Stężenie naskórkowego czynnika wzrostu w ślinie chorych na chorobę refluksową przełyku*

PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2006, 43, 4, 535 540 ISSN 1644 387X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association URSZULA KACZMAREK 1, ELŻBIETA SOŁTAN 1, LESZEK PARADOWSKI 2, DOROTA WAŚKO CZOPNIK 2, IWONA GRZESIAK GASEK 1 Stężenie naskórkowego czynnika wzrostu w ślinie chorych na chorobę refluksową przełyku* Level of Salivary Epidermal Growth Factor in Patients Suffered from Gastro esophageal Reflux Disease 1 Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM we Wrocławiu 2 Katedra i Klinika Gastroenterologii i Hepatologii AM we Wrocławiu Streszczenie Wprowadzenie. Ślina, dzięki zawartym w niej składnikom organicznym i nieorganicznym, spełnia wiele funkcji biologicznych. Czynniki wzrostu syntetyzowane przez gruczoły ślinowe stymulujące proliferację i różnicowanie komórek wpływają na przebieg procesu gojenia nie tylko w jamie ustnej, ale także poza nią, zwłaszcza w obrębie przełyku. Działanie to jest istotne, jeśli przełyk jest narażony na uszkodzenia spowodowane refluksami występu jącymi w chorobie refluksowej. Cel pracy. Określenie stężenia naskórkowego czynnika wzrostu w ślinie osób z chorobą refluksową przełyku. Materiał i metody. Zbadano 68 osób w wieku wynoszącym 20 81 lat (średnia 48,7). Badanych podzielono na dwie grupy: I z chorobą refluksową (n = 46) i II kontrolną, osoby zdrowe (n = 22). W spoczynkowej ślinie mie szanej oznaczano stężenie białka całkowitego (mg/ml) metodą Lowry ego i stężenie naskórkowego czynnika wzro stu EGF (ng/ml, ng/min ng/p) za pomocą testu Elisa oraz obliczono szybkość wydzielania śliny (ml/min). Wyniki. W obu badanych grupach szybkość wydzielania śliny była zbliżona (0,49 ± 0,37 ml/min vs 0,44 ± 0,28 ml/min). Stężenie białka całkowitego było istotnie większe w grupie I w porównaniu z grupą II (1,50 ± 0,62 mg/ml vs 1,12 ± 0,55 mg/ml). U chorych (grupa I) w porównaniu ze zdrowymi (grupa II) stwierdzono nieco większe stę żenie EGF (4,84 ± 4,76 ng/ml vs 3,32 ± 2,96 ng/ml) i istotnie większy (p < 0,05) wypływ (1,85 ± 1,79 pg/min vs 1,03 ± 0,71 pg/min). Wnioski. W spoczynkowej ślinie mieszanej pacjentów z chorobą refluksową przełyku w porównaniu z osobami zdrowymi występuje większy wypływ naskórkowego czynnika wzrostu, większa zawartość białka i podobna szyb kość wydzielania. Zwiększenie stężenia EGF jest przypuszczalnie wynikiem zmiany w wydzielaniu gruczołów śli nowych spowodowanej odruchem przełykowo ślinowym w następstwie częstej stymulacji refluksatem (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 4, 535 540). Słowa kluczowe: naskórkowy czynnik wzrostu, ślina, choroba refluksowa przełyku. Abstract Background. Saliva due to its organic and inorganic components fulfils many biological functions. Growth fac tors synthetised by salivary glands stimulating proliferation and differentiating of cells influence the course of he aling process not only in oral cavity but also beyond it, especially within esophagus. This action is important at esophagus risk on injures caused by reflux episodes appearing in gastro esophageal reflux disease. Objectives: Estimation of salivary epidermal growth factor level in patients with gastro esophageal reflux disease. Material and Methods. There were 68 persons examined at mean age of 48.7 years. The subjects were divided into two groups: I with reflux disease (n = 46) and II controls, healthy persons (n = 22). In resting mixed sali va concentration of total protein (mg/ml) by Lowry method and level of epidermal growth factor EGF (ng/ml, ng/min ng/p) using Elisa test were measured as well as salivary flow rate (ml/min) was calculated. Results. In both studied groups salivary flow rate was almost similar (0.49 ± 0.37 ml/min vs 0.44 ± 0.28 ml/min). Total protein concentration was significantly higher in group I in comparison to group II (1.50 ± 0.62 mg/ml vs 1.12 ± 0.55 mg/ml). In ill subjects (group I), in comparison to healthy ones (group II) some higher EGF concen * Praca zrealizowana w ramach grantu KBN 611/2004.

536 U. KACZMAREK et al. tration (4.84 ± 4.76 ng/ml vs 3.32 ± 2.96 ng/ml) and significantly higher EGF output (1.85 ± 1.79 pg/min vs 1.03 ± 0.71 pg/min) were found. Conclusions. Resting mixed saliva in patients with gastro esophageal reflux disease in comparison to healthy sub jects shows higher output of epidermal growth factor, higher total protein content and similar flow rate. The incre ase of EGF level is the result of change in salivary glands secretion caused by esophago salivary reflex followed by frequent refluxat stimulation (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 4, 535 540). Key words: epidermal growth factor, saliva, gastro esophageal reflux disease. Ślina, dzięki zawartym w niej składnikom, spełnia wiele funkcji biologicznych, które utrzy mują w stanie zdrowia jamę ustną. Białka syntety zowane i wydzielane przez gruczoły ślinowe po wodują lubrikację (mucyny, białka bogate w proli nę), sprzyjają remineralizacji (stateryna, anionowe bogate w prolinę białka), umożliwiają trawienie (amylaza, lipaza, proteazy), wykazują działanie antybakteryjne (białka bogate w prolinę, lizozym, histatyny, peroksydaza, laktoferryna) oraz utrzy mują integralność błony śluzowej (mucyny i wo da) [1, 2]. Ślina ponadto zawiera wiele aktywnych biologicznie peptydów nazywanych czynnikami wzrostu, które stymulują proliferację i różnicowa nie komórek. Różnią się one biologicznie od typo wych hormonów, gdyż zarówno ich miejsce synte zy, jak i miejsce działania nie jest ograniczone do danej tkanki. Gojące właściwości śliny poznali już starożyt ni Grecy ponad 2000 lat temu, stosując ślinę węża na otwarte rany w celu przyspieszenia gojenia [3]. Wyróżnia się następujące czynniki wzrostu synte tyzowane i wydzielane przez gruczoły ślinowe: naskórkowy czynnik wzrostu (EGF epidermal growth factor), nerwowy czynnik wzrostu (NGF nerve growth factor), transformujący czynnik wzrostu alfa (TGF α transforming growth fac tor alpha), czynniki wzrostu rodziny fibroblastów (FGF fibroblast growth factor family), czynniki wzrostu rodziny insuliny i insulinopodobne (IGF I i IGF II insulin and the insulin like growth fac tor family) [4]. Biologiczne znaczenie obecnych w ślinie czynników wzrostu wynika ze swoistych funkcji śliny spełnianych w środowisku jamy ustnej. Tkanki miękkie jamy ustnej są eksponowane na różne czynniki zewnętrzne, głównie urazy mecha niczne i chemiczne związane z procesem mastyka cji pożywienia. Charakteryzuje je przebiegający etapowo proces naprawczy: od stadium zapalenia, przez proliferacyjne i naprawcze do stadium remo delującego, podczas którego obecność czynników wzrostu zapewnia odpowiednią szybkość gojenia [5]. Od dawna wiadomo, że proces naprawczy miękkich tkanek jamy ustnej przebiega szybciej niż zranień skóry. Spośród wielu czynników wzrostu stosunko wo dobrze poznano naskórkowy czynnik wzrostu (EGF), który uczestniczy w utrzymaniu stanu zdrowia nie tylko jamy ustnej, ale także całego organizmu [6 30]. Został on po raz pierwszy wyi zolowany z ekstraktu ślinianki podżuchwowej my szy, jako czynnik indukujący przedwczesne otwie ranie powieki i wyrzynanie zęba siecznego [7]. U ludzi jest syntetyzowany w gruczołach ślino wych przyusznych i podżuchwowych [8]. Uczest niczy w wielu procesach biologicznych poza jamą ustną. W warunkach in vivo oddziałuje na gojenie uszkodzeń skóry i błony śluzowej przewodu po karmowego [9 11]. U zwierząt doświadczalnych usunięcie podżuchwowego gruczołu ślinowego i tym samym zmniejszenie źródła EGF prowadzi do powstania patologicznych zmian nabłonka dziąsłowego [12], owrzodzenia błony śluzowej je lit [13, 14], opóźnienia gojenia uszkodzeń błony śluzowej jamy ustnej i skóry oraz regeneracji wą troby [15 17]. Zanotowano również oddziaływa nie na ortodontyczne przesuwanie zębów [18]. U ludzi duży wzrost EGF w ślinie następował po usunięciu zatrzymanych zębów trzonowych [19]. Występujące w prawidłowych warunkach u osób zdrowych zarzucanie treści żołądkowej do przełyku nie powoduje dolegliwości i zmian w błonie śluzowej przełyku. Po każdym epizodzie zarzucania jest uruchamiany mechanizm oczysz czania przełyku z zalegającej treści, co skutecznie chroni przełyk przed uszkadzającym działaniem kwaśnej zawartości refluksatu [31 35]. Choroba refluksowa przełyku (GERD gastro esophageal reflux disease) rozwija się w następstwie przedłu żonej i częstej ekspozycji błony śluzowej przełyku na działanie zarzucanej treści żołądkowej. Powo duje wystąpienie dolegliwości i/lub zmian w bło nie śluzowej przełyku. Pomimo pierwotnie łagod nego charakteru choroby, w przypadku długiego jej trwania dochodzi do powikłań przełykowych i pozaprzełykowych. Powikłania przełykowe do tyczą różnego stopnia uszkodzenia przełyku, od zapalenia błony śluzowej po przełyk Barretta, który jest podłożem do rozwoju zmiany rozrosto wej. Powikłania pozaprzełykowe obejmują choro by układu oddechowego (astma refluksowa, zapa lenie oskrzeli, przewlekły kaszel, zapalenie krtani, zapalenie płuc w następstwie aspiracji treści żo łądkowej), choroby zatok przynosowych, otalgię i erozję zębów. W ostatnich latach obserwuje się tendencję wzrostową zachorowalności na GERD. Przyjmuje się, że występuje u około 10% popula

Stężenie EGF w ślinie chorych na GERD 537 cji i częstość jej wzrasta wraz z wiekiem, a ponad to w wieku starszym cechuje się cięższym przebie giem i większym zaawansowaniem zmian zapal nych przełyku [33, 35]. Celem pracy było określenie stężenia naskór kowego czynnika wzrostu w ślinie osób z chorobą refluksową. Materiał i metody Badaniem objęto 68 osób w wieku 20 81 lat, średnia wieku 48,7 lat. Badanych podzielono na dwie grupy: I z chorobą refluksową i II kontrol ną (osoby zdrowe). Grupa I obejmowała 46 osób z klinicznymi objawami choroby refluksowej przełyku, której obecność potwierdzono wynikiem 24 godzinnego śródprzełykowego badania ph za pomocą rejestratora Digitrapper MK III firmy Sy necpol z użyciem dwuodprowadzeniowej sondy antymonowej. W ocenie ph metrii brano pod uwa gę całkowitą liczbę kwaśnych refluksów, liczbę re fluksów dłuższych niż 5 min, czas najdłuższego re fluksu, całkowity czas ph poniżej 4 oraz wskaźnik DeMeestera. Chorobę refluksową przełyku rozpo znawano, gdy całkowity czas ph < 4 przekraczał wartość 3,4% górną granicę normy w Pracowni Motoryki Przewodu Pokarmowego przy Katedrze i Klinice Gastroenterologii i Hepatologii AM, wskaźnik DeMeestera 14,75 oraz zanotowano po wyżej 20 refluksów dłuższych niż 5 min w ciągu doby. Grupę kontrolną stanowiły 22 osoby bez ob jawów choroby refluksowej przełyku i dolegliwo ści z górnego odcinka przewodu pokarmowego. U wszystkich osób pobierano spoczynkową ślinę mieszaną, w której po odwirowaniu określa no stężenie białka całkowitego (metodą Low ry`ego) i naskórkowego czynnika wzrostu (za po mocą testu Human EGF Elisa Kit) oraz obliczano szybkość wydzielania śliny (w ml/min). Stężenie naskórkowego czynnika wzrostu wyrażono w ng/ml oraz jako wypływ, tj. stężenie w ciągu 1 minuty (ng/min) i w odniesieniu do zawartości białka (ng/1 mg białka). Uzyskane dane poddano analizie statystycznej za pomocą testu U Manna Whitneya. Przyjęto po ziom istotności p 0,05. Wyniki Średnia szybkość wydzielania śliny była zbli żona w obu grupach badanych. Stężenie białka cał kowitego było istotnie większe (p < 0,05) w grupie chorych I w odniesieniu do grupy kontrolnej II. Stężenie naskórkowego czynnika wzrostu EGF niezależnie od sposobu jego obliczenia było więk sze u pacjentów z chorobą refluksową w porówna niu z osobami zdrowymi. Średnie stężenie (ng/ml) było większe o 45% w grupie I niż w grupie II (4,84 ± 4,76 ng/ml vs 3,32 ± 2,96 ng/ml), zaobser wowana różnica jednak nie była znamienna staty stycznie. Natomiast statystycznie istotne różnice (p < 0,05) między grupami stwierdzono dla wypły Tabela 1. Średnie poziomy badanych wskaźników śliny Table 1. Mean values of studied salivary parameters Grupa I Grupa II (Group I) (Group II) Wskaźniki śliny x ± SD Zakres x ± SD Zakres Test U Manna Poziom (Salivary parameters) minimum minimum Whitneya istotności maksimum maksimum (U Mann różnic (Range (Range Whitney test) (Significance min max) min max) level) V śliny ml/min 0,49 ± 0,37 0,07 1,69 0,44 ± 0,28 0,07 1,07 0,7697 p < 0,05 (Salivary flow rate ml/min) Białko mg/ml (Protein mg/ml) 1,50 ± 0,62 0,66 3,34 1,12 ± 0,55 0,63 3,08 0,0041 p < 0,01 EGF ng/ml (EGF ng/ml) 4,84 ± 4,76 0,74 18,81 3,32 ± 2,96 0,60 12,97 0,1936 p > 0,05 EGF wypływ ng/min (EGF output ng/min) 1,85 ± 1,79 1,42 9,19 1,03 ± 0,71 0,12 3,10 0,0494 p < 0,05 EGF w odniesieniu do zawartości białka ng/mgb (EGF in relation to protein content ng/mgp) 7,8 ± 9,87 0,77 ± 49,87 5,06 ± 8,49 0,45 ± 39,95 0,0273 p < 0,05

538 U. KACZMAREK et al. wu, tj. stężenia w ciągu minuty (1,85 ± 1,72 ng/min vs 1,03 ± 0,71 ng/min) i stężenia obliczonego w od niesieniu do zawartości białka całkowitego (7,81 ± 5,06 ng/mg B vs 5,06 ± 8,49 ng/mg B) (tabela 1). Omówienie Morfologia i funkcja błony śluzowej przełyku pozostaje pod wpływem ciągłego wypływu śliny z szybkością około 0,56 ± 0,07 ml/min w warun kach spoczynkowych, a podczas środprzełykowej stymulacji mechanicznej 3,55 ± 0,09 ml/min i che micznej 3,86 ± 0,25 ml/min (cyt. wg [36]). Przyj muje się, że zawarty w ślinie EGF odgrywa istot ną rolę w patofizjologii błony śluzowej górnej czę ści przewodu pokarmowego [37, 38]. Jak wykazują badania eksperymentalne, na wydziela nie naskórkowego czynnika wzrostu przez gruczo ły ślinowe oddziałuje środprzełykowa stymulacja mechaniczna i chemiczna [36, 39]. Naśladuje ona sytuacje występujące podczas epizodów refluksu żołądkowo przełykowego i przechodzenia pokar mu stałego przez przełyk. W badaniu przeprowa dzonym u ogólnie zdrowych ochotników Li et al. [39] wykazali większe stężenie EGF w ślinie spo czynkowej niż w stymulowanej żuciem parafiny (2,08 ± 0,22 ng/ml vs 1,39 ± 0,16 ng/ml). Zastoso wanie bodźców mechanicznych śródprzełykowych (wprowadzenie rurki, nadmuchanie balonika) i chemicznych (perfuzja przełyku solą fizjologicz ną, HCl i HCl z pepsyną) powodowały zmniejsze nie stężenia EGF w ślinie, ale zwiększenie jego wypływu w jednostce czasu. W odniesieniu do warunków spoczynkowych, stymulacja chemiczna silniej zwiększała wypływ naskórkowego czynnika wzrostu w porównaniu z mechaniczną. Chociaż, jak wykazano, błona śluzowa przełyku ma duży potencjał wydzielniczy EGF, to istotne jest także oddziaływanie ślinowego EGF. Można przyjąć, iż podczas fizjologicznego refluksu ilość miejscowo uwolnionego EGF wystarcza do utrzymania odpo wiedniej aktywności metabolicznej i proliferacyj nej komórek warstwy podstawnej nabłonka. Pod czas nadmiernego refluksu jednak może wymagać dodatkowych ilości EGF nie tylko w celu zapobie gania niszczeniu błony śluzowej, ale także szyb kiej naprawy uszkodzenia, zwłaszcza przy cięż kim refluksie żołądkowo przełykowym. Rourke et al. [36] wykazali większe stężenie EGF w spoczynkowej i stymulowaniej ślinie mie szanej u chorych na refluksowe zapalenie przeły ku w odniesieniu do osób zdrowych (odpowiednio 2,50 ± 0,32 ng/ml vs 1,90 ± 0,22 ng/ml i 1,25 ± 0,12 ng/ml vs 1,52 ± 0,16 ng/ml). Wprowadzone śródprzełykowo bodźce mechaniczne i chemiczne powodowały znaczniejsze zmniejszenie wydziela nia EGF w ślinie chorych niż u osób zdrowych w odniesieniu do warunków spoczynkowych. Wprawdzie u wszystkich badanych w następstwie zastosowanych bodźców następował wzrost wy pływu EGF, ale był on mniejszy u osób chorych. Uzyskane w badaniu własnym wyniki wska zują na większe stężenie naskórkowego czynnika wzrostu w ślinie pacjentów z chorobą refluksową przełyku. Średnie stężenie EGF u chorych było większe o 45% niż u osób zdrowych, a wypływ był większy o 63%. Obserwacja ta jest zgodna z wynikiem wcześniej przeprowadzonego badania u chorych na zapalenie gardła będącym powikła niem choroby refluksowej [36]. W badaniu włas nym wykazano jednak nieco większe średnie stę żenie i wypływ EGF u chorych. Również u osób z grupy kontrolnej średnie wartości stężenia i wy pływu EGF były większe niż uzyskane we wcze śniejszych badaniach [36, 39]. Ecley et al. [40] określili stężenie naskórko wego czynnika wzrostu w ślinie pacjentów z reflu ksowym zapaleniem krtani. Stwierdzili statystycz nie istotnie mniejsze stężenie EGF u chorych niż u osób zdrowych, ale nie wykazali korelacji cięż kości zapalenia krtani ze stężeniem tego czynnika. Sarosiek et al. [41] sugerują, że ślinowy i żo łądkowy naskórkowy czynnik wzrostu ma działa nie ochronne w zapobieganiu rozwoju refluksowe go zapalenia gardła i wrzodów żołądka. Wykazali bowiem u pacjentów z zespołem Zollingera Elli sona cechującym się hipersekrecją kwasu i pepsy ny istotnie większe stężenie ślinowego i żołądko wego czynnika wzrostu w odniesieniu do grupy kontrolnej. Badania przeprowadzone na zwierzę tach sugerują aktywację genową receptorów na skórkowego czynnika wzrostu i transformującego czynnika wzrostu α (TGF α) w przewlekłym re fluksowym zapaleniu gardła [42]. Mechaniczna i chemiczna stymulacja błony śluzowej przełyku jest uważana za główne zjawi sko występujące podczas refluksu żołądkowo przełykowego. Mechaniczna stymulacja jest wy wołana objętością refluksatu, a chemiczna obec nością jonu wodorowego i aktywnej pepsyny. Zarówno bodźce mechaniczne, jak i chemiczne stymulują błonę śluzową przełyku, powodując w rezultacie istotne zmiany w schemacie wydzie lania gruczołów ślinowych. Zjawisko to jest na zywane odruchem przełykowo ślinowym i wy stępuje zarówno u zwierząt, jak i ludzi [36, 39]. Stwierdzenie, że wydzielanie EGF przez gruczo ły ślinowe u osób zdrowych zwiększa się pod wpływem zastosowanych śródprzełykowo bodź ców chemicznych i mechanicznych implikuje ro lę tego czynnika w utrzymaniu integralności bło ny śluzowej przełyku. Taka sama stymulacja jed nak u pacjentów z refluksowym zapaleniem

Stężenie EGF w ślinie chorych na GERD 539 gardła powodowała mniejszy niż u osób zdro wych wzrost wypływu EGF [36]. Zatem upośle dzenie odruchu przełykowo ślinowego, powodu jącego zmniejszenie wypływu EGF, może odgry wać istotną rolę w rozwoju refluksowego zapalenia gardła. W ostatnich latach wiele uwagi poświęcono potencjalnie ochronnej roli śliny wobec przełyku. Zbadano zmienne, takie jak objętość śliny i pojem ność buforową, w warunkach spoczynkowych w odpowiedzi na ekspozycję przełyku na kwasy zarówno u osób zdrowych, jak i chorych na zapa lenie przełyku. Ocenie poddano również zawarte w ślinie czynniki wzrostu, które mają ochronne działanie na komórki i proces gojenia w różnych częściach układu pokarmowego [43]. Zatem niedo bór jednego lub kilku czynników wzrostu może sprzyjać rozwojowi choroby refluksowej lub jej powikłaniom, takim jak przełyk Barretta. Trudno jest jednak ocenić znaczenie śliny w chorobie re fluksowej przełyku zarówno z powodu wieloczyn nikowej natury choroby, jak i trudności w długoter minowej wybiórczej ocenie oddziaływania śliny. W podsumowaniu można stwierdzić, że w śli nie osób z chorobą refluksową przełyku występu je większe stężenie naskórkowego czynnika wzro stu przypuszczalnie w rezultacie zmiany w wy dzielaniu gruczołów ślinowych spowodowanej odruchem przełykowo ślinowym w następstwie częstej stymulacji refluksatem. Piśmiennictwo [1] FOX P. C.: Saliva composition and its importance in dental health. Compend. Contin. Educ. Dent. 1989, Suppl. 13, S456 S460. [2] VALDEZ I. H., FOX P. C.: Interaction of the salivary and gastroinetnstinal systems. I. The role of saliva in digestion. Dig. Dis. 1991, 9, 125 132. [3] ANGELETTI L. R., AGRIMI U., CURIA C., FRENCH D., MARIANO CONSTATINI R.: Healing rituals and sacred serpents. Lancet 1992, 340, 223 325. [4] ZELLES T., PURUSHOTHAM K. R., MACAULEY S. P., OXFORD G. E., HUMPHREYS BEHER M. G.: Saliva and growth factors: The fountain of youth resides in us all. J. Dent. Res. 1995, 74, 1826 1832. [5] MACKAY S. L. D., BENNETT N. T., BLAND K. I., SCHULTZ G. S.: Growth factors, tumor suppresors and cancer. Per spect. Gen. Surg. 1992, 3, 1 25. [6] CARPENTER G., COHEN S.: Epidermal growth factor. J. Biol. Chem. 1990, 265, 7709 7712. [7] COHEN S.: Isolation of a mouse submaxillary gland protein accelerating incisor eruption and eyelid openinig in the newborn animal. J. Biol. Chem. 1961, 237, 1555 1562. [8] THESLEFF I., VIINIKKA L., SAXEN L., LEHTONEN E., PERHEENTUPA J.: The parotid gland is the main source of hu man salivary epidermal growth factor. Life Sci. 1988,43, 13 18. [9] NIALL M., RYAN G. B., O`BRIEN B. M.: The effect of epidermal growth factor on wound healing in mice. J. Surg. Res. 1982, 33, 164 169. [10] Olsen P. S., Poulsen S. S., Kirkegaard P., Nexo E.: Role of submandibular saliva and epidermal growth factor in gastric cytoprotection. Gastroenterology 1984, 87, 103 108. [11] BODNER L.: Effect of parotid, submandibular and sublingual saliva on wound healing in rats. Comp. Biochem Phy siol. 1991, 100, 887 890. [12] KETANY M. A., DAO A., ZENGYNGUL A. Y., BUYUKBAYRAM H., OZBAO D.: The effects of epidermal growth factor deficiency on rat gingival epithelia. Veterinarski Arhiv. 2001, 71, 85 96. [13] SKINNER K. A., TEPPERMAN B. L.: Influence of desalivation on acid secretory output and gastric mucosal integri ty in the rat. Gastroenterology 1981, 81, 335 339. [14] KONTUREK S. J., DEMBINSKI A., WARZECHA Z., BRZOZOWSKI T., GREGORY H.: Role of epidermal growth factor in healing of chronic gastroduodenal ulcers in rats. Gastroenterology 1988, 94, 1300 1307. [15] FISHER D. A.: Hormone epidermal growth factor interactions in development. Hormone Res. 1990, 33, 69 75. [16] NOGUCHI S., OHBA Y., OKA T.: Effect of salivary epidermal growth factor on wound healing of tongue in mice. Am. J. Physiol. 1991, 260, E620 E625. [17] JONES D. E., TRAN PATTERSON R., LUI D. M., DAVIN D., ESTELL K. P., MILLER D. M.: Epidermal growth factor se creted from salivary gland is necessary for liver regeneration. Am. J. Physiol. 1995, 268, G872 G878. [18] DOLCE C., ANGUITA J., BRINKLEY L., KARNAM P., HUMPHREYS BEHER M. G., NAKAGAWA Y. KEELING S., KING G.: Effects of sialoadenectomy and exogenous EGF on molar drift and orthodontic tooth movement in rats. Am. J. Physiol. 1994, 266, E731 E738. [19] MACNEIL S., DAWSON R. AQ., CROCKER G., BARTON C. H., HANFORD L., METCALFE R., MCGURK M., MUNRO D. S: Extracellular calmodulin and its association with epidermal growth factor in normal human body fluids. J. Endo crinol. 1988, 118, 501 509. [20] MACCINI D. M., VEIT B. C.: Salivary epidermal factor in patients with and without acid peptic disease. Am. J. Ga stroenterol. 1990, 85, 1102 1104. [21] MARCINKIEWICZ M., GRABOWSKA S. Z., CZYZEWSKA E.: Role of epidermal growth factor (EFG) in esophageal mu cosal integrity. Curr. Med. Res. Opin. 1998, 14, 145 153.

540 U. KACZMAREK et al. [22] FUJIWARA Y., HIGUCHI K., TAKASHIMA T., HAMAGUCHI M., HAYAKAWA T., TOMINAGA K., WATANABE T., OSHITANI N., SHIMADA Y., ARAKAWA T.: Roles of epidermal growth factor and Na+/H+ exchanger 1 in esophageal epithelial de fense against acid induced injury. Am. J. Physiol. Gastrointest. Liver Physiol. 2006, 290, G665 G673. [23] COHEN S.: Origins of growth factors: NGF and EGF. Ann. N. Y. Acad. Sci. 2004, 1038, 98 102. [24] WARNER B. W., ERWIN C. R.: Critical roles for EGF receptor signaling during resection induced intestinal adapta tion. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr. 2006, 43, Suppl. 1, S68 S73. [25] ONAGA T., SHIMIZU Y., HAYASHI H., TSUJI M., ENDOH D., OKADA H.: Localization and secretion of epidermal growth factor in the parotid gland and its intragastric kinetics in sheep. Life Sci. 2006, 79, 1616 1629. [26] GROSCHL M., TOPF H. G., KRATZSCH J., DOTSCH J., RASCHER W., RAUH M.: Salivary leptin induces increased expression of growth factors in oral keratinocytes. J. Mol. Endocrinol. 2005, 34, 353 366. [27] PIETRUSKA M. D., PIETRUSKI J. K., STOKOWSKA W.: Polypeptide growth factors in the course of surgical periodon tal treatment. Rocz. Akad. Med. Białyst. 2000, 45, 199 210. [28] GUH J. Y., CHEN H. C., CHUANG L. Y., YANG C. Y., TSAI J. H., LAI Y. H.: Significance of salivary epidermal growth factor in peptic ulcer disease in hemodialysis patients. Nephron 2001, 87, 134 138. [29] EPSTEIN J. B., GORSKY M., GUGLIETTA A., LE N., SONIS S. T.: The correlation between epidermal growth factor le vels in saliva and the severity of oral mucositis during oropharyngeal radiation therapy. Cancer 2000, 89, 2258 2265. [30] OXFORD G. E., TAYARI L., BARFOOT M. D., PECK A. B., TANAKA Y., HUMPHREYS BEHER M. G.: Salivary EGF le vels reduced in diabetic patients. J. Diab. Complic. 2000, 14, 140 145. [31] BANIUKIEWICZ A., GABRYELEWICZ A.: Choroba refluksowa przełyku; diagnostyka, powikłania, leczenie. Pol. Arch. Med. Wewn. 1994, 92, 513 519. [32] DEMEESTER T. R., PETERS J. H., BREMNER C. G., CHANDRASOMA P.: Biology of gastroesophageal reflux disease: pathophysiology relating to medical and surgical treatment. Annu. Rev. Med. 1999, 50, 469 506. [33] DEVAULT K., CASTELL D. O.: Practice Parameters Committee of the American College of Gastroenterology: Upda ted guidelines for the diagnosis and treatment of gastroesophageal reflux disease. Am. J. Gastroenterol. 1999, 94, 1434 1442. [34] FALK G. W.: Gastroesophageal reflux disease. Curr. Opin. Gastroenterol. 1999, 15, 333 338. [35] RAI A. M., ORLANDO R. C.: Gastroesophageal reflux disease. Curr. Opin. Gastroenterol. 2001, 17, 359 365. [36] ROURK R. M., NAMIOT Z., SAROSIEK J., YU Z., MCCALLUM R. W.: Impairment of salivary epidermal growth fac tor secretory response to esophageal mechanical and chemical stimulation in patients with reflux esophagitis. Am. J. Gastroenterol. 1994, 89, 237 244. [37] SAROSIEK J., FENG T., MCCALLUM R. W.: The interrelationship between salivary epidermal growth factor and the functional integrity of the esophageal mucosal barrier in the rat. Am. J. Med. Sci. 1991, 320, 359 363. [38] KONTUREK P. K., BRZOZOWSKI T., KONTUREK S. J., DEMBIŃSKI A.: Role of epidermal growth factor, prostaglandyn, and sulhydryls in stress induced gastric lesions. Gastroenterology 1990, 99, 1607 1615. [39] LI L., YU Z., PIASCIK R., HETZEL D. P., ROURK R. M., NAMIOT Z., SAROSIEK J., MCCALLUM R. W.: Effect of intra luminal mechanical and chemical stressors on salivary epidermal growth factor in humans. Am. J. Gastroenterol. 1993, 88, 1749 1755. [40] ECKLEY C. A., MICHELSOHN N., RIZZO L. V., TADOKORO C. E., COSTA H. O.: Salivary epidermal growth factor in adults with reflux larygitis. Otolaryngol. Head Neck Surg. 2004, 131, 401 403. [41] SAROSIEK J., JENSEN R. T., MATON P. N., PLURA D. A., HARLOW D., FENG T., MCCALLUM R. W., PISEGNA J. R.: Sa livary and gastric epidermal growth factor in patients with Zollinger Ellison syndrome: its protective potential. Am. J. Gastroenterol. 2000, 95, 1158 1165. [42] FUJIWARA Y., HIGUCH K., HAMAGUCHI M., TAKASHIMA T., WANATABE T., TOMINAGA K. L., OSHITANI N., MATSU MOTO T., ARAKAWA T.: Increased expression of transforming growth factor alpha and epidermal growth factor re ceptors in rat chronic reflux esophagitis. J. Gastroenterol. Hepatol. 2004, 19, 521 527. [43] KONGARA K. R., SOFFER E. E.: Saliva and esophageal protection. Am. J. Gastroenterol. 1999, 94, 1446 1452. Adres do korespondencji: Urszula Kaczmarek Katedra Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM ul. Krakowska 26 50 425 Wrocław e mail: ukaczm@stom.am.wroc.pl Praca wpłynęła do Redakcji: 13.11.2006 r. Po recenzji: 11.12.2006 r. Zaakceptowano do druku: 11.12.2006 r. Received: 13.11.2006 Revised: 11.12.2006 Accepted: 11.12.2006