami kilkadziesiąt lat wstecz. I tak, do badań prowadzonych w Katedrze Psychologii Klinicznej u prof. Andrzeja Lewickiego (i jego współpracowników) nawiązują, może nie zawsze wprost, te dzisiejsze, podejmowane w szeroko rozumianej psychologii zdrowia i psychologii klinicznej. Chodzi głównie o badania w obszarze uzależnień (L. Cierpiałkowska i M. Ziarko, Psychologia uzależnień alkoholizm, Wyd. Naukowe UAM, 2010), psychopatologii (D. Górska, Uwarunkowania dysregulacji emocjonalnej u osób z zaburzeniem osobowości borderline, Wyd. Naukowe UAM, 2006), psychologii sądowej i psychopatii (J. Groth, Rozwój moralny a radzenie sobie ze stresem u nieletnich przestępców, Bogucki Wyd. Naukowe, 2003), psychoterapii (L. Cierpiałkowska z zespołem), psychoanalizy, podejścia narracyjnego w psychologii (E. Soroko, Aktywność autonarracyjna osób o różnych poziomach organizacji osobowości, Wyd. Naukowe UAM, 2014). Z kolei relatywnie młody i rozwijający się zespół Marii Beisert prowadzi badania w zakresie seksuologii klinicznej i społecznej: zjawiska kazirodztwa i pedofilii oraz ich uwarunkowania, diagnoza i terapia zaburzeń seksualnych, wiarygodność świadków (M. Beisert, Pedofilia. Geneza i mechanizm powstawania, GWP, 2011; M. Zielona-Jenek, Przesłuchanie małoletnich świadków, Wyd. Naukowe PWN, 2012). 17 psychologia.amu.edu.pl/4365-2/o-ip-uam/komisja-etyki/.

Psychologia i kognitywistyka w Instytucie Psychologii 131 Helena Sęk prowadziła przez lata (wraz z zespołem) znaczące badania nad zespołem wypalenia zawodowego (burnout syndrom) i przybliżyła tę tematykę polskim psychologom (ramka 3), zajmowała się też problematyką promocji zdrowia i psychoprofilaktyki oraz wsparcia społecznego. Trudno przecenić wkład H. Sęk w rozwój i ugruntowanie pozycji poznańskiej psychologii zdrowia i psychologii klinicznej. Z jej naukowych inspiracji i troski o nowe pokolenia psychologów klinicznych powstało wiele wartościowych monografii, artykułów naukowych i podręczników akademickich (pkt 2.4.2). Można więc powiedzieć, że idzie ona drogą swego Mistrza prof. A. Lewickiego. Nawiasem mówiąc, dwie duże ogólnopolskie konferencje zorganizowane w listopadzie 2014 r. w naszym Instytucie dotyczyły właśnie psychologii klinicznej i psychologii zdrowia (L. Cierpiałkowska z zespołem) oraz seksuologii klinicznej i społecznej (M. Beisert z zespołem). Otworzyły one cykl tematycznych konferencji, które być może staną się kolejną naukowo- -zawodową wizytówką naszego Instytutu. Od paru lat rozwija się nowa problematyka badawcza z zakresu psychofizjologii zdrowia. Jest ona podejmowana w nowym laboratorium Zakładu Psychologii Zdrowia i Klinicznej przez młodego badacza, Ł. Kaczmarka, który potrafił skupić wokół siebie grupę doktorantów i studentów (pkt 2.3.2). Już dziś zespół może wykazać się znaczącymi publikacjami o zasięgu światowym. Na ukończeniu jest też praca habilitacyjna kierownika laboratorium. Zaawansowane, na światowym poziomie, badania o profilu neurokognitywistycznym z wykorzystaniem specjalistycznej aparatury (pełna zgodność ze światowymi standardami w tym zakresie) prowadzone są w samodzielnym laboratorium G. Króliczaka (pkt 2.3.1), a ich publikacje zamieszczane są w najlepszych czasopismach branżowych. Ważnym obszarem badań naukowych, ale też aplikacji wiedzy psychologicznej do sfery praktyki społecznej są badania nad szeroko pojmowanym rozwojem psychicznym, obejmujące pełen cykl życia od narodzin do późnej dorosłości. Problemy te są podejmowane w dwóch niezależnych zespołach: B. Harwas-Napierały, kontynuatorki zainteresowań M. Tyszkowej, i A.I. Brzezińskiej (pkt 2.4). Badania zespołu B. Harwas-Napierały (Zakład Psychologii Rozwoju Człowieka i Badań nad Rodziną) skupiają się na problemach związanych ze specyfiką rozwoju psychicznego człowieka w cyklu życia w kontekście rodziny, z naciskiem na okres dorastania i dorosłości. Dotyczą one m.in. psychologicznej problematyki funkcjonowania rodziny i małżeństwa w zmieniającym się kontekście kulturowym i społecznym (np. L. Bakiera, Zaangażowane rodzicielstwo a autokreacyjny aspekt rozwoju dorosłych, Difin, 2013) czy

132 Jerzy Brzeziński, Mariusz Urbański problemu intymności w związkach i statusu singli we współczesnym społeczeństwie (K. Adamczyk, d. Palus, Wybrane psychologiczne uwarunkowania braku partnera życiowego w okresie wczesnej dorosłości, Wyd. Naukowe WNS UAM, 2010). Zwraca także uwagę dwutomowy Leksykon psychologii rozwoju człowieka (Difin, 2011) napisany przez L. Bakierę i Ż. Stelter. Badania i analizy prowadzone w zespole A.I. Brzezińskiej (działającym w założonym przez nią w 1990 r. Zakładzie Psychologii Socjalizacji i Wspomagania Rozwoju) dotyczą, z jednej strony, kwestii ogólnych, fundamentalnych dla psychologii rozwoju (A.I. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, ramka 2), w tym problemu ciągłości i zmiany oraz roli kryzysów w procesie rozwoju (B. Smykowski, Psychologia kryzysów w kulturowym rozwoju dzieci i młodzieży, Wyd. Naukowe UAM, 2012). Są to badania wykorzystujące wiedzę z psychologii rozwoju do rozwiązywania określonych problemów z obszaru profilaktyki i edukacji w okresie dzieciństwa i dorastania (B. Ziółkowska, Ekspresja syndromu gotowości anorektycznej u dziewcząt w stadium adolescencji, Wyd. Fundacji Humaniora, 2001; Psychospołeczne uwarunkowania i konsekwencje nienormatywnej masy ciała, Wyd. Naukowe UAM, 2012). Badania podstawowe i stosowane oraz związana z nimi aktywność publikacyjna prowadzone w obszarze szeroko pojmowanej metodologii badań psychologicznych (a nawet szerzej: behawioralnych), diagnostyki psychologicznej i psychometrii też wpisują się w tradycję Instytutu. Tu sięgamy aż do badań naszych Mistrzów: B. Hornowskiego i A. Lewickiego. W zespołach kierowanych przez J. Brzezińskiego, E. Hornowską (Zakład Podstaw Badań Psychologicznych) oraz W.J. Paluchowskiego (Zakład Psychologii Ogólnej i Psychodiagnostyki) prowadzone są badania nad strukturą procesu badawczego i jego społecznymi, etycznymi i metodologicznymi kontekstami (J. Brzeziński), zastosowaniem metod statystycznych w badaniach psychologicznych (J. Brzeziński, M. Zakrzewska), modelami psychometrii (E. Hornowska, ramka 2), diagnozą psychologiczną (W.J. Paluchowski, ramka 2; A. Słysz, Typy diagnostów, Wyd. Naukowe UAM, 2008) i kwestionariuszami osobowości (W.J. Paluchowski), Skalami Inteligencji D. Wechslera (J. Brzeziński, E. Hornowska, M. Zakrzewska), statusem metodologicznym analiz jakościowych i związkiem Internetu z psychologią (W.J. Paluchowski) badania via Internet (W.J. Paluchowski, ramka 3), zjawiskiem uzależnienia od Internetu (K. Kaliszewska, Nadmierne używanie Internetu. Charakterystyka psychologiczna, Wyd. Naukowe UAM, 2007). Joanna Urbańska prowadzi badania w obszarze psychologicznych aspektów zmęczenia i jest autorką monografii Zmęczenie życiem codziennym.

Psychologia i kognitywistyka w Instytucie Psychologii 133 Środowiskowe i zdrowotne uwarunkowania oraz możliwości redukcji w sanatorium (Wyd. Naukowe WNS UAM, 2010). Z tym obszarem badań wiążemy też dużą aktywność publikacyjną (podręczniki i monografie zbiorowe) oraz konferencyjną, odnoszącą się do etycznych aspektów badań psychologicznych (naukowych i diagnostycznych). Problematykę tę podejmowali A.I. Brzezińska, J. Brzeziński (podręcznik pkt 2.4.2), W.J. Paluchowski i W. Poznaniak. Trzeba też przywołać polskie badania (E. Hornowska i W.J. Paluchowski) w ramach prowadzonego od 1979 r. projektu: Work Importance Study international research (koordynatorem całości był Donald E. Super, a koordynatorem części polskiej badań B. Hornowski, zaś od 1986 r. E. Hornowska). Rezultaty tych badań zostały opublikowane przez E. Hornowską i W.J. Paluchowskiego w Polish Psychological Bulletin (1994) i w pracy zbiorowej: D.E. Super, B. Šverko, Ch.M. Super (red.), Life roles, values, and careers: International findings of the Work Importance Study, Jossey-Bass, 1995. W ten obszar problemowy wpisują się monograficzne studia prowadzone przez A. Suchańską nad wartością diagnostyczną takich metod, jak rozmowa i obserwacja, oraz projekcyjnej metody TAT, a także udostępnienie przez M. Stasiakiewicza polskiemu psychologowi systemu całościowego J. Exnera do interpretacji metody Rorschacha (pkt 2.2.2). W tym kontekście chcielibyśmy zwrócić uwagę na unikatową serię wydawniczą redagowaną przez A.I. Brzezińską i E. Hornowską pt. Zastosowania Psychologii (Scholar), w której do tej pory ukazało się już 15 tomów (ramka 4). W Zakładzie Psychologii Ogólnej i Psychodiagnostyki prowadzone są także badania w obszarze psychologii poznawczej przez: A. Putko (Dziecięca teoria umysłu w fazie jawnej i utajonej a funkcje wykonawcze, Wyd. Naukowe UAM, 2009), A. Jasielską (Charakterystyka i konsekwencje potocznego rozumienia emocji, Wyd. Naukowe UAM, 2013) i M. Kowalczyka (Myśli oderwane od zadania. Geneza dystrakcji i mechanizmy obrony, Wyd. Naukowe UAM, 2007). Prof. R. Stachowski otworzył w naszym Instytucie nowy obszar badawczy historia myśli psychologicznej. Do jego (i zespołu współpracowników) osiągnięć należy zaliczyć: wydanie w 2000 r. podręcznika akademickiego: Historia współczesnej myśli psychologicznej. Od Wundta do czasów najnowszych (ramka 2), zorganizowanie w 1993 r. międzynarodowej konferencji: The 12 th Conference of Cheiron-Europe, European Society for the Behavioral and Social Sciences (pkt 2.2.3),