WSTĘP W dniach 27 28 kwietnia 2012 r. odbyła się w Łodzi międzynarodowa konferencja naukowa Glottodydaktyka media komunikacja. Kształtowanie kompetencji komunikacyjnej, zorganizowana przez Katedrę Lingwistyki Stosowanej i Kulturowej Uniwersytetu Łódzkiego. Pojęcie kompetencji komunikacyjnej, które stało się tematem konferencji, należy do podstawowych terminów lingwistyki stosowanej, a zagadnienia z nim związane są kluczowe zarówno dla uczących się języka jako obcego, jak i rodzimych użytkowników. Istotność podjętego tematu wynika z konieczności kompleksowego podejścia do językowego funkcjonowania człowieka w sytuacjach społecznych. Złożoność procesów komunikowania oraz ich szerokie rozumienie coraz częściej skłaniają językoznawców do uwzględniania uwarunkowań społecznych i kulturowych w badaniu zjawisk językowych. Na tym tle teoria kompetencji komunikacyjnej okazuje się szczególnie przydatna, gdyż stanowi sferę pośredniczącą między strukturą systemu językowego a sytuacją użycia języka, między normą językową a jednostkową realizacją aktu komunikacji, między tym, co w języku możliwe, a tym, co społecznie i kulturowo akceptowane i stosowne. Podstawowym celem konferencji była zatem prezentacja aktualnych zagadnień związanych z nabywaniem i doskonaleniem kompetencji komunikacyjnej na różnych poziomach językowego funkcjonowania użytkowników. Materiał analiz stanowiły teksty wykorzystywane w glottodydaktyce, w tym teksty medialne. Szczególne wśród nich miejsce zajmują przekazy na temat Łodzi, które zachęcają do poznania miasta i poszerzają wiedzę o regionie. Uczestnikami konferencji byli polscy i zagraniczni badacze, którzy mają przygotowanie teoretyczne oraz zdobyli doświadczenie w prowadzeniu zajęć lektoratowych z języka polskiego jako obcego (jpjo) w uczelniach na całym świecie. Niezwykle inspirujące były również wystąpienia doktorantów i początkujących lektorów. Autorzy artykułów podjęli refleksję nad zagadnieniami teoretycznymi, które pogłębiły rozumienie przedmiotu badań glottodydaktyki i tym samym przyczyniły się do zwiększenia efektywności nauczania. Tematem rozważań stała się rola polskiej przestrzeni socjosemantycznej w przyswajaniu języka i poznawaniu kultury. Badacze postulowali opracowanie nowej definicji języka, która uwzględniłaby aspekty filozoficzne, kulturowe, antropologiczne, etnograficzne oraz zgłaszali propozycje doprecyzowania i uszczegółowienia pojęcia kompetencji na różnych poziomach językowego funkcjonowania.
10 Wstęp W rozdziale poświęconym kształtowaniu kompetencji w zakresie leksyki i frazeologii zwrócono uwagę na to, że jej deficyt nie tyle utrudnia, ile uniemożliwia porozumienie. Stąd ważne okazuje się opracowanie minimum leksykalnego i frazeologicznego na różnych poziomach zaawansowania. Z perspektywy glottodydaktycznej należy uwzględnić interferencje językowe, a także brak prostej ekwiwalencji leksykalnej pomiędzy różnymi systemami słownictwa. Te zjawiska powinny znaleźć odzwierciedlenie w metodyce nauczania (np. opracowaniu homonimii międzyjęzykowej, czyli tzw. aproksymatów). Kształcenie kompetencji komunikacyjnej oznacza także przyswajanie konwencji stylowych i poznawanie odmian języka, co stało się myślą przewodnią artykułów kolejnego rozdziału. Zróżnicowanie języka wiąże się z analizą tekstów scharakteryzowanych ze względu na dziedzinę występowania, np. tekstów medialnych, politycznych, ekonomicznych, artystycznych. Uwzględnienie społeczno-kulturowych uwarunkowań tekstów skłoniło badaczy do wnikliwych rozważań dotyczących kompetencji generycznej i dyskursywnej. Autorzy artykułów zainteresowali się różnicami w realizacji aktów mowy i gatunków w różnych językach oraz przeobrażeniami i percepcją gatunków medialnych. Kształtowanie kompetencji kulturowej i związane z nią interferencje to temat, który zainspirował kolejną grupę uczonych. Przedmiotem rozważań stał się stereotyp językowy Polaka, Polski i języka polskiego. Specyficznym elementem kultury okazał się językowy wzorzec grzeczności, który stał się podstawą badań komparatystycznych. Porównywanie języków i kultur w glottodydaktyce to punkt wyjścia do analizy transferu, bilingwizmu, interferencji językowych i kulturowych. Badacze zanalizowali te zjawiska na przykładzie języka słoweńskiego, czeskiego, niemieckiego i ukraińskiego. Wiele konkretnych rozwiązań metodycznych odnajdzie Czytelnik w rozdziale poświęconym organizacji procesu dydaktycznego. Zawarte w nim propozycje dotyczą wykorzystania gier, autorskich programów i oryginalnych materiałów dydaktycznych. Tom zamykają recenzje ważnych pozycji w dziedzinie nauczania języka jako drugiego. Wydanie niniejszego tomu, będącego pokłosiem konferencji Glottodydaktyka media komunikacja, było możliwe dzięki wsparciu finansowemu Urzędu Miasta Łodzi, Władz Dziekańskich Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Łódzkiego oraz Biura Uznawalności Wykształcenia i Współpracy Międzynarodowej, którym składamy serdeczne podziękowania. Organizatorzy konferencji
REDAKCJA NAUKOWO-DYDAKTYCZNA KSZTAŁCENIA POLONISTYCZNEGO CUDZOZIEMCÓW Barbara Busiakiewicz (Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców UŁ redaktor statystyczny), Sławomir Gala (Wydział Filologiczny UŁ), Beata Grochala (Wydział Filologiczny UŁ redaktor językowy), Bożena Ostromęcka-Frączak (Wydział Filologiczny UŁ), Edyta Pałuszyńska (Wydział Filologiczny UŁ), Grzegorz Rudziński (Wydział Filologiczny UŁ redaktor tematyczny), Maria Witkowska-Gutkowska (Wydział Filologiczny UŁ), Grażyna Zarzycka (Wydział Filologiczny UŁ red. naczelny) RADA PROGRAMOWA Andriej Babanow (Uniwersytet Państwowy w Sankt-Petersburgu), Justyna Beinek (Indiana University, Bloomingdon, USA), Hanna Burkhardt (Uniwersytet Humboldtów w Berlinie, Niemcy), Anna Dąbrowska (Uniwersytet Wrocławski), Katarzyna Dziwirek (University of Washington, Seattle, USA), Piotr Garncarek (Uniwersytet Warszawski), Constantin Geambaşu (Uniwersytet w Bukareszcie, Rumunia), Iwona Janowska (Uniwersytet Jagielloński), Nikolaj Jež (Uniwersytet w Lublanie, Słowenia), Piotr Kajak (Uniwersytet Warszawski), László Kálmán Nagy (Uniwersytet Debreczyński, Węgry), Ałła Krawczuk (Narodowy Uniwersytet Lwowski im. Iwana Franki, Ukraina), Mirosława Magajewska (Uniwersytet Łódzki), Jan Majer (Uniwersytet Łódzki), Władysław T. Miodunka (Uniwersytet Jagielloński), Marta Pančíková (Uniwersytet Ostrawski, Czechy), Anna Seretny (Uniwersytet Jagielloński), Wiesław Tomasz Stefańczyk (Uniwersytet Jagielloński), Anna Trębska-Kerntopf (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie), Andrzej Zieniewicz (Uniwersytet Warszawski) RECENZENCI Andrzej Zieniewicz, Anna Seretny KONSULTACJA JĘZYKOWA W ZAKRESIE EDYCJI TEKSTÓW ANGLOJĘZYCZNYCH Iwona Dembowska-Wosik REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ Joanna Balcerak SKŁAD I ŁAMANIE AGENT PR OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁA Barbara Grzejszczak Publikacja wydana dzięki wsparciu finansowemu Urzędu Miasta Łodzi oraz Władz Dziekańskich Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Łódzkiego Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2013 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.06335.13.0.Z ISSN 0860-6587 Podstawową wersją czasopisma jest wersja online Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców, t. 20, 2013 http://repozytorium.uni.lodz.pl
SPIS TREŚCI Wstęp... 9 ZAGADNIENIA OGÓLNE Grażyna Zarzycka, Dyskurs glottodydaktyczny na łamach Kształcenia Polonistycznego Cudzoziemców w latach 1987 2013... 11 Bożena Ostromęcka-Frączak, Rola leksyki w kształtowaniu kompetencji komunikacyjnej cudzoziemców (na materiale języka polskiego i słoweńskiego)... 23 Piotr Garncarek, Czy potrzebujemy nowej definicji języka dla potrzeb glottodydaktycznych?... 33 KSZTAŁTOWANIE KOMPETENCJI JĘZYKOWYCH: GRAMATYKA, FONETYKA, LEKSYKA Wiesław Tomasz Stefańczyk, Uwagi na temat gramatyki onomastycznej (na przykładzie wybranych toponimów obcych i polskich)... 41 Maria Wtorkowska, Polski i słoweński diabeł nie taki straszny... 51 Grzegorz Rudziński, Łódzkie minimum leksykalne dla turysty... 67 Michalina Biernacka, Pojęcie kompetencji fonologicznej vel fonetycznej rozważania terminologiczne... 75 Krystyna Nikołajczuk, Kompetencja rodzimych użytkowników polszczyzny oraz obcokrajowców (Ukraińców) w zakresie stosowania polskiej frazeologii temporalnej... 83 Anna Jaskólska, Onomatopoeia in interactions between advanced students of English. A corpus based study... 93 Kamil Szafraniec, Nauczanie frazeologizmów w metodzie komunikacyjnej... 103 Paula Góralczyk, Słownictwo związane z rodziną (na materiale list haseł Haliny Zgółkowej i serii podręczników Hurra!!!)... 111
6 Spis treści KSZTAŁTOWANIE KOMPETENCJI KULTUROWEJ. INTERFERENCJE KULTUROWE Ałła Krawczuk, Struktury referujące z wyrazami pan / pani w polskojęzycznej prasie na Ukrainie: grzeczność czy niegrzeczność?... 119 Anna Dunin-Dudkowska, Gatunki testamentowe jako zwierciadło kultur. Rozważania polsko- -amerykańskie... 131 Maria Magdalena Nowakowska, Polak i Polska w wybranych podręcznikach do nauki języka polskiego jako obcego w konfrontacji z postrzeganiem tychże przez Słoweńców... 141 Marta Skura, Błędy wynikające z interferencji kulturowej popełniane przez Niemców uczących się języka polskiego jako obcego... 149 Helena Borysiewicz, Nauczyć prośby: zagadnienia interferencji językowo-kulturowej w nauczaniu języka polskiego jako obcego w środowisku rosyjskojęzycznym... 159 JĘZYK W MEDIACH Marta Pančikova, Teksty przedwyborczej propagandy politycznej... 167 Maria Witkowska-Gutkowska, Wpływ języka czeskiego na polszczyznę publikacji w zaolziańskim Głosie Ludu... 177 Edyta Pałuszyńska, Analiza interakcyjna jako narzędzie opisu dyskursu medialnego... 187 Miłosz Babecki, Analiza wizerunku języka polskiego jako obcego w środowisku internetowym... 199 Katarzyna Sitkowska, Polszczyzna z zagranicy w programach telewizyjnych (kompetencja komunikacyjna celebrytów)... 209 Natalia Sosnowska, Rozszerzanie granic gatunku na przykładzie telewizyjnych programów informacyjnych... 219 Paulina Czarnek, Percepcja reportażu radiowego... 229 Mateusz Gaze, Komizm językowy w felietonach Tomasza Olbratowskiego, czyli o tekstach nie dla wszystkich... 239 ROZWIJANIE KOMPETENCJI KOMUNIKACYJNEJ W PROCESIE KSZTAŁCENIA JĘZYKOWEGO Grażyna Zarzycka, Sławomir Rudziński, Multimedialna gra I SPY w świetle założeń podejścia zadaniowego do nauczania i uczenia się języków obcych... 249 Jerzy Kowalewski, Od A do C problemy z metodą komunikacyjną w nauczaniu języka polskiego jako obcego poza Polską. Program kulturowy jako alternatywa dla podejścia zadaniowego... 261
Spis treści 7 Halina Kudlińska, Glottodydaktyczna wartość tekstu hybrydalnego w nauczaniu języka obcego (na materiale języka rosyjskiego i polskiego)... 271 Grażyna Balkowska, Teksty publicystyczne w programie kursu języka polskiego dla grupy ekonomicznej... 281 Agnieszka Wolak, Media audiowizualne na lekcji języka obcego na przykładzie reportażu telewizyjnego... 293 Beata Grochala, Kompetencja komunikacyjna a gatunek o relacji internetowej na żywo... 303 Maria Rółkowska, Prasa polskojęzyczna we Włoszech jako materiał dydaktyczny w nauczaniu języka polskiego jako obcego i kultury polskiej... 313 Dorota Wielkiewicz-Jałmużna, Nauczanie sprawności komunikacyjnych w grupach ekonomicznych... 323 Natalia Tsai, Czarno na białym. Poezja konkretna na zajęciach językowych... 329 Janusz Bomanowski, Autorskie propozycje wykorzystania mediów w nauczaniu języka polskiego jako obcego... 339 Paweł Pałasz, Piosenka popularna jako materiał dydaktyczny oraz możliwość jej wykorzystania na zajęciach lektoratowych z języka polskiego jako obcego... 349 Iwona Dembowska-Wosik, Obraz polskiej kultury ukryty w nazwach łódzkich ulic... 357 Aneta Strzelecka, Zagadki kryminalne na lekcji języka polskiego jako obcego w funkcji tekstów rozwijających sprawność czytania ze zrozumieniem i kompetencję leksykalną... 367 Karolina Fastyn, Językowy świat polskiej polityki jako materiał dydaktyczny na lekcji języka polskiego jako obcego... 377 Kamila Kubacka, Korekta nauczycielska a wypowiedź ustna studentów uczących się języka polskiego jako obcego... 385 RECENZJE Grażyna Zarzycka, Iwona Dembowska, Aneta Strzelecka, Amelia Zawada, Spacerkiem po Łodzi i okolicy. Teksty i ćwiczenia do nauki języka polskiego dla cudzoziemców... 397 Grzegorz Rudziński, Seria wydawnicza Testy Ogólne i Specjalistyczne z Języka Polskiego jako Obcego Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców UŁ, red. G. Zarzycka omówienie na tle specyfiki nauczania w SJPdC UŁ... 400 Beata Grochala, Halina Goszczyńska, Mirosława Magajewska, Od przypadka do przypadka. Przewodnik dla cudzoziemców po fleksji imiennej języka polskiego wraz ze zbiorem ćwiczeń, cz. I... 404 KRONIKA Maria Witkowska-Gutkowska (30 IV 1948 22 XI 2013)... 407
WSTĘP W dniach 27 28 kwietnia 2012 r. odbyła się w Łodzi międzynarodowa konferencja naukowa Glottodydaktyka media komunikacja. Kształtowanie kompetencji komunikacyjnej, zorganizowana przez Katedrę Lingwistyki Stosowanej i Kulturowej Uniwersytetu Łódzkiego. Pojęcie kompetencji komunikacyjnej, które stało się tematem konferencji, należy do podstawowych terminów lingwistyki stosowanej, a zagadnienia z nim związane są kluczowe zarówno dla uczących się języka jako obcego, jak i rodzimych użytkowników. Istotność podjętego tematu wynika z konieczności kompleksowego podejścia do językowego funkcjonowania człowieka w sytuacjach społecznych. Złożoność procesów komunikowania oraz ich szerokie rozumienie coraz częściej skłaniają językoznawców do uwzględniania uwarunkowań społecznych i kulturowych w badaniu zjawisk językowych. Na tym tle teoria kompetencji komunikacyjnej okazuje się szczególnie przydatna, gdyż stanowi sferę pośredniczącą między strukturą systemu językowego a sytuacją użycia języka, między normą językową a jednostkową realizacją aktu komunikacji, między tym, co w języku możliwe, a tym, co społecznie i kulturowo akceptowane i stosowne. Podstawowym celem konferencji była zatem prezentacja aktualnych zagadnień związanych z nabywaniem i doskonaleniem kompetencji komunikacyjnej na różnych poziomach językowego funkcjonowania użytkowników. Materiał analiz stanowiły teksty wykorzystywane w glottodydaktyce, w tym teksty medialne. Szczególne wśród nich miejsce zajmują przekazy na temat Łodzi, które zachęcają do poznania miasta i poszerzają wiedzę o regionie. Uczestnikami konferencji byli polscy i zagraniczni badacze, którzy mają przygotowanie teoretyczne oraz zdobyli doświadczenie w prowadzeniu zajęć lektoratowych z języka polskiego jako obcego (jpjo) w uczelniach na całym świecie. Niezwykle inspirujące były również wystąpienia doktorantów i początkujących lektorów. Autorzy artykułów podjęli refleksję nad zagadnieniami teoretycznymi, które pogłębiły rozumienie przedmiotu badań glottodydaktyki i tym samym przyczyniły się do zwiększenia efektywności nauczania. Tematem rozważań stała się rola polskiej przestrzeni socjosemantycznej w przyswajaniu języka i poznawaniu kultury. Badacze postulowali opracowanie nowej definicji języka, która uwzględniłaby aspekty filozoficzne, kulturowe, antropologiczne, etnograficzne oraz zgłaszali propozycje doprecyzowania i uszczegółowienia pojęcia kompetencji na różnych poziomach językowego funkcjonowania.
10 Wstęp W rozdziale poświęconym kształtowaniu kompetencji w zakresie leksyki i frazeologii zwrócono uwagę na to, że jej deficyt nie tyle utrudnia, ile uniemożliwia porozumienie. Stąd ważne okazuje się opracowanie minimum leksykalnego i frazeologicznego na różnych poziomach zaawansowania. Z perspektywy glottodydaktycznej należy uwzględnić interferencje językowe, a także brak prostej ekwiwalencji leksykalnej pomiędzy różnymi systemami słownictwa. Te zjawiska powinny znaleźć odzwierciedlenie w metodyce nauczania (np. opracowaniu homonimii międzyjęzykowej, czyli tzw. aproksymatów). Kształcenie kompetencji komunikacyjnej oznacza także przyswajanie konwencji stylowych i poznawanie odmian języka, co stało się myślą przewodnią artykułów kolejnego rozdziału. Zróżnicowanie języka wiąże się z analizą tekstów scharakteryzowanych ze względu na dziedzinę występowania, np. tekstów medialnych, politycznych, ekonomicznych, artystycznych. Uwzględnienie społeczno-kulturowych uwarunkowań tekstów skłoniło badaczy do wnikliwych rozważań dotyczących kompetencji generycznej i dyskursywnej. Autorzy artykułów zainteresowali się różnicami w realizacji aktów mowy i gatunków w różnych językach oraz przeobrażeniami i percepcją gatunków medialnych. Kształtowanie kompetencji kulturowej i związane z nią interferencje to temat, który zainspirował kolejną grupę uczonych. Przedmiotem rozważań stał się stereotyp językowy Polaka, Polski i języka polskiego. Specyficznym elementem kultury okazał się językowy wzorzec grzeczności, który stał się podstawą badań komparatystycznych. Porównywanie języków i kultur w glottodydaktyce to punkt wyjścia do analizy transferu, bilingwizmu, interferencji językowych i kulturowych. Badacze zanalizowali te zjawiska na przykładzie języka słoweńskiego, czeskiego, niemieckiego i ukraińskiego. Wiele konkretnych rozwiązań metodycznych odnajdzie Czytelnik w rozdziale poświęconym organizacji procesu dydaktycznego. Zawarte w nim propozycje dotyczą wykorzystania gier, autorskich programów i oryginalnych materiałów dydaktycznych. Tom zamykają recenzje ważnych pozycji w dziedzinie nauczania języka jako drugiego. Wydanie niniejszego tomu, będącego pokłosiem konferencji Glottodydaktyka media komunikacja, było możliwe dzięki wsparciu finansowemu Urzędu Miasta Łodzi, Władz Dziekańskich Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Łódzkiego oraz Biura Uznawalności Wykształcenia i Współpracy Międzynarodowej, którym składamy serdeczne podziękowania. Organizatorzy konferencji
ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS KSZTAŁCENIE POLONISTYCZNE CUDZOZIEMCÓW 20, 2013 ZAGADNIENIA OGÓLNE Grażyna Zarzycka * DYSKURS GLOTTODYDAKTYCZNY NA ŁAMACH KSZTAŁCENIA POLONISTYCZNEGO CUDZOZIEMCÓW W LATACH 1987 2013 Słowa kluczowe: nauczanie języka polskiego jako obcego (jpjo), wspólnota dyskursywna, dyskurs glottodydaktyczny, Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców Streszczenie. W części 1. artykułu zdefiniowano pojęcia: wspólnoty dyskursywnej oraz wspólnoty dyskursywnej glottodydaktyków polonistycznych. Zwrócono uwagę na cele i mechanizmy komunikacji wewnątrz tej grupy, środki przekazu (gatunki mowy), rytuały związane z przyjmowaniem i wykluczaniem członków tej wspólnoty. W części 2. wyrażono opinię, że czasopismo naukowe jest narzędziem spajającym dyskursywną wspólnotę naukową (akademicką), stymulującym jej rozwój. Proces krzepnięcia glottodydaktycznej wspólnoty dyskursywnej zilustrowano, ukazując dyskurs naukowy toczący się na łamach Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenia Polonistycznego Cudzoziemców, najstarszego w Polsce forum naukowego, podejmującego zagadnienia nauczania jpjo. UWAGI WSTĘPNE od końca lat 80. XX w. obserwuję rozwój glottodydaktyki polonistycznej jako dyscypliny naukowej, uczestniczę też w ważnych wydarzeniach naukowych, wytyczających punkty kluczowe w rozwoju tej dyscypliny. W artykule tym podejmuję próbę spojrzenia na akademickie środowisko glottodydaktyków polonistycznych jako na wspólnotę dyskursywną, zwracając szczególną uwagę na cechy dyskursu naukowego toczącego się na łamach Kształcenia Polonistycznego Cudzoziemców (dalej zamiennie: KPC), rocznika naukowego wydawanego * grazyna.zarzycka@wp.pl, Katedra Lingwistyki Stosowanej i Kulturowej, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Łódzki, al. Kościuszki 65, 90-514 Łódź.
12 Grażyna Zarzycka od 1987 r. w ramach serii wydawniczej Acta Universitatis Lodziensis. KPC to najstarsze forum naukowe, w którym są podejmowane zagadnienia związane z procesem nauczania i uczenia się języka polskiego jako obcego (jpjo) 1. Ważną pobudką skłaniającą mnie do podjęcia tego właśnie tematu jest moment wydania niniejszego 20. tomu KPC. 1. WSPÓLNOTA DYSKURSYWNA GLOTTODYDAKTYKÓW POLONISTYCZNYCH John Swales, autor interesującej dla moich rozważań pracy Genre analysis. English in academic and research settings pisze, że aczkolwiek nie można stwierdzić, kto jest twórcą terminu discourse community (wspólnota dyskursywna), z pewnością wywodzi się on od socjolingwitycznego terminu speech community. Swales (1990, s. 23) przywołuje tu znany cytat z monografii Della Hymesa (1974, s. 51), który zdefiniował to pojęcie jako społeczność, która posiada wspólną wiedzę o zasadach użycia i interpretacji mowy 2 (wszystkie tłumaczenia z jęz. angielskiego: G.Z.). Warunkiem zaistnienia takiej wspólnoty jest podzielanie wiedzy na temat co najmniej jednej mowy (de facto jednego sposobu komunikowania się, bo Hymes mowę traktuje bardzo szeroko, jako komunikację właśnie; więcej na ten temat piszę w: Zarzycka 2000, s. 55 71). Dodajmy na marginesie, że omawiany termin upowszechnił się w Polsce przede wszystkim za pośrednictwem Stanisława Grabiasa (1994) pod postacią terminu wspólnota komunikatywna. Swales widzi w s p ó l n o t ę k o m u n i k a t y w n ą przede wszystkim jako wspólnotę socjolingwistyczną, w której dominują cele wynikające z socjalizacji i solidarności grupowej. W s p ó l n o t a d y s k u r s y w n a ma natomiast, zdaniem tego autora, charakter socjodyskursywny. Jest to, ujmując koncepcję Swales a w największym skrócie, grupa ludzi skupionych na realizacji celów komunikatywnych wykraczających poza sprawy codzienne. Wspólnota komunikatywna ma charakter dośrodkowy (ang. centripetal) istnieje w niej tendencja do wchłaniania i ujednolicania, natomiast wspólnota dyskursywna odśrodkowy (centrifugal) przynależność do niej wiąże się z poczuciem odrębności, wyjątkowości jej członków. Jeśli do wspólnoty komunikatywnej trafia się przez 1 W Polsce, obok wydawanego w UŁ Kształcenia Polonistycznego Cudzoziemców działają obecnie jeszcze dwa inne pisma podejmujące zagadnienia pozostające w kręgu zainteresowań glottodydaktyków polonistycznych Postscriptum Polonistyczne (wcześniej Postscriptum ), półrocznik wydawany w Uniwersytecie Śląskim, oraz Kwartalnik Polonicum, wydawany w Uniwersytecie Warszawskim. Dla porównania: pierwszy historyczny tom KPC z numerem próbnym 0 został opublikowany w 1987 r., numer pierwszy Postscriptum w 1991 r., natomiast Kwartalnik Polonicum, pismo o popularnonaukowej formule, jest wydawane od roku 2006. 2 A community sharing knowledge of rules for the conduct and interpretation of speech.
Dyskurs glottodydaktyczny na łamach Kształcenia Polonistycznego Cudzoziemców 13 urodzenie, przypadek lub adopcję, to droga do wspólnoty dyskursywnej prowadzi przez perswazję, wykształcenie, szkolenie (Swales 1990, s. 24) 3. Cechy wspólnoty dyskursywnej to, według Swalesa, zdefiniowane cele komunikacji, określone mechanizmy komunikacji wewnątrzgrupowej. Korzystanie z nich ma na celu zasięgnięcie informacji lub ocenę (swoich/czyichś) działań. Realizowanie tych celów przez członków wspólnoty odbywa się za pomocą określonych gatunków (genrów) mowy oraz z użyciem specyficznej leksyki. Istnieją określone rytuały przyjmowania/włączania się do wspólnoty dyskursywnej. Przynależą do niej eksperci wymieszani z nowicjuszami (Swales 1990, s. 24 27). Autor ten do wspólnot dyskursywnych zalicza m.in.: grupy zainteresowań (hobbystyczne), koła/stowarzyszenia naukowe, naukowców reprezentujących tę samą dziedzinę lub subdziedzinę nauki (Swales 1990, s. 27 29). Przedstawiona koncepcja pozwala wyodrębnić wspólnotę dyskursywną glottodydaktyków polonistycznych. Założonymi celami komunikacyjnymi tej wspólnoty są: wymiana myśli, wiedzy, doświadczeń na temat procesu nauczania kultury polskiej i jpjo. Mechanizmami i środkami komunikacji wewnątrzgrupowej są m.in.: panele, konferencje, warsztaty, stowarzyszenia, czasopisma naukowe, koła naukowe, publikacja prac naukowych, ocena tych prac (cytowanie, mediowanie znaczeń, krytyka, aplikacja rozwiązań teoretycznych i metodologii). Członkowie wspólnoty dyskursywnej korzystają z tych mechanizmów i środków komunikacji w celu zasięgnięcia informacji/opinii, przedstawienia własnych dokonań, wyrażenia opinii lub poświadczenia własnego rozwoju. Komunikacja wewnątrzgrupowa zachodzi za pomocą określonych genrów mowy: w odmianie ustnej (m.in. referat, głos w dyskusji, odpowiedź na głos w dyskusji); pisanej (m.in. monografia, artykuł, recenzja, sprawozdanie); mieszanej (multimedialna prezentacja komputerowa), za pośrednictwem gatunków prostych oraz złożonych (czasopismo, tom pokonferencyjny). Komunikacja ta odbywa się z użyciem określonej leksyki (jest to terminologia specjalistyczna związana z tematyką dotyczącą wszystkich aspektów tzw. układu glottodydaktycznego; por. Pfeiffer 2001, s. 19 26) oraz składni charakterystycznej dla stylu naukowego. Włączanie się do opisywanej wspólnoty dyskursywnej, przyjmowanie do niej nowych członków odbywa się za pomocą takich mechanizmów, jak: 3 A discourse community consists of a group of people who link up in order to pursue objectives which are prior to those of socialization and solidarity, even if these latter should occur. In a discourse community, the communicative needs of the goals tend to predominate in the development and maintenance of its discourse characteristics. [ ] In terms of the fabric of society, speech communities are centripetal (they tend to absorb people into general fabric), whereas discourse communities are centrifugal (they tend to separate people into occupational or speciality-interest groups. A speech community typically inherits its members by birth, accident or adoption; a discourse community recruits its members by persuasion, training or relevant qualification (Swales 1990, s. 24).
14 Grażyna Zarzycka rekomendacja mistrza, ukazanie własnej kompetencji (przez wystąpienie na konferencji, napisanie wartościowego artykułu itd.), stały udział w ważnych wydarzeniach środowiskowych. Z przedstawionego opisu wynika, że wspólnota dyskursywna glottodydaktyków polonistycznych jest wspólnotą o charakterze akademickim (naukowym). Poniżej skupię się na charakterystyce jednego tylko elementu tej wspólnoty, a mianowicie na działaniu Kształcenia Polonistycznego Cudzoziemców. 2. DYSKURS NAUKOWY TOCZĄCY SIĘ NA ŁAMACH KSZTAŁCENIA POLONISTYCZNEGO CUDZOZIEMCÓW Czasopismo naukowe uznaję za ważne narzędzie spajające wspólnotę dyskursywną, stymulujące jej rozwój. Pełni ono rolę forum, dzięki któremu dokonuje się kształtowanie, dojrzewanie oraz krzepnięcie akademickiej wspólnoty dyskursywnej. Jest również środkiem i zarazem narzędziem, dzięki któremu takie procesy zachodzą. 2.1. Historia Kształcenia Polonistycznego Cudzoziemców Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców powstało w chwili, gdy zaczęła się kształtować glottodydaktyka polonistyczna jako dyscyplina naukowa 4. Nieprzypadkowo przez wiele lat (do roku 2010) Redakcja Naukowa KPC mieściła się w Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców Uniwersytetu Łódzkiego UŁ (dalej: SJPdC UŁ), ośrodku z największymi wtedy tradycjami i osiągnięciami w zakresie kształcenia językowego cudzoziemców w Polsce, mogącym się poszczycić największą w owych czasach liczbą wydanych podręczników do nauczania jpjo 5. Nic więc dziwnego, że pracownicy SJPdC UŁ, stymulowani przez językoznawców z Katedry Współczesnego Języka Polskiego UŁ, poczuli potrzebę naukowego opisu doświadczeń metodycznych oraz konfrontowania i formułowania teorii dotyczących procesu nauczania jpjo. Z przedmowy do tomu próbnego (nienumerowanego) KPC z 1987 r., zatytułowanego Kształcenie polonistyczne cudzoziemców. Studia i materiały pod red. Jana Mączyńskiego i Janiny Michowicz dowiadujemy się, że powstał on w ramach zatwierdzonego w 1981 r. przez Ministerstwo Nauki, Szkolnictwa Wyższego 4 Przypomnijmy, że pod koniec lat 80. XX w., konkretnie w 1986 r., zaczęła działać tzw. Komisja Ekspertów, której prace koncentrowały się na stworzeniu podstaw programowych nauczania jpjo na poziomie podstawowym, średnio zaawansowanym i zaawansowanym; zob. Miodunka (red.) 1993. To właśnie ponad trzydzieści lat temu rozpoczęły się również cykliczne konferencje glottodydaktyczne, bez których z pewnością glottodydaktyka polonistyczna nie byłaby taka, jak jest obecnie. 5 Więcej o osiągnięciach pracowników SJPdC UŁ zob. w: Wielkiewicz-Jałmużna 2008.
Dyskurs glottodydaktyczny na łamach Kształcenia Polonistycznego Cudzoziemców 15 i Techniki ogólnopolskiego centralnie sterowanego programu R III 7 pięcioletnich badań nad nauczaniem jpjo i kształceniem polonistycznym w Polsce i za granicą. Tym samym różnorodne prace związane z najszerzej pojętym kształceniem cudzoziemców w polszczyźnie, dotąd rozproszone po kraju i w świecie, podniesione zostały po raz pierwszy w historii naukowej humanistyki polskiej do rangi samodzielnych badań naukowych. Autorem tej przedmowy był Jan Lewandowski, sekretarz naukowy programu R III 7 (zob. Lewandowski 1987, s. 5). Jednym z celów wytyczonych w tych badaniach było stworzenie Biblioteki języka polskiego dla obcokrajowców, składającej się z serii artykułów i studiów zagadnień glottodydaktycznych; numer zerowy KPC był jednym z ogniw tej biblioteki. W roku 1988 został wydany tom KPC Studia i materiały z numerem 1, a KPC zostało wtedy włączone do uczelnianej serii Acta Universitatis Lodziensis (pozostaje w niej do dziś). We wstępie do tomu 1. redaktorzy zaprosili do publikowania na łamach KPC również autorów spoza UŁ oraz z zagranicy. W skład Redakcji Naukowo-Dydaktycznej KPC wchodzili językoznawcy reprezentujący filologię polską UŁ oraz pracownicy SJPdC UŁ. Redaktorami naczelnymi KPC byli kolejno: Kazimierz Michalewski tomy nr 0 4 (1987 1992), Stanisław Gogolewski tomy nr 5 i 6 (1994 r 1996) 6, Bożena Ostromęcka-Frączak tomy nr 7/8 do 16 (1996 r. do 2009), Grażyna Zarzycka od tomu nr 17 (od 2009 r. do dziś). Autorami prac publikowanych w KPC są badacze problemów nauczania kultury polskiej i jpjo z kraju i zagranicy (ok. 40% to autorzy zewnętrzni, spoza UŁ). Wielu z nich to naukowcy rozpoznawani dziś w całym środowisku. Większość tomów KPC była recenzowana; wśród recenzentów byli badacze czynnie uprawiający glottodydaktykę lub wyspecjalizowani w zakresie tematyki podejmowanej w danym tomie: Władysław Miodunka, Halina Rybicka, Stanisław Grabias, Jan Mazur, Stanisław Gogolewski, Urszula Żydek-Bednarczuk, Jolanta Tambor, Romulad Cudak, Anna Seretny, Andrzej Zieniewicz. Od 2009 r. Redakcja KPC mieści się na Wydziale Filologicznym UŁ w Katedrze Lingwistyki Stosowanej i Kulturowej. Ta zmiana siedziby jest jednocześnie ilustracją zmian zachodzących w glottodydaktyce polonistycznej w XXI w.; ośrodki, takie jak Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców UŁ, koncentrują się obecnie przede wszystkim na praktycznym nauczaniu jpjo, natomiast działalność badawczą prowadzą wyspecjalizowane polonistyczne katedry glottodydaktyczne. Od 2009 r. KPC ma również swoją stronę internetową: http://www.kpc.uni. lodz.pl. Są na niej publikowane streszczenia artykułów i tomów o charakterze monograficznym, wstępy do poszczególnych tomów, spisy treści tomów archiwalnych, skład Redakcji Naukowej oraz Rady Programowej KPC, zasady recenzowania i edycji tekstów, oświadczenia antyplagiatowe oraz lista recenzentów. Nowsze tomy KPC od numeru 17 są zamieszczone na tej stronie internetowej 6 De facto od 1990 r. zajmowała się sprawami wydawniczymi w Studium prof. B. Ostromęcka-Frączak.
16 Grażyna Zarzycka w wersjach pełnotekstowych. Stronę www KPC prowadzi od 2009 r. Tadeusz Malinowski. Od 2010 r. Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców jest na liście B czasopism punktowanych MNiSW. W 2012 r. zmienił się skład Redakcji Naukowej KPC; powołano wtedy redaktorów: tematycznego, statystycznego, językowego oraz dwudziestoosobową Radę Programową (niemal połowa Rady to naukowcy z zagranicy). Zmieniono ponadto zasady recenzowania przez wprowadzenie reguły anonimowego (bez ujawniania tożsamości zarówno autorów artykułów, jak i recenzentów) oceniania każdego artykułu przez dwoje niezależnych recenzentów, wprowadzono przepisy antyplagiatowe oraz możliwość publikacji w językach kongresowych. Zmieniono również format artykułu musi on być zaopatrzony w dwa streszczenia polskie i angielskie, jak też w słowa-klucze. 2.2. Zawartość poszczególnych tomów KPC Wśród opublikowanych dotąd tomów KPC można wyróżnić tomy zwykłe (niekonferencyjne) wielotematyczne i jednotematyczne, pokonferencyjne tematyczne, jak też monograficzne. Poniżej przedstawiam zawartość poszczególnych tomów, wyszczególniając kategorie tematyczne, podając informacje o autorach prac, językach, w jakich zostały opublikowane 7, jak też o redaktorach i recenzentach poszczególnych tomów (jeśli ich nazwiska widnieją na stronach tytułowych). Tom 0/1987 (zwykły niekonferencyjny, wielotematyczny), red. Jan Mączyński i Janina Michowicz. Kategorie tematyczne: I. Zagadnienia ogólne; II. Zagadnienia nauczania wymowy, gramatyki i słownictwa; III. Z prac nad słownikiem minimum jęz. polskiego dla cudzoziemców; IV. Nauczanie przedmiotów kierunkowych w SJPdC UŁ (20 artykułów; autorzy: poloniści i nauczyciele przedmiotów SJPdC UŁ). Tom 1/1988 (zwykły niekonferencyjny, wielotematyczny). Kategorie tematyczne: I. Zagadnienia ogólne; II. Zagadnienia nauczania języka polskiego; III. Lektoraty języka polskiego za granicą; IV. Z badań konfrontatywnych; V. Bibliografia pracowników SJPdC UŁ (11 artykułów; autorzy: pracownicy dydaktyczni SJPdC oraz neofilolodzy z UŁ; recenzował Władysław Miodunka). Tom 2/1989 (pokonferencyjny), Kształcenie cudzoziemców. Materiały międzynarodowej konferencji naukowej. Tematem głównym konferencji, zorganizowanej z okazji 35-lecia SJPdC UŁ było przygotowanie cudzoziemców do studiów. Artykuły zostały zebrane w czterech kategoriach tematycznych: I. Zagadnienia ogólne; II. Zagadnienia nauczania języka jako obcego; III. Kształcenie sprawności językowych na zajęciach przedmiotów kierunkowych; IV. Techniki i środki nauczania; V. Organizacyjne i wychowawcze problemy w nauczaniu 7 Jeśli nie podaje się takiej informacji, oznacza to, że wszystkie prace w danym tomie zostały opublikowane w języku polskim.
Dyskurs glottodydaktyczny na łamach Kształcenia Polonistycznego Cudzoziemców 17 cudzoziemców (22 artykuły 12 autorów krajowych, w tym 5 z UŁ oraz 11 prac autorów z zagranicy; języki publikacji: polski, rosyjski, niemiecki). Tom 3/1991 (zwykły niekonferencyjny, wielotematyczny), Nauczanie po polsku. Kategorie tematyczne: I. Nauczanie języka polskiego, II. Z doświadczeń nauczycieli przedmiotów kierunkowych w SJPdC (8 artykułów; 7 prac autorów z UŁ; jedna praca autorki z Wielkiej Brytanii; recenzowała Halina Rybicka). Tom 4/1992 (pokonferencyjny), Kształcenie polonistyczne cudzoziemców. Materiały z konferencji. Kategorie tematyczne: I. Dobór materiału; II. Terminologia glottodydaktyczna, III. Metody i środki nauczania, IV. Organizacja nauczania (19 artykułów; 16 prac autorów z różnych ośrodków akademickich w Polsce, w tym 2 z UŁ, oraz 3 prace autorów z zagranicy; języki publikacji: polski i niemiecki; recenzował Stanisław Grabias). Tom 5/1994 (zwykły, niekonferencyjny, wielotematyczny). Kategorie tematyczne: I. Zagadnienia nauczania języka polskiego; II. Pomoce dydaktyczne w nauczaniu języka polskiego; III. nauczanie języka polskiego za granicą (8 artykułów autorów związanych ze SJPdC UŁ; recenzował Władysław Miodunka). Tom 6/1996 ( zwykły, niekonferencyjny, wielotematyczny). Kategorie tematyczne: I. Język, tekst naukowy, metodyka; II. Z zagadnień frazeologii porównawczej; III. Pozajęzykowe aspekty kształcenia cudzoziemców (11 artykułów autorów związanych ze SJPdC UŁ; recenzował Władysław Miodunka). Tom 7 8/1996 (pokonferencyjny), Kształcenie specjalistyczne cudzoziemców. Kategorie tematyczne: I. Ogólne zagadnienia glottodydaktyczne; II. Nauczanie języka specjalistycznego; III. Prace konfrontatywne; IV. Kształcenie humanistów; V. Kształcenie kierunkowe metody, środki, ocena; VI. Programy, podręczniki; VII. Sprawozdania, komunikaty (34 artykuły autorów z różnych ośrodków akademickich w Polsce, w tym 13 prac autorów z UŁ, 4 prace autorów z zagranicy; języki publikacji: polski i rosyjski; recenzował Jan Mazur). Tom 9/1997 (zwykły niekonferencyjny, wielotematyczny). Kategorie tematyczne: I. Zagadnienia ogólne; II. Podręczniki; III. Sprawozdania i komunikaty (12 artykułów 10 autorów z UŁ i 2 prace autorów z zagranicy). Tom 10/1998 (pokonferencyjny), Polonistyczna edukacja językowa i kulturowa cudzoziemców. Poziom średni: stan obecny problemy postulaty. Kategorie tematyczne: I. Metodyka; II. Programy i podręczniki; III. Kultura i literatura; IV. Gramatyka; V. Słownictwo i słowniki; VI. Polonistyki, lektoraty, Varia (65 artykułów autorów z krajowych środków akademickich, w tym 13 prac autorów z UŁ oraz 18 prac autorów z zagranicy; recenzował Jan Mazur). Tom 11/2000 (monograficzny): G. Zarzycka, Dialog międzykulturowy. Teoria oraz opis komunikowania się cudzoziemców przyswajających język polski (recenzował Władysław Miodunka). Jest to jedna z najwcześniejszych w Polsce prac poświęconych komunikacji międzykulturowej i pierwsza badająca to zagadnienie w kontekście nauczania jpjo. Monografia ta to wartość dodana kilkuletniego pobytu autorki na stypendium Fundacji Kościuszkowskiej w DePaul University w Chicago.
18 Grażyna Zarzycka Tom 12/2002 (zwykły niekonferencyjny, wielotematyczny) 8 : I. Zagadnienia socjokulturowe, II. Prace konfrontatywne, III. Sprawozdania; IV. Recenzje (15 artykułów oraz 3 recenzje autorów z UŁ, w tym większość ze SJPdC). Tom 13/2004 (monograficzny): G. Rudziński, Charakterystyka językowa tekstów naukowych a glottodydaktyka (na materiale prac sozologicznych) (recenzował Stanisław Gogolewski). Jest to pierwsza w Polsce monografia na temat języka naukowego wykorzystywanego dla celów nauczania jpjo; autor przeprowadził badania na samodzielnie zgromadzonym korpusie tekstów dotyczących ochrony środowiska. Tom 14/2005 (zwykły niekonferencyjny); kategorie tematyczne I III jak w tomie 12; część IV. Recenzje i dyskusje. W skład tomu weszło 8 artykułów autorów ze SJPdC UŁ oraz jedno omówienie 9 ; recenzował Jan Mazur). Tom 15/2008 (monograficzny): D. Wielkiewicz-Jałmużna, Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców Uniwersytetu Łódzkiego w latach 1952 2002 (recenzował Jan Mazur). Praca ta to monografia Studium jako instytucji dydaktycznej; do dziś jest niezastąpionym źródłem informacji o etapach jego rozwoju, sposobach nauczania, uczących się oraz o dorobku pracowników. Tom 16/2008 (pokonferencyjny): Maria Witkowska-Gutkowska, Beata Grochala (red.) Teksty i podteksty w nauczaniu jpjo. Kategorie tematyczne: I. Zagadnienia ogólne; II: Teksty a sprawności mówienia i rozumienia ze słuchu; III. Teksty w podręcznikach i mediach; IV. Zagadnienia językowe w nauczaniu jpjo; V. Teksty kultury w nauczaniu jpjo (29 artykułów 27 prac autorów z różnych krajowych ośrodków akademickich w tym 14 prac autorów z UŁ, oraz 2 prace autorów z zagranicy; recenzowała: Urszula Żydek-Bednarczuk). Tom 17/2010 (pokonferencyjny): G. Zarzycka, G. Rudziński (red.), Teksty i podteksty w nauczaniu jpjo 2. Jubileusz 50-lecia Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców UŁ. Kategorie tematyczne: Część I: Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców UŁ Historia, osiągnięcia, formy kształcenia, życie słuchaczy. Część II: Teksty i podteksty w nauczaniu jpjo. II.1. Teksty w perspektywie kulturowej i socjokulturowej; II.2. Teksty w perspektywie językoznawczej; II.3. Typy tekstów; II.4. Teksty literackie; II.5. Teksty specjalistyczne; II.6. Analizy podręczników; 8 Po raz pierwszy pojawiają się wtedy na łamach KPC dwie kategorie tematyczne. Pierwszą z nich są Zagadnienia socjokulturowe, co ilustruje zaznaczający się w glottodydaktyce polonistycznej od końca lat 90. XX stulecia zwrot ku tematyce kulturowej. Kolejną nową kategorią wprowadzoną w tym tomie są Recenzje, co z kolei było wywołane zmianami na rynku wydawniczym; redaktorzy KPC dostrzegli wiele ciekawych prac podręczników i monografii wartych szerszego omówienia. Kategoria: Sprawozdania, obecna już na łamach KPC wcześniej, obejmuje raporty z konferencji glottodydaktycznych lub zagranicznych lektoratów języka polskiego. 9 W części I tego tomu została po raz pierwszy na łamach KPC przedstawiona analiza dyskursu prasowego o słuchaczach łódzkiego SJPdC, a w ostatniej części znajduje się refleksja na temat tego, w jakim stopniu nauczanie jpjo jest dostosowane do standardów opisanych w Europejskim Systemie Opisu Kształcenia Językowego.
Dyskurs glottodydaktyczny na łamach Kształcenia Polonistycznego Cudzoziemców 19 II.7. Teksty a metodyka nauczania i testowanie jpjo (65 artykułów 55 prac autorów z różnych krajowych ośrodków akademickich, w tym 17 prac autorów z UŁ, oraz 10 prac autorów z zagranicy; recenzowała: Urszula Żydek-Bednarczuk). Tom 18/2011 (pokonferencyjny): Beata Grochala, Magdalena Wojenka- -Karasek (red.), Teksty i podteksty w nauczaniu jpjo- 3. Kategorie tematyczne: I. Teksty medialne; II. Teksty kultury; III. Teksty a literatura; IV. Teksty a leksyka; V. Teksty a językowy obraz świata; VI. Teksty a uczeń i nauczyciel. VII. Recenzje (48 artykułów 42 prace autorów z różnych krajowych ośrodków akademickich, w tym 19 z UŁ, 6 prac autorów zagranicznych oraz 5 recenzji; recenzowała: Urszula Żydek-Bednarczuk). Tom 19/2012 (zwykły jednotematyczny): Grażyna Zarzycka (red.), Glottodydakatyka polonistyczna a lingwistyka kulturowa. W skład tomu wchodzi 12 artykułów (w tym 8 prac autorów z krajowych ośrodków akademickich oraz 4 z ośrodków zagranicznych) oraz 4 recenzje; języki publikacji polski i angielski; recenzowali: Jolanta Tambor i Romuald Cudak). Wraz z tym tomem KPC zmieniło szatę graficzną. Tom 20/2013 (niniejszy; pokonferencyjny): Iwona Dembowska-Wosik, Edyta Pałuszyńska (red.), Glottodydaktyka media komunikacja. Kształtowanie kompetencji komunikacyjnej (języki publikacji polski i angielski; recenzowali: Anna Seretny i Andrzej Zieniewicz. Od tego tomu podstawową wersją KPC jest wersja elektroniczna publikowana na platformie Repozytorium Uniwersytetu Łódzkiego. 3. GLOTTODYDAKTYCZNA WSPÓLNOTA DYSKURSYWNA ZOBRAZOWANA NA ŁAMACH KSZTAŁCENIA POLONISTYCZNEGO CUDZOZIEMCÓW Przeprowadzona powyżej analiza zawartości obrazuje z a i n t e r e s o w a n i a b a d a w c z e glottodydaktyków publikujących swoje prace w KPC, poczynając od schyłku lat 80. XX stulecia, aż do dzisiaj. W poszczególnych tomach KPC zostały uchwycone, jak w zatrzymanych klatkach filmu, fazy rozwoju glottodydaktyki polonistycznej jako dziedziny badawczej i praktycznej. Tak więc, w początkowych tomach KPC pojawiają przede wszystkim artykuły z zakresu glottometodyki, jak też analizy językowe, których celem było uzgodnienie programów nauczania języka polskiego ogólnego i specjalistycznego. Wiele prac zawartych w tych tomach mieści się w ramach językoznawstwa opisowego, choć we wczesnych tomach pojawiają się także prace o innym charakterze (np. analizy sposobów werbalnego i niewerbalnego komunikowania się cudzoziemców). Duża liczba artykułów z wczesnego okresu to prace o charakterze kontrastywnym, później pojawiają się artykuły reprezentujące tzw. analizę błędów. W tomach publikowanych od końca lat 90., pojawia się coraz więcej prac analizujących zagadnienia
20 Grażyna Zarzycka kulturowe i socjokulturowe; nie brak nowych tendencji analiz zawartości podręczników (w tym analiz ideologii), analiz dyskursu, opisu językowych obrazów świata, wieloaspektowych analiz tekstologicznych. W nowszych tomach podejmowane są często zagadnienia związane z użyciem mediów. W żadnym z tomów nie pomija się zagadnień metodycznych widać zainteresowanie glottodydaktyków podejściem komunikacyjnym, lingwakulturowym, socjokulturowym i interkulturowym, zadaniowym, a w ostatnich latach chęcią dostosowania standardów nauczania jpjo w Polsce do standardów europejskich. Po 2004 r. (data pierwszego egzaminu certyfikatowego z jpjo) pojawiają się artykuły dotyczące różnych aspektów certyfikacji (szerzej: ewaluacji osiągnięć uczących się jpjo). Analiza zawartości KPC pozwala nam zaobserwować umiędzynarodowienie dyskusji glottodydaktycznej, co miało miejsce już na początku lat 90. XX stulecia. Stało się tak przede wszystkim dzięki coraz częściej organizowanym specjalistycznym konferencjom naukowym. Spotykali się na nich glottodydaktycy polonistyczni krajowi i zagraniczni; następowała wymiana myśli naukowej badacze mieli okazję poznać warunki pracy w pokrewnych ośrodkach dydaktycznych. Wgląd do tomów KPC pozwala także zaobserwować indywidualny rozwój poszczególnych badaczy (niektórzy z nich są naukowcami powszechnie znanymi dziś w środowisku glottodydaktycznym), jak też narodziny nowego pokolenia specjalistów zainteresowanych badaniem zagadnień nauczania kultury polskiej i jpjo. Ci ostatni chętnie korzystają z dorobku przedstawicieli starszego pokolenia, zostawiając jednocześnie na łamach czasopisma naukowego ślad własnej refleksji naukowej. Ta wymiana pokoleniowa obecność co najmniej trzech pokoleń na łamach Kształcenia Polonistycznego Cudzoziemców i coraz większe zainteresowanie tą dziedziną badaczy bardzo młodych, dopiero rozpoczynających karierę akademicką, świadczy o tym, że glottodydaktyka polonistyczna jest prężnie rozwijającą się dziedziną naukową. BIBLIOGRAFIA Grabias S., 1994, Język w zachowaniach społecznych, Lublin. Hymes D., 1974, Foundations in sociolinguistics: an ethnographic approach, Philadelphia. Lewandowski J., 1987, Wstęp, Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców, Studia i materiały, red. J. Mączyński, J. Michowicz. Miodunka W., 1993, Programy nauczania języka polskiego jako obcego, Kraków. Swales J. M., 1990, Genre analysis. English in academic and research settings, Cambridge. Pfeiffer W., 2001, Nauka języków obcych. Od praktyki do praktyki, Poznań. Wielkiewicz-Jałmużna D., 2008, Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców Uniwersytetu Łódzkiego w latach 1952 2002, Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców, t. 15. Zarzycka G., 2000, Dialog międzykulturowy. Teoria oraz opis komunikowania się cudzoziemców przyswajających język polski, Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców, t. 11.
Dyskurs glottodydaktyczny na łamach Kształcenia Polonistycznego Cudzoziemców 21 Grażyna Zarzycka THE CHARACTERISTICS OF A SCIENTIFIC DISCOURSE CONDUCTED IN STUDIES IN TEACHING POLISH TO FOREIGNERS IN 1987 2013 Keywords: teaching Polish as a foreign language, discourse community, scientific discourse on teaching Polish as a foreign language, Studies in Teaching Polish to Foreigners Summary. In the first part of the article, the author defines discourse community and characterizes the discourse community of teachers of Polish as a foreign language. She considers the goals and communication mechanisms within this group, the means of communication (speech genres) and the rituals of including and excluding the community members. In the second part of the article, the author expressed the opinion that a scientific periodical is a tool which unites the scientific (academic) community and stimulates its development. She illustrates the process of shaping the discourse community of teachers of Polish as a foreign language with scientific discourse in Acta Universitatis Lodziensis. Studies in Teaching Polish to Foreigners, the oldest scientific forum dealing with the issues in teaching and learning Polish as a foreign language.
ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS KSZTAŁCENIE POLONISTYCZNE CUDZOZIEMCÓW 20, 2013 Bożena Ostromęcka-Frączak * ROLA LEKSYKI W KSZTAŁTOWANIU KOMPETENCJI KOMUNIKACYJNEJ CUDZOZIEMCÓW (NA MATERALE JĘZYKA POLSKIEGO I SŁOWEŃSKIEGO) Słowa kluczowe: kompetencja komunikacyjna, kompetencja leksykalna, kompetencja semantyczna, słownik minimum, aproksymaty Streszczenie. Autorka pokazuje rolę leksyki w nabywaniu kompetencji komunikacyjnej przez cudzoziemców. Zwraca uwagę na fałszywych przyjaciół, których udział w słownictwie minimum jest znaczny. Dla języka polskiego i słoweńskiego waha się on w granicach 10%, a jeśliby pominąć internacjonalizmy i leksykę stanowiącą dziedzictwo prasłowiańskie, to udział ten wzrósłby do 24 25%. Badaczka przytacza przykłady, w których aproksymaty powodują zakłócenie komunikacji, prowadzą do nieporozumienia lub są źródłem komizmu językowego. Kształcąc kompetencję komunikacyjną cudzoziemców, należy zwrócić uwagę również na kolokacje leksykalne. Każdy język ma słowa, dla których nie istnieją proste ekwiwalenty w innych językach. Często wyrażają one pojęcia właściwe wyłącznie danej kulturze i zbiorowemu doświadczeniu ludzi mówiących danym językiem. Należą do nich tzw. etnologizmy, historyzmy i kulturyzmy, których można uczyć jedynie opisowo. Każdy cudzoziemiec uczący się języka polskiego, uczy się nie tylko funkcjonować na co dzień w dwu różnych językach, ale przede wszystkim odnajdywać się w dwu różnych przestrzeniach socjosemantycznych (Wierzbicka 1990, s. 103). Podróżując słownie między dwoma światami, przechodzi ze świata swojego języka w świat języka polskiego. Przechodzenie z jednego języka do drugiego powoduje nie tylko zmianę formy, ale i treści, bowiem języki różnią się między sobą jako s y s t e m y j ę z y k o w e i ś w i a t y k u l - t u r o w e. Im bardziej oddalone są od języka polskiego inne systemy językowe, tym bardziej różnią się też światy kulturowe. Jednak wspomniane wyżej różnice występują nawet w językach należących do tej samej rodziny języków. Tak jest również w przypadku języka polskiego i słoweńskiego. Problem zaczyna się już przy samym określeniu języka: Polak nazwie swój język ojczystym, Słoweniec * ostra@uni.lodz.pl, Katedra Lingwistyki Stosowanej i Kulturowej, Instytut Filologii Polskiej, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Łódzki, al. Kościuszki 65, 90-514 Łódź.
24 Bożena Ostromęcka-Frączak macierzystym, co w konsekwencji przekłada się w języku polskim na wyjątkową pozycję form męskoosobowych w stosunku do pozostałych, maskulinizację form żeńskich i nijakich. W języku słoweńskim nie ma takiego uprzywilejowania form męskoosobowych, a maskulinizacja jest zjawiskiem bardzo rzadkim. Kluczem do poznania przez cudzoziemca polskiej przestrzeni socjosemantycznej i świata kulturowego Polaków jest leksyka. Leksyka to nie dający się ogarnąć ocean słów i znaczeń, między którymi cudzoziemiec musi nauczyć się poruszać. To właśnie braki w opanowaniu poziomu leksykalnego języka stanowią częstą przyczynę zaburzeń komunikacji, blokując lub utrudniając przekaz. O ile brak znajomości reguł gramatycznych zakłóca lub zniekształca komunikację, to nieznajomość odpowiedniego słownictwa może tę komunikację całkowicie uniemożliwić. Hanna Komorowska (2005, s. 125) pisze o tym wprost: Blokada komunikacji to najczęściej skutek nieznajomości potrzebnego słownictwa. To oczywiste dzisiaj twierdzenie przebiło się do świadomości glottodydaktyków stosunkowo późno i było wynikiem odejścia od metod tradycyjnych i wprowadzenia w nauczaniu języków obcych podejścia komunikacyjnego. Jednym z istotnych elementów kompetencji komunikacyjnej, jakkolwiek byłaby ona rozumiana, jest znajomość leksyki. Ponieważ przegląd stanowisk, definicji, modeli i składników kompetencji komunikacyjnej znajdziemy w wydanej ostatnio książce habilitacyjnej I. Janowskiej (2011), nie zajmuję się dalej tym problemem. A. Seretny i E. Lipińska podkreślają, że kompetencja leksykalna jest istotną częścią kompetencji lingwistycznej, podobnie jak kompetencja semantyczna (Seretny, Lipińska 2005, s. 76-79). Tak ujmuje to również Europejski system opisu kształcenia językowego: uczenie się, nauczanie, ocenianie. O ile na kompetencję leksykalną składa się znajomość i umiejętność użycia słownictwa danego języka, o tyle na kompetencję semantyczną składa się świadomość i umiejętność organizacji znaczenia. Autorki ABC metodyki nauczania języka polskiego jako obcego (Seretny, Lipińska 2005) widzą trzy podstawowe kręgi związane z wprowadzaniem nowej leksyki: dobór materiału leksykalnego, techniki wprowadzania słownictwa oraz testowanie. Spośród tych trzech obszarów w niniejszym artykule zajmę się drugim, czyli technikami wprowadzania nowego słownictwa, innymi słowy nauczaniem leksyki w głąb. Do wymienionych w tym poradniku technik dodałabym jeszcze kilka, np. wprowadzanie tzw. fałszywych przyjaciół (false friends), pokazywanie kolokacji leksykalnych, omawianie faktów kulturowych odbitych w leksyce. Uczulenie cudzoziemców na homonimy międzyjęzykowe, zwane również aproksymatami, fałszywymi przyjaciółmi (tłumacza, i nie tylko) jest stosunkowo proste do zrealizowania, ponieważ w polskiej leksykografii mamy szereg słowników z aproksymatami polskimi i innojęzycznymi. Tak jest i w przypadku języka polskiego i słoweńskiego. Te dwa języki opracował pod tym względem Emil Tokarz, który wydał słownik aproksymatów i poprzedził go obszernym wstępem. We wstępie badacz przedstawił nie tylko samo zjawisko, ale również i terminologię stosowaną w różnych językach (Tokarz 1999).