Średniowiecze to epoka, której nazwa pochodzi z łaciny (media aetas, medium aevum) i oznacza "wiek średni". Została ona nadana przez papieŝa Giovanniego de Bussisako w XV wieku, jako określenie epoki oddzielającej staroŝytność od renesansu. Jednocześnie średniowiecze uznano za okres upadku kultury antycznej, a więc nazwa "wiek średni" dotyczy takŝe oceny średniowiecza jako czasów upadku kultury wysokiej. Jednoznacznie negatywna ocena panowała aŝ do XIX wieku. Średniowiecze trwało w Europie od V do XV wieku.
W Europie: Początek: 313r. - zgoda na wyznawanie chrześcijaństwa udzielona przez Konstantyna Wielkiego 476r. - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego Koniec: 1450 r. - wynalezienie druku przez Johanesa Gutenberga 1453 r. - upadek Konstantynopola 1492 r. - okrycie Ameryki w przez Krzysztofa Kolumba W Polsce: Początek: 966 r. - przyjęcie chrztu przez Mieszka I Koniec: 1474 r. - w Polsce ukazuje się pierwszy druk
Cechy sztuki średniowiecznej Sztuka średniowiecza odgrywała rolę wspomagającą w stosunku do religii. Ze względu na odmienność form wyrazu stały przed nią nieco inne zadania od tych, wyznaczonych dla literatury. Średniowieczne malarstwo nie naśladowało świata, lecz przedstawiało treści umowne, dotyczące wiary. Poszczególne atrybuty, przypisane przedstawianym postaciom miały odpowiednie znaczenie alegoryczne lub symboliczne.
Rzeźba wyrażała związek wiary i rozumu. Za pomocą płaskorzeźby wyrażano treści religijne. Chętnie sięgano po posągi figur świętych. Duże znaczenie zyskały witraże, określane mianem "Biblii pauperum" (księgi ubogich). Uczyły one ludzi niepiśmiennych historii zbawienia i etyki chrześcijańskiej. Wzrosła też rola architektury.
Gotycka rzeźba Marii z ciałem Chrystusa
BIBLIA PAUPERUM
Rozwinęły się dwa style:
Styl romański charakteryzował się występowaniem koła lub krzyŝa w podstawie budynku, grubymi murami i małymi, wąskimi oknami, dwójkowym układem kolumn (analogia do dwóch części Biblii) oraz kwadratowym ciosem kamienia (symboliczne nawiązanie do czterech cnót). Cechy charakterystyczne architektury romańskiej: grube mury, grube mury, sklepienie kolebkowe (o kształcie walca, ciężkie, masywne) lub krzyżowe (dwie skrzyżowane kolebki, tworzące krzyż), prostota form, mało zdobień, w kościołach jedynie rzeźby bądź płaskorzeźby, budowle z zasady są obronne, okna małe, wąskie jak strzelnice, położone wysoko, zakończone półkolistym łukiem, jedna lub trzy nawy, z których środkowa jest największa, mroczne wnętrza, ołtarz zorientowany na wschód (w stronę grobu Chrystusa).
Katedra w Ely
Krzywa wieŝa w Pizie
Kościół Jana Jerozolimskiego za murami w Poznaniu
Rotunda Świętego Prokopa romański kościół w Strzelnie
Styl gotycki powstał ok. 1140 we Francji. Był niejako rozwinięciem stylu romańskiego. Powstała katedra gotycka, będąca odzwierciedleniem idei makrokosmosu. Ołtarz zorientowany był na wschód - w kierunku Jerozolimy. Lewa i prawa strona symbolizować miały dobro i zło, zbawienie i potępienie. Światło przenikało do wnętrza przez wysokie wąskie okna - miało to być obrazem łaski Boga, jego miłości. Jako cechy architektury gotyckiej moŝna wymienić: monumentalizm budowli, kościoły wysokie, smukłe, jasno oświetlone, akcentowanie kierunków wertykalnych (w górę), sklepienie krzyżowo-żebrowe, ostre łuki, mury silnie przeprute, ogromne okna, zajmujące często całe ściany, zakończone ostrym łukiem, wypełnione witrażami (obrazami tworzonymi z kawałków kolorowego szkła), kościoły zwykle trzynawowe (rzadko 5), bazyliki z półkolistym chórem, nad głównym portalem zwykle mieściła się rozeta (okrągłe okno z witrażem).
Kościół Najświętszej Marii Panny w Poznaniu
Ruiny zamku w Kazimierzu Dolnym
Malbork
Ruiny zamku w Ogrodzieńcu
Psałteria w Poznaniu
Rynek w Krakowie
Bóg, Kościół chrześcijański i ich rola w kształtowaniu świadomości Najwyższą wartością średniowieczu był Bóg oraz sprawy wiary, zatem główną ideologią - teocentryzm, który nakazywał wszystkie sprawy doczesne podporządkować Stwórcy. Wokół teocentryzmu i przekonania, że sprawy doczesne są grzechem narosło przekonanie o konieczności wyrzeczenia się wszelkich uciech, życia w głębokim ubóstwie oraz poświęceniu życia Bogu. Taki surowy sposób zycia nazywamy ascezą, a człowieka żyjącego wedle zasad ascezy - ascetą. W średniowieczu olbrzymią rolę odgrywał też kościół, który jako jedyny miał wykształconych przedstawicieli. Dlatego właśnie to duchowni byli pierwszymi literatami i filozofami, to oni tworzyli rodzimą kulturę.
Rola ksiąŝki w średniowieczu Wspólnym językiem średniowiecza była łacina, dopiero po jakimś czasie zaczęła wykształcać się twórczość piśmienna w językach narodowych. Dlatego mówimy o dwujęzyczności literatury średniowiecza. W Polsce pierwsze utwory napisane w całości po polsku zaczęły powstawać w XIV wieku. Język średniowiecznych zabytków literatury polskiej ujawnia proces kształtowania się polszczyzny wyłaniającej się z dialektów początkowo różnice dialektalne były spore, z czasem ukształtował się polski język ogólny, literacki.
Książki w średniowieczu nie były dostępne szerszemu gronu. Początkowo wszystkie były pisane ręcznie na pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie około drugiej połowy XII wieku, a rozpowszechnił się zwłaszcza w XIV stuleciu. Spisywano je głównie w klasztornych skryptoriach, z czasem powstały w miastach warsztaty kopistów, którzy specjalizowali się w przepisywaniu ksiąg. Przełomem w rozwoju średniowiecznej książki było wynalezienie druku. Dokonał tego Johann Gutenberg, który w 1455 roku wydrukował pierwszą książkę, Biblię arcydzieło sztuki typograficznej. W 1457 r. wydał Psałterz moguncki.
Iluminacja ksiąŝki Słowo iluminacja wywodzi się od łacińskiego illuminare (rozświetlać) i pierwotnie oznaczało zdobienie złotem karty książki
Literatura i jej główne cechy: Anonimowość - większość utworów nie była podpisywana, miało to na celu ukrycie się autora za dziełem, a przez te wyeksponowanie jego wartości dydaktycznych, moralnych czy teologicznych. Dydaktyzm - fabuła podporządkowana była roli wychowawczej, miała rozpowszechniać przede wszystkim wzorce moralne. Najczęściej jednak podejmowała tematy religijne (teocentryzm) Dwujęzyczność - literatura pisana była tylko po łacinie, która była uniwersalna (tzn. znano ją we wszystkich krajach), ponieważ języki narodowe uważane były za niedoskonałe. Nie mogły zatem traktować o sprawach ważnych (np. teologicznych). U schyłku średniowiecza w miarę kształtowania się języków ojczystych, zaczęło rozwijać się piśmiennictwo rodzime.
Rękopiśmienność - przed wynalezieniem druku książki przepisywane były przez mnichów, którzy często zaznaczali na egzemplarzach swoje uwagi, dokonywali zmian itd. Dlatego średniowieczne utwory często występują w wielu wersjach. Alegoryczność - pod motywami postaciami czy obrazami, ukryte były pewne domyślne treści; nie wszystko powiedziane zostało wprost.
Główne gatunki literatury średniowiecznej: Kronika - dotyczą dziejów jakiegoś narodu np. "Kronika Galla Anonima" Chanson de gest - opiewają bohaterskie czyny wybitnych postaci, np. "Pieśń o Rolandzie" Hagiografia - opowiadają żywoty świętych, np. "Legenda o świętym Aleksym" Misterium - przedstawia żywoty świętych lub opowieści Biblijne Moralitet - ukazywały walkę dobra ze złem za pomocą alegorii Apokryf - niespotykane w Piśmie Świętym historie z życia Jezusa i świętej rodziny Główne tematy literatury średniowiecza: Religijno-filozoficzne Świeckie Historiozoficzne Liturgiczne
Średniowieczna literatura polska: "Bogurodzica" "Lament świętokrzyski" "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" "Kazania świętokrzyskie" "Legenda o świętym Aleksym" "Żywot świętego Wojciecha"- XI wiek. "Żywot świętego Stanisława"- XIII wiek. "Bulla gnieźnieńska"- 1136r "Satyra na leniwych chłopów"- XV wiek. "Kronika polska" - Gall Anonim, XI/XII w. "Kronika" - Wincenty Kadłubek "Historia Polski" - Jan Długosz Średniowieczna literatura powszechna: "Pieśń o Rolandzie" - XI wieczny epos francuski. "Dzieje Tristana i Izoldy" - celtycka legenda z XIII wieku. Dante Alighieri "Boska Komedia" Francois Villon "Wielki Testament"
Malarstwo średniowieczne przedstawiało najczęściej treści umowne (alegoryczne lub symboliczne), dotyczące wiary, portretowało postaci świętych bądź obrazowało wydarzenia zaczerpnięte z Biblii. Popularne były np. nierealistyczne, płaskie postaci świętych przedstawione z surowymi minami malowane jako miniatury na rękopisach (polskim przykładem mogą być miniatury na Kodeksie pułtuskim)
Sąd ostateczny Hans Memling ok. 1470
Jako nieodłączny aspekt architektoniczny rozwijało się równieŝ malarstwo ścienne w tych samych nurtach : Romańskim - najczęściej pokrywało sklepienia w bazylikach, charakterystyczna jest kolorystyka ograniczająca się do żółci, czerwieni, zieleni i błękitów. Gotyckim - pierwszym twórcą był Giotto di Bondonem, który jest autorem fresków w kościele Marii Panny dell'arena w Padwie oraz scen z życia św. Franciszka w Kościele w Asyżu. W nurcie gotyckim pojawiają się czasem także krajobrazy czy elementy makabryczne, jak sceny tortur. Najbardziej znane dzieła to "Sąd ostateczny" Hieronima Boscha, "Sąd ostateczny" Hansa Memling.
Średniowieczny fresk
Rzeźba średniowieczna miejsce rzeźby było ściśle powiązane z architekturą. Znajdowała się ona zazwyczaj na portalach, na głowicach kolumn, zdobiła filary. Spełniała funkcję ilustrowania wydarzeń biblijnych, prezentacji świętych, zawsze w zhierarchizowanej kolejności.
Rzeźba średniowieczna
Romańskie zdobienia portalu kościoła św. Wincentego we Wrocławiu, a także Drzwi Gnieźnieńskie ilustrujące życie i śmierć św. Wojciecha. Cechowała je wyrazistość formy, tematyka dotyczyła głównie Starego Testamentu.
Drzwi Gnieźnieńskie
Gotyckie arcydzieło jednego z najwybitniejszych twórców średniowiecza - Wita Stwosza, czyli Ołtarz Mariacki w Krakowie. Inspiracje czerpane były zarówno ze Starego, jak i Nowego Testamentu.
Ołtarz Mariacki w Krakowie
Muzyka średniowieczna w okresie średniowiecza istotną rolę odgrywała także muzyka. Utwory poetyckie, także religijne przeznaczone były do śpiewania. Uroczystościom sakralnym, a także świeckim towarzyszyła zawrze muzyka. Pieśni liryczne, miłosne, powieści epickie, ballady były stałym elementem repertuaru bardów i trubadurów, pieśniarzy ulicznych. Jako pierwszy śpiewany wiersz polski uznaje się "Bogurodzicę". Muzyka ta uzależniona była od formy liturgii chrześcijańskiej. Jako pierwszy powstał jednogłosowy chorał gregoriański, którego następstwem był polifoniczne organum. Jednogłosowe pieśni śpiewali także trubadurzy. Istotną rolę odgrywał rytm, a także melodia. Najważniejszym dziełem, które zawiera melodie na cały rok liturgiczny w Kościele Rzymskokatolickim jest Chorał Gregoriański. Za najwybitniejszych twórców średniowiecznej muzyki uznaje się św. Izydora z Sewilli, Alkuina, Gwido z Arezzo, natomiast na obszarze Polski tworzyli: Żołtarz Jezusów Ładysława z Gielniowa, Mikołaja z Radomia.
Cechy muzyki średniowiecznej silne powiązanie z religią przewaga jednogłosowości surowość i ascetyzm śpiew a'capella oparcie na skalach modalnych
Chorał gregoriański Chorał jest to zbiór pieśni występujących podczas liturgii mszalnej. W okresie średniowiecza występowały różne rodzaje chorałów w zależności od ośrodka, wokół którego powstawały. Chorał gregoriański swoją nazwę zawdzięcza papieżowi Grzegorzowi I Wielkiemu (VI w.), który skodyfikował zebrane teksty pieśni, lecz sama nazwa zaczęła funkcjonować dopiero po jego śmierci. Do tej pory nazywano chorał śpiewem rzymskim.
Filozofia średniowieczna średniowieczna myśl filozoficzna także była podporządkowana tematyce religijnej. Najwybitniejszymi przedstawicielami byli teologowie. Jednak pojawiały się próby adaptowania dorobku filozofii antycznej na potrzeby chrześcijaństwa
Do głównych nurtów filozoficznych naleŝą : Scholastyka : udowadnianie prawd Biblii, polegające na wnioskowaniu na podstawie badań argumentów za i przeciw metodą Arystotelesowską. Metoda scholastyczna opierała się na ściśle ustalonej procedurze, co zresztą stało się przyczyną jej upadku. Zakładała ona, że prawdy wiary są niepodważalne i rozumowo nie można ich wyjaśnić. Starano się połączyć antyczny dorobek filozoficzny z naukami kościoła, najwybitniejszym teologiem, który zaadaptował filozofię Arystotelesa na potrzeby myśli chrześcijańskiej był św. Tomasz z Akwinu. Dziś scholastyka oznacza jałowe dociekania, udowadnianie racji, poprzez odwoływanie się do autorytetów, ze szkodą dla twórczego myślenia.
Franciszkanizm oparty na prostej i radosnej wierze program, głoszący miłosierdzie jako podstawowy przekaz ewangelicki, nawołujący do ubóstwa i braterstwa. Inspiratorem tej koncepcji był św. Franciszek z Asyżu (1225-1274), założyciel zakonu franciszkanów, który zrezygnował ze swego bogactwa, aby wieść życie wędrownego kaznodziei. Najważniejsze dzieło napisane w duchu franciszkańskim to Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu, zawierające zbiór legend opowiadających o życiu świętego Franciszka i jego towarzyszy.
Tomizm filozofia oparta na podglądach św. Tomasza z Akwinu (1225-1274), który przystosował filozofię Arystotelesa do realiów chrześcijańskich. Jego podstawą był racjonalizm i przekonanie, że wiedza ma swoje źródło w doświadczeniu. Św. Tomasz mówił, iż niektóre prawdy wiary co prawda przekraczają możliwości ludzkiego zrozumienia, ale istnienie Boga można wyjaśnić rozumowo, więc wyjawił on dowody na istnienie Boga. Najbardziej cenione cechy to umiejętność walki z pokusami oraz roztropność, dzięki której przestrzegamy praw i wypełniamy obowiązki, przypisane nam z racji określonej hierarchii na drabinie bytów.
Augustynizm twórca tej koncepcji był św. Augustyn (354-430), biskup Hippony. Najważniejsze jego dzieło to "Wyznania". Założeniem filozofii Augustyna była hierarchia bytów, na której człowiek znajdował się między zwierzętami a aniołami, czyli pomiędzy bytami wyższymi a niższymi. To umiejscowienie sprawia, iż jesteśmy rozdarci między cielesnością a duchowością, czyli pomiędzy dobrem i złem. Refleksja, do której człowiek jest zdolny, ma dopomóc w poznaniu swej duszy i istoty Boga, a wartość człowieka określają jego przymioty wewnętrzne.