Przeżywane emocje negatywne a strategie radzenia sobie ze stresem u pacjentów chorych somatycznie

Słowik Probl Hig P. Epidemiol Przeżywane 2011, emocje 92(4): negatywne 717-724 a strategie radzenia sobie ze stresem u pacjentów chorych somatycznie 717 Przeżywane emocje negatywne a strategie radzenia sobie ze stresem u pacjentów chorych somatycznie Negative emotions versus strategies of coping with stress in patients with somatic illnesses Piotr Słowik Instytut Psychologii Stosowanej, Uniwersytet Jagielloński Wprowadzenie. W prewencji chorób somatycznych a także w procesie leczenia pacjentów chorych somatycznie coraz częściej zwraca się uwagę na rolę czynników psychologicznych czy tez psychospołecznych. Można zauważyć, że zmienne psychologiczne zaczynają odgrywać coraz ważniejszą rolę w diagnozie i terapii osób chorych somatycznie. Cel badań. Poszukiwanie zależności pomiędzy przeżywanymi emocjami negatywnymi przez pacjentów chorych somatycznie a stosowanymi przez nich strategiami radzenia sobie oraz określenie związków pomiędzy poczuciem koherencji i oceną poznawczą sytuacji a przeżywanymi emocjami negatywnymi. W dalszej kolejności było poszukiwanie zależności bardziej złożonych tj. zależności pomiędzy strategiami radzenia sobie ze stresem a dokonywaną przez chorych oceną poznawczą sytuacji, przeżywanymi emocjami, oraz poziomem poczucia koherencji. Materiał i metody. Badaniami objęto 88 pacjentów z rozpoznaniem miażdżycy zarostowej tętnic kończyn dolnych w wieku od 41 do 76 lat. Średnia wieku wynosiła 59,5 lat. W grupie tej było 58 mężczyzn (średni wiek 58 lat) oraz 30 kobiet (średni wiek 62 lata). W badaniach posłużono się 7 metodami badawczym, m.in. 1. Skalą Sposobów Radzenia Sobie Lazarusa i Folkman przeznaczoną do badania sposobów radzenia sobie stosowanych przez jednostkę w określonej sytuacji trudnej. 2. Inwentarzem Stanu i Cechy Lęku STAI, wg C.D. Spielberger, 3. Kwestionariuszem Orientacji Życiowej. Procedury badawcze oparto na analizach korelacyjnych, analizie regresji, analizie czynnikowej. Wyniki i wnioski. Badania pokazują m.in., że gdy u pacjentów jest słabsze poczucie koherencji a sytuacja jest oceniana przez nich w większym stopniu jako negatywna, wówczas występują u chorych silniejsze emocje negatywne. W przypadku gdy u badanych pacjentów występują silniejsze emocje negatywne, to wówczas częściej stosują oni strategie radzenia sobie, które polegają na rezygnacji oraz na odreagowaniu. Podczas analizowania poszczególnych wskaźników emocji stwierdzono, że strategia rezygnacji występuje częściej, gdy u pacjentów jest silniejszy poziom depresji, a strategię odreagowania stosują pacjenci częściej w przypadku, gdy występuje u nich ich silniejszy lęk stan. Słowa kluczowe: emocje negatywne, strategie radzenia sobie, poczucie koherencji, ocena poznawcza sytuacji, pacjent chory somatycznie Introduction. Patients suffering from somatic disorders are often observed to experience strong negative emotions relating to the occurrence of various serious somatic illnesses. Therefore, in the clinical analysis it is essential to reflect on the types of strategies the patients apply in coping with thus induced stress. Aim. To find a correlation between the experienced negative emotions in patients with somatic condition and the strategies of coping used by these patients. Furthermore, the research related to more complex correlations, i.e. those between the strategies of coping with stress and the cognitive evaluation of the situation, the accompanying emotions, and the sense of coherence. Materials & methods. The research group comprised 88 patients, 58 males and 30 females, diagnosed with atherosclerosis of lower limbs. The age ranged from 41 to 76 years (the mean age 59.5 years, i.e. 58 years for the males and 62 years for the females). The following instruments (methods) were applied in the research: 1. Scale of Coping by Lazarus and Folkman adapted by W. Łosiak, to measure individual ways of coping with a difficult situation. 2. State-Trait Anxiety Inventory (STAI) of Spielberger et al., adapted into Polish by K. Wrześniewski and T. Sosnowski. 3. Antonovsky s Sense of Coherence Inventory (SOC) to measure the sense of coherence. 4. Ways of Coping with Difficult Encounters Scale (PS-T) after Lazarus, and adapted into Polish by W. Łosiak. Results & conclusions. The research shows that the higher the level of negative emotions (global), the higher the likelihood of resignation or abreaction in the patients applying the strategy of coping. It has been observed that the strategy of resignation is more frequently applied by the patients with an increased level of depression, whereas the strategy of abreaction is more commonly embraced by the patients experiencing anxiety. A more complex analysis examined the application of all the strategies of coping, with the subsequent conclusion that a host of psychological variables play a role in determining the choice of the strategies applied by the patients, which correlate to various degrees and in various configurations in individual patients. Key words: negative emotions, strategies of coping, sense of coherence, evaluation of the situation, somatic patients Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 717-724 www.phie.pl Nadesłano: 20.06.2011 Zakwalifikowano do druku: 05.08.2011 Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr Piotr Słowik Uniwersytet Jagielloński, Instytut Psychologii Stosowanej 30-348 Kraków, ul. Prof. Łojasiewicza 4 tel. 609-243-682, e-mail: pslow@op.pl

718 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 717-724 Wprowadzenie W prewencji chorób somatycznych, a także w procesie leczenia pacjentów chorych somatycznie, coraz częściej zwraca się uwagę na rolę czynników psychologicznych czy tez psychospołecznych. Należy podkreślić, że analizując współczesne zagrożenia zdrowia somatycznego powinno zwracać się także uwagę na czynniki psychologiczne. Można zauważyć, że zmienne psychologiczne (a wskazują na to liczne badania) [1-10] zaczynają odgrywać coraz ważniejszą rolę w diagnozie i terapii osób chorych somatycznie. U pacjentów chorych somatycznie obserwuje się często występowanie silnych emocji negatywnych, które wynikają z faktu wystąpienia u nich różnych, poważnych zaburzeń somatycznych. Także utrzymywanie się długotrwałego stresu u ludzi może wiązać się z wystąpieniem u nich chorób somatycznych [9]. Dlatego też, w analizie klinicznej, ważne jest, aby zobaczyć, jakie strategie radzenia sobie z przeżywanym stresem zastosują osoby chore. Prowadzone badania często dotyczą stresu psychologicznego, który może wywołać choroba somatyczna. Obserwuje się różnice w indywidualnym przeżywaniu i radzeniu sobie ze stresem, dlatego warto przyjrzeć się niektórym zmiennym psychologicznym, które mogą mieć wpływ na radzenie sobie z sytuacją stresową, powstałą na skutek choroby somatycznej [8, 11, 12]. Z wielu badań wynika, że szukając czynników, które sprzyjają zdrowiu istotne wydają się m.in. związki pomiędzy poczuciem koherencji, a przeżywanymi przez ludzi emocjami negatywnymi, które występują w sytuacjach trudnych, a także pomiędzy emocjami negatywnymi a strategiami radzenia sobie [7, 8, 11, 12, 13]. Znaczącą, trudną sytuacją jest ciężka lub przewlekła choroba somatyczna, która zazwyczaj wywołuje u danej osoby emocje negatywne, a w szczególności silny lęk i depresję [6]. W niniejszych badaniach podjęta jest próba weryfikacji dwóch hipotez: emocje negatywne wiążą się z określonymi strategiami radzenia sobie; stopień nasilenia negatywnych emocji wiąże się z oceną poznawczą sytuacji i poczuciem koherencji W prowadzonych badaniach poczucie koherencji jest rozumiane zgodnie z koncepcją Antonovsky ego [1], w której to jest bardzo ważnym czynnikiem psychologicznym mającym wpływ na przeżywanie stresu psychologicznego i radzenie sobie z nim [8, 11, 14]. Z kolei w myśl koncepcji R.S. Lazarusa [15, 16] traktowanie emocji przez daną osobę polega na tym, że dana jednostka może interpretować swoje związki z otoczeniem, czyli że w efekcie będą brały udział procesy poznawcze. Odwołano się tutaj do transakcyjnej koncepcji stresu Lazarusa, gdzie transakcja posiada dwojaki sens. Po pierwsze że nie tylko otoczenie wpływa na osobę, a po drugie, że także osoba oddziaływuje na otoczenie, a więc obie strony relacji wpływają na siebie wzajemnie w trakcie konfrontacji [15 s.9]. Ponadto, co wydaje się istotne w znaczeniu relacyjnym, jak pisał Lazarus [16] to, że Niezależnie od tego, czy jakaś emocja ma charakter ulotny (stan), czy powtarzalny (cecha), jej pełna analiza wymaga rozważenia relacji między osobowością a otoczeniem, emocje, bowiem zawsze zależą od relacji między tymi dwoma rodzajami właściwości. To cechy osobowości decydują o tym, które z własności otoczenia okażą się ważne i jakie będzie ich znaczenie w procesie wzbudzania emocji natomiast same cechy osobowości nie ujawniają swego wpływu na emocje pod nieobecność odpowiednich czynników sytuacyjnych [16]. Kolejni badacze zaczęli szukać nowych rozwiązań [2, 3, 17, 18,19]. Poszukiwania te kładą m.in. nacisk na analizę działań, jakie podejmują ludzie w konkretnej sytuacji trudnej (stresowej), a radzenie sobie w tym wypadku traktowane jest jako proces, który charakteryzuje się określoną dynamiką. Stosowanie tej strategii zależy od interakcji czynników podmiotowych i sytuacyjnych [20]. Przykładem może być koncepcja, zaprezentowana przez Lazarusa i Folkman [20,21]. Badacze zaczęli odchodzić od koncentrowania się w swoich badaniach i analizach na stresorach i ich negatywnych skutkach wpływających na człowieka, zaczęli natomiast analizować, jakie wysiłki podejmuje konkretny człowiek w celu przezwyciężenia negatywnych skutków stresów, czyli zainteresowano się procesami radzenia sobie. Także Heszen-Niejodek [2, 3] podkreśla, że we współczesnej psychologii doszło wyraźnie do przesunięcia akcentów. Mniejszą wagę przypisuje się opisowi czynników powodujących stres, większą natomiast aktywności podejmowanej w ich obliczu przez jednostkę. Argumentem przemawiającym za taką zmianą perspektywy jest m.in. teza, że to raczej owa aktywność niż obiektywne właściwości stresora decyduje o skutkach stresu [2]. Także Łosiak [20, 21] podkreśla, że w definicji Lazarusa wyraźnie widać, że...radzenie sobie jest traktowane jako strategia, proces o określonym przebiegu [20]. Łosiak zauważa także, że w definicji tej widać również, iż Lazarus koncentruje się na tym, co człowiek faktycznie robi w sytuacji trudnej, a nie na tym co robi zazwyczaj, zrobiłby albo powinien zrobić. Działania jednostki są analizowane zawsze w określonej konkretnej sytuacji, albowiem w dużym stopniu od niej zależą. W miarę tego, jak zmieniają się relacje jednostki z otoczeniem, zmieniają się formy radzenia sobie, a w związku z tym trudno jest mówić o charakterystycznych dla jednostki formach takich działań [20]. Dlatego można tutaj mówić o strategiach radzenia sobie ze stresem.

Słowik P. Przeżywane emocje negatywne a strategie radzenia sobie ze stresem u pacjentów chorych somatycznie 719 Najważniejsze zmienne, które zostały uwzględnione w prezentowanych badaniach to strategie radzenie sobie z sytuacją trudną oraz przeżywane emocje negatywne. Natomiast poczucie koherencji oraz poznawcza ocena sytuacji będą traktowane jako zmienne związane z indywidualnymi predyspozycjami, wiążącymi się z emocjami oraz warunkującymi radzenie sobie z sytuacją trudną. Cel badań Celem badań było: poszukiwanie zależności pomiędzy przeżywanymi emocjami negatywnymi przez pacjentów chorych somatycznie a stosowanymi przez chorych strategiami radzenia sobie, określenie związków związki pomiędzy poczuciem koherencji i oceną poznawczą sytuacji a przeżywanymi emocjami negatywnymi, poszukiwanie zależności bardziej złożonych tj. zależności pomiędzy strategiami radzenia sobie ze stresem a dokonywaną przez chorych oceną poznawczą sytuacji, przeżywanymi emocjami, oraz poziomem poczucia koherencji. Grupa badana Badaniami objęto grupę 88 pacjentów (po odrzuceniu osób, które nie spełniały kryteriów) z rozpoznaniem miażdżycy zarostowej tętnic kończyn dolnych, w wieku od 41 do 76 lat (średnia wieku całej grupy wyniosła 59,5 lat, średnia wieku mężczyzn 58 lat, średnia wieku kobiet 62 lata). W grupie tej było 58 mężczyzn oraz 30 kobiet. Badania prowadzono w Oddziale Farmakologii Klinicznej Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Metody badań W badaniach posłużono się następującymi metodami badawczymi: 1. Skalą Sposobów Radzenia Sobie Lazarusa i Folkman w polskiej adaptacji W. Łosiaka [20], przeznaczoną do badania sposobów radzenia sobie stosowanych przez jednostkę w określonej sytuacji trudnej.] 2. Inwentarzem Stanu i Cechy Lęku (ISCL), STAI, wg C.D. Spielberger i inni, w polskiej adaptacji K. Wrześniewskiego i T. Sosnowskiego [22]. 3. Skalą Beznadziejności (HS-20) (Beck i inni) w polskiej adaptacji R. Stacha [23]. 4. Inwentarzem Samopoznania, do badania stresu (niepokoju), wykorzystywany w Zakładzie Psychologii Zdrowia i Zaburzeń Zachowania Instytutu Psychologii Stosowanej UJ. 5. Własną skalą szacunkowe, służące do badania samooceny pacjenta (np. poczucia lęku). 6. Kwestionariuszem Orientacji Życiowej (SOC) A. Antonowsky ego [1] do pomiaru poczucia koherencji. 7. Skalą do badania oceny sytuacji (PS-T) wg Lazarusa w polskiej adaptacji W. Łosiaka [20] Wyniki badań i dyskusja Czynniki oceny sytuacji a emocje negatywne Pierwsza weryfikowana hipoteza mówiła o zależnościach pomiędzy oceną poznawczą sytuacji a emocjami negatywnymi. Aby przyjrzeć się tym zależnościom dokonano analiz korelacyjnych i regresji pomiędzy wyróżnionymi czynnikami poznawczej oceny sytuacji (wyróżniono 4 czynniki oceny sytuacji przez pacjentów), a emocjami negatywnymi jako sumą, uzyskaną dzięki analizie czynnikowej, spośród czterech wskaźników emocji uwzględnionych w badaniach. W tym celu dokonano analizy czynnikowej badanych czterech wskaźników emocji, uzyskując jeden sumaryczny czynnik emocji, wykorzystując jako wspólną miarę pierwszy nierotowany czynnik. Tym sposobem uzyskano jeden czynnik, który nazwano emocjami negatywnymi. Procedury korelacyjne Korelacje pomiędzy czynnikami oceny sytuacji a emocjami negatywnymi (sumą) zamieszczono w tabeli I. Tabela I. korelacje pomiędzy czynnikami oceny sytuacji a emocjami negatywnymi Table I. Correlations between factors inherent in evaluation of the situation, and negative emotions Lp. Czynniki oceny sytuacji Emocje negatywne r p 1. Ocena negatywna 0,46 0,000 2. Ocena pozytywna 0,01 0,763 3. Ocena: możliwość wpływu -0,27 0,014 4. Ocena: niepewność 0,11 0,281 p poziom istotności (istotne dla p<0,05) r współczynnik korelacji Z tabeli I wynika, że emocje negatywne istotnie korelują z oceną negatywną sytuacji oraz oceną sytuacji jako możliwością wpływu. Można stwierdzić, że: 1. Im sytuacja jest oceniana przez badanych pacjentów jako bardziej negatywn a, wówczas natężenie emocji negatywnych jest większe. 2. Jeżeli sytuacja jest oceniana jako możliwość większego wpływu na nią wtedy natężenie emocji negatywnych jest mniejsze. Widać jednocześnie, że współczynnik korelacji pomiędzy oceną negatywną a emocjami negatywnymi jest znacznie silniejszy niż w przypadku drugiej sytuacji.

720 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 717-724 Analizy regresji Następnie dokonano krokowej analizy regresji, biorąc pod uwagę jako zmienną zależną emocje negatywne, a ocenę sytuacji jako zmienną niezależną. Wyniki te zamieszczone są w tabeli II. Tabela II. istotne zależności pomiędzy oceną sytuacji a emocjami negatywnymi (wyniki krokowej analizy regresji) Table II. Correlations between evaluation of the situation, and negative emotions (on the basis of stepwise regression analysis) Zmienna Istotny predyktor Beta P R 2 adj x 100% Emocje negatywne Ocena negatywna 0,457 <0,00001 19,17% Beta współczynnik regresji /regression coefficient p poziom prawdopodobieństwa /level of probability R 2 adj x 100% poprawiony współczynnik wielokrotnej determinacji (po przemnożeniu przez 100% daje procent wyjaśnianej wariancji) /corrected coefficient of multiple determination (multiplied by 100% provides percentage result of the variation under consideration) Widać, że jedynie ocena negatywna sytuacji jest istotnym predyktorem występowania emocji negatywnych, tzn. im sytuacja jest oceniana przez chorych jako bardziej negatywna, to tym wyższe natężenie emocji negatywnych uwidacznia się u osób badanych. Na podstawie dokonanych analiz można zauważyć, że przyjęta hipoteza mówiąca o tym, że istnieje zależność pomiędzy oceną poznawczą sytuacji a emocjami negatywnymi, potwierdziła się w znacznej części. Istotna zależność występuje głównie pomiędzy oceną negatywną, a emocjami negatywnymi. Można też zauważyć związki pomiędzy oceną sytuacji jako możliwością wpływu, a emocjami negatywnymi (choć tutaj pokazują to jedynie procedury korelacyjne). Emocje jako wynik oddziaływania zarówno poczucia koherencji oraz oceny poznawczej sytuacji Pogłębiając analizę poddano weryfikacji hipotezę przyjmującą, że emocje negatywne są wynikiem oddziaływania zarówno poczucia koherencji (ważnej zmiennej psychologicznej przyjętej w tych badaniach), jak również oceny poznawczej sytuacji. Dokonano analiz regresji uwzględniając: emocje negatywne jako zmienną zależną oraz jako zmienne niezależne: poczucie koherencji (i jej składowe) i wyróżnione w badaniach czynniki oceny poznawczej sytuacji. Wyniki tych analiz zamieszczono w tabeli III. Z przeprowadzonej analizy wynika, że istotnymi predyktorami emocji negatywnych są: poczucie koherencji oraz negatywna ocena sytuacji: 1. Im słabsze poczucie koherencji a sytuacja jest oceniana przez chorych w większym stopniu jako negatywna, wówczas występują u pacjentów silniejsze emocje negatywne. 2. W przypadku uwzględnienia składowych poczucia koherencji, obserwuje się, że im słabsze poczucie Tabela III. Istotne zależności pomiędzy poczuciem koherencji i czynnikami oceny sytuacji a emocjami negatywnymi (wyniki krokowej analizy regresji) Table III. Correlations between the sense of coherence, factors inherent in evaluation of the situation and negative emotions (on the basis of stepwise regression analysis) Zmienna zależna Istotny predyktor Beta P R 2 adj x 100% Emocje negatywne (suma) poczucie koherencji -0,248 0,034 48,97% ocena negatywna 0,310 <0,0001 Istotne zależności z uwzględnieniem składowych poczucia koherencji /Analyses including the elements of the sense of coherence Emocje negatywne (suma) poczucie zaradności -0,499 <0,0001 48,48% ocena negatywna 0,343 <0,0001 Beta współczynnik regresji /regression coefficient p poziom prawdopodobieństwa /level of probability R 2 adj x 100% poprawiony współczynnik wielokrotnej determinacji (po przemnożeniu przez 100% daje procent wyjaśnianej wariancji) /corrected coefficient of multiple determination (multiplied by 100% provides percentage result of the variation under consideration) zaradności i wyższy poziom oceny sytuacji jako negatywnej, to pojawiają się wtedy u badanych silniejsze emocje negatywne. Można przyjąć, że hipoteza potwierdziła się w znacznej mierze, ale też należy przyjąć bardziej jej szczegółową interpretację. Bowiem dwa pozostałe czynniki oceny sytuacji nie są istotnymi predykatorami. Znaczy to, że w przypadku silniejszych emocji negatywnych oddziaływuje jedynie negatywna ocena poznawcza sytuacji (występuje tylko taka zależność w przypadku oceny sytuacji i emocji) oraz że składniki poczucia koherencji nie tworzą wspólnej całości. Warto jednocześnie podkreślić stosunkowo wysoki procent wyjaśnianej wariancji. W dalszej analizie podjęto weryfikację głównej hipotezy mówiącej o występowaniu zależności pomiędzy emocjami negatywnymi a strategiami radzenia sobie ze stresem, jakie stosują pacjenci chorzy somatycznie. Zależności pomiędzy emocjami negatywnymi a strategiami radzenia sobie Nawiązując do założeń koncepcji stresu Lazarusa [por.15] podjęto się weryfikacji hipotezy mówiącej o występowaniu zależności pomiędzy emocjami, a strategiami radzenia sobie. W tym celu do analizy wykorzystano emocje negatywne (jako sumę). W tym przypadku sytuacja stresu wywołana była przez ciężką chorobę somatyczną (a dodatkowym czynnikiem zwiększającym stres był także fakt hospitalizacji) [6, 24]. W celu wyróżnienia odpowiednich strategii radzenia sobie dokonano analizy czynnikowej. Ze względów statystycznych (większa przebadana grupa chorych) w badaniach tych posłużono się strategiami wyróżnionymi przez Łosiaka [20]. Łosiak wyodrębnił 8 strategii radzenia sobie, które są zbliżone do wyróżnionych w tych badaniach (zamieszczone są w tabeli IV).

Słowik P. Przeżywane emocje negatywne a strategie radzenia sobie ze stresem u pacjentów chorych somatycznie 721 Procedury korelacyjne Najpierw zastosowano procedury korelacyjne pomiędzy emocjami negatywnymi, a wyróżnionymi przez Łosiaka strategiami radzenia sobie. Wyniki analizy korelacji zamieszczono w tabeli IV. Tabela IV. Związki pomiędzy emocjami negatywnymi a strategiami radzenia sobie (analiza korelacji) Table IV. Relationship between negative emotions and strategies of coping (correlation analysis) Lp. Strategia radzenia sobie Emocje negatywne (globalne) r p 1. Przemiana 0,161 0,1260 2. Obwinianie siebie 0,166 0,113 3. Koncentracja na problemie -0,145 0,168 4. Ucieczka fantazjowanie 0,061 0,562 5. Wzorowanie się na innych -0,066 0,530 6. Rezygnacja 0,238 0,022 7. Odreagowanie 0,233 0,024 8. Kontrolowanie emocji -0,135 0,200 Z powyższej tabeli wynika, iż istotne korelacje występują jedynie pomiędzy emocjami negatywnym, a tylko dwoma strategiami radzenia sobie takimi jak: rezygnacja i odreagowanie, natomiast w przypadku pozostałych 6 strategii, nie zaobserwowano istotnych zależności. Można zauważyć, że: Im wyższy poziom emocji negatywnych, wówczas pacjenci znacznie częściej stosują strategie radzenia sobie polegające na rezygnacji i odreagowaniu. Można powiedzieć, że uwidoczniły się tutaj jedynie dwa istotne związki pomiędzy emocjami negatywnymi a strategiami radzenia sobie (na osiem weryfikowanych w tej hipotezie). Aby przyjrzeć się bardziej szczegółowym związkom, dokonano korelacji pomiędzy przyjętymi w badaniach czterema wskaźnikami emocji a poszczególnymi strategiami radzenia sobie (tab. V). Również z tej tabeli wynika, że występuje niewiele istotnych korelacji pomiędzy badanymi wskaźnikami emocji a strategiami radzenia sobie. Można tutaj zaobserwować następujące istotne zależności: 1. Gdy przeżywany stres jest większy, wówczas pacjenci częściej stosują radzenie sobie polegające na obwinianiu siebie. 2. Im niższy jest poziom depresji, tym częściej pacjenci stosują strategię radzenia sobie polegającą na koncentracji na problemie. 3. Jeżeli występuje wyższy poziom depresji i wyższy poziom stresu, wówczas częściej jest stosowana strategia radzenia sobie polegająca na rezygnacji. 4. Im wyższy poziom lęku stanu, wówczas częściej stosowana jest strategia polegająca na odreagowaniu. 5. Obserwuje się także tendencję (wynik bliski istotnemu poziomowi istotności), że im niższy poziom depresji u pacjentów, tym częściej pojawia się strategia radzenia sobie polegająca na przemianie. W tej analizie emocje (ich wskaźniki) najwyraźniej są powiązane ze strategią polegającą na rezygnacji (występują istotne zależności z dwoma wskaźnikami emocji), nie jest to oczywiście wynik, który w przekonujący sposób potwierdzałby przyjmowaną hipotezę, choć, jak się wydaje pokazuje pewne interesujące prawidłowości, zachęcające do dalszych badań. Analizy regresji W dalszej kolejności, poszukując interesujących zależności przeprowadzono krokową analizę regresji. Analizę tę przedstawiono w tabeli VI. Z przeprowadzonej analizy widać, że występują tutaj jedynie dwie istotne zależności, tzn. gdy silniejsze są emocje negatywne, wtedy chorzy częściej stosują takie strategie jak: rezygnacja oraz odreagowanie. Pokazuje to, że weryfikowana hipoteza sprawdza się jedynie w pewnym zakresie (jedynie w przypadku dwóch strategii radzenia sobie, ale jak się zauważa jest to dość interesująca obserwacja, która może być zgodna z przewidywanym kierunkiem badanych zależności). Następnie, dokonując krokowej analizy regresji pomiędzy poszczególnymi wskaźnikami emocji a strategiami radzenia sobie, zaobserwowano następujące istotne zależności, które przedstawiono w tabeli VII. Istotne zależności uwidaczniają się w przypadku 4 strategii radzenia sobie (czyli dla połowy z wyróżnio- Tabela V. Korelacja pomiędzy strategiami radzenia sobie a wskaźnikami emocji Table V. Correlation between strategies of coping and emotional indicators Lp. Strategia radzenia sobie Lęk stan Depresja Poczucie lęku Stres r p r p r p r p 1. Przemiana 0,0518 0,624 0,2027 0,053* 0,0468 0,658 0,142 0,176 2. Obwinianie siebie 0,1618 0,123 0,0494 0,642 0,0357 0,736 0,261 0,012 3. Koncentracja na problemie 0,0328 0,756 0,2145 0,041 0,0592 0,575 0,085 0,418 4. Ucieczka Fantazjowanie 0,0510 0,629 0,0924 0,384 0,0369 0,727 0,156 0,166 5. Wzorowanie się na innych 0,0171 0,871 0,0260 0,807 0,1469 0,162 0,002 0,983 6. Rezygnacja 0,1665 0,113 0,2648 0,011 0,0270 0,798 0,226 0,030 7. Odreagowanie 0,2438 0,019 0,1003 0,344 0,1008 0,339 0,163 0,126 8. Kontrolowanie emocji 0,1401 0,183 0,1740 0,099 0,1183 0,261 0,081 0,442

722 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 717-724 Tabela VI. Istotne zależności pomiędzy emocjami negatywnymi a poszczególnymi strategiami radzenia sobie (w oparciu o krokową analizę regresji) Table VI. Significant correlations between negative emotions and the strategies of coping (on the basis of stepwise regression analysis) Lp. Strategie radzenia sobie Istotny predyktor Beta p R 2 adj x 100% 1. Rezygnacja Emocje negatywne 0,105 0,021 4,67% 2. Odreagowanie Emocje negatywne 0,238 0,024 4,48% Beta współczynnik regresji /regression coefficient p poziom prawdopodobieństwa /level of probability R 2 adj x 100% poprawiony współczynnik wielokrotnej determinacji (po przemnożeniu przez 100% daje procent wyjaśnianej wariancji) /corrected coefficient of multiple determination (multiplied by 100% provides percentage result of the variation under consideration) Tabela VII. Istotne zależności między wskaźnikami emocji a strategiami radzenia sobie (wyniki krokowej analizy regresji) Table VII. Significant correlations between emotion indicators and the strategies of coping (the results of stepwise regression analysis) Lp. Strategie radzenia sobie Istotne predyktory Beta p R 2 adj x100% 1. Obwinianie siebie Stres 0,259 0,013 5,69% 2. Koncentracja na Depresja -0,219 0,041 3,54% problemie 3. Rezygnacja Depresja 0,265 0,011 5,97% 4. Odreagowanie Lęk stan 0,230 0,028 4,22% Beta współczynnik regresji /regression coefficient p poziom prawdopodobieństwa /level of probability R 2 adj x 100% poprawiony współczynnik wielokrotnej determinacji (po przemnożeniu przez 100% daje procent wyjaśnianej wariancji) /corrected coefficient of multiple determination (multiplied by 100% provides percentage result of the variation under consideration) nych strategii). Warto też zauważyć, że depresja jest istotnym predyktorem dla dwóch strategii radzenia sobie. Przyglądając się dokładniej, można wymienić uwidaczniające się następujące zależności: 1. Gdy u pacjentów pojawia się wyższy poziom stresu, wówczas częściej stosują oni strategię polegającą na obwinianiu siebie. 2. Jeżeli poziom depresji u badanych pacjentów jest niższy, wówczas częściej stosują oni strategię polegającą na koncentracji na problemie. 3. Im wyższy poziom depresji tym, częściej chorzy stosują strategię, która polega na rezygnacji. 4. Gdy u osób badanych pojawia się wyższy poziom lęku stanu, wtedy też pacjenci stosują częściej strategię odreagowania. Tabela VIII. Zależności pomiędzy poczuciem koherencji, wskaźnikami emocji, czynnikami oceny sytuacji, a wyróżnionymi strategiami radzenia sobie (standardowa analiza regresji) Table VIII. Correlations between the sense of coherence, emotional indicators, factors inherent in evaluation of the situation, and the selected strategies of coping (standard analysis of regression) Lp. Strategie radzenia sobie Istotne predyktory Beta P R 2 adj x100% 1. Przemiana Poczucie koherencji 0,364 0,013 7,69% 2. Obwinianie siebie ocena pozytywna 0,238 0,028 6,47% 3. Koncentracja na problemie poczucie koherencji 0,459 0,001 16,05% ocena pozytywna 0,247 0,016 4. Ucieczka Fantazjowanie ocena negatywna 0,348 0,004 10,66% 5. Wzorowanie się na innych poczucie lęku 0,299 0,021 4,26% ocena negatywna 0,251 0,045 6. Rezygnacja ocena: niepewność 0,256 0,017 11,16% depresja 0,233 0,70* 7. Odreagowanie Brak 8. Kontrolowanie emocji ocena pozytywna 0,267 0,013 8,45% Analizy z uwzględnieniem składowych poczucia koherencji /Analyses including the elements of the sense of coherence 1. Przemiana Poczucie sensowności 0,381 0,006 11,19% 2. Obwinienie siebie ocena pozytywna 0,223 0,042 6,56% 3. Koncentracja na problemie poczucie sensowności 0,416 0,002 19,40% ocena pozytywna 0,236 0,021 4. Ucieczka Fantazjowanie ocena negatywna 0,3644 0,003 9,80% 5. Wzorowanie się na innych poczucie lęku 0,292 0,027 2,57% ocena negatywna 0,262 0,041 6. Rezygnacja poczucie zaradności -0,479 0,004 poczucie sensowności 0,276 0,038 ocena: niepewność 0,293 0,004 19,30% ocena pozytywna 0,194 0,056* poczucie lęku -0,220 0,065* depresja 0,223 0,070* 7. Odreagowanie Brak 8. Kontrolowanie emocji poczucie zrozumienia 0,337 0,012 ocena pozytywna 0,291 0,006 poczucie zaradności -0,300 0,070* 13,68% Analiza dokonana w oparciu o powyższe zmienne, jednakże zamiast wskaźników emocji, wykorzystano emocje negatywne (globalne) 1. Odreagowanie emocje negatywne 0,290 0,050 11,73% * obserwuję pewną tendencję, tzn., że wyniki zbliżają się do granicy istotności /a tendency might be observed whereby the results are close to the significance borderline Zależności pomiędzy strategiami radzenia sobie ze stresem a dokonywaną przez chorych oceną poznawczą sytuacji, przeżywanymi emocjami, oraz poziomem poczucia koherencji Aby zweryfikować hipotezę bardziej złożoną przyjęto, że: strategie radzenia sobie ze stresem, jakie stosują badani pacjenci są związane zarówno z dokonywaną przez nich oceną poznawczą sytuacji, przeżywanymi emocjami, oraz poziomem poczucia koherencji (hipoteza ta jest bardziej złożona, niejako sumująca dotychczasowe hipotezy szczegółowe). Zastosowano tutaj standardową analizę regresji przyjmując jako zmienne zależne poszczególne strategie radzenia sobie, a jako zmienne niezależne: poczucie koherencji, emocje (zarówno przyjęte wskaźniki emocji jak i globalne emocje negatywne) i poznawczą ocenę sytuacji. Uzyskane istotne zależności zamieszczono w tabeli VIII. Przyglądając się wyróżnionym predyktorom, można zauważyć następujące zależności pomiędzy badanymi zmiennymi, a poszczególnymi strategiami radzenia sobie: 1. Przemiana siebie Z powyższej analizy widać, że strategia radzenia sobie, która polega na przemianie siebie związana

Słowik P. Przeżywane emocje negatywne a strategie radzenia sobie ze stresem u pacjentów chorych somatycznie 723 jest tylko z poczuciem koherencji. Natomiast rozpatrując poszczególne składowe poczucia koherencji, to występuje taki związek jedynie pomiędzy przemianą a poczuciem sensowności. Im silniejsze jest globalne poczucie koherencji (oraz składowa poczucie sensowności) tym częściej stosowana jest ta strategia przez pacjentów. 2. Obwinianie siebie Z kolei strategia radzenia sobie polegająca na obwinianiu siebie związana jest jedynie z pozytywną oceną sytuacji, tzn. im sytuacja jest oceniania przez pacjentów jako bardziej pozytywna, wtedy też częściej stosują oni strategię, która polega na obwinianiu siebie. Zależność ta jest bardzo ciekawa, gdyż nie jest zgodna z przewidywaniami, wydawało się bowiem, że ocenianie sytuacji jako negatywnej czy też jako niepewnej powinno być istotnym predyktorem występowania tej strategii. 3. Koncentracja na problemie Strategia ta związana jest natomiast z poczuciem koherencji jak również z pozytywną oceną sytuacji, tzn., gdy występuje silniejsze poczucie koherencji, a sytuacja jest oceniana przez pacjentów jako bardziej pozytywna, to wtedy też częściej stosują oni strategię polegającą na koncentracji na problemie. Analizując składowe poczucia koherencji, widać, że istotne są tutaj: poczucie sensowności oraz pozytywna ocena sytuacji przez pacjentów. Tak więc silniejsze poczucie koherencji (a zwłaszcza poczucie sensowności) oraz ocenianie sytuacji bardziej pozytywnie sprzyja stosowanej strategii, która polega na koncentracji na problemie. 4. Ucieczka Fantazjowanie Ta strategia związana jest tylko z negatywną oceną sytuacji, tzn. częściej jest ona stosowana przez chorych w przypadku, gdy sytuacja jest oceniana przez nich jako bardziej negatywna. 5. Wzorowanie się na innych Strategia ta wiąże się z poczuciem lęku (jako wskaźnikiem emocji) oraz negatywną oceną sytuacji, tzn. że strategia ta jest częściej stosowana, gdy badani pacjenci oceniają swój lęk jako silniejszy, a swoją sytuację oceniają w większym stopniu jako negatywną. 6. Rezygnacja Dosyć złożoną postać przybierają związki pomiędzy strategią polegającą na rezygnacji, a analizowanymi zmiennymi. Strategia ta wiąże się z: oceną sytuacji przez pacjentów jako niepewnej oraz można zauważyć tendencję, że również związana jest z depresją (jako wskaźnikiem emocji). Tak, więc, gdy sytuacja jest oceniana jako bardziej niepewna i występuje tendencja do odczuwania silniejszej depresji, tym częściej stosowana jest przez chorych strategia polegająca na rezygnacji. Uwzględniając natomiast składowe poczucia koherencji, uwidacznia się ciekawa obserwacja, która pokazuje, że aż dwie składowe poczucia koherencji są istotnymi predyktorami rezygnacji. Z przeprowadzonej analizy daje się zauważyć, że gdy poczucie zaradności jest słabsze a poczucie sensowności silniejsze oraz gdy sytuacja jest oceniana jako bardziej niepewna, to wówczas przez pacjentów częściej stosowana jest strategia radzenia sobie polegająca na rezygnacji. 7. Odreagowanie W przeprowadzonej analizie, badającej związki pomiędzy uwzględnionymi w tej hipotezie zmiennymi a strategią polegającą na odreagowaniu, nie obserwuje się żadnych istotnych związków. Jest to jednocześnie jedyna strategia radzenia sobie, gdzie w przypadku wykorzystania w analizie regresji emocji negatywnych jako sumy (zamiast poszczególnych wskaźników emocji), występują tutaj jako istotny predyktor globalne emocje negatywne. Można tutaj zauważyć, że im poziom przeżywanych przez badanych pacjentów emocji negatywnych jest silniejszy, wówczas częściej stosują oni strategię polegającą na odreagowaniu. 8. Kontrolowanie emocji W przypadku tej strategii radzenia sobie, daje się zauważyć, że im sytuacja jest oceniana jako bardziej pozytywna, wówczas częściej pacjenci stosują strategię polegającą na kontrolowaniu emocji. W sytuacji, kiedy w analizie wykorzystuje się poszczególne składowe poczucia koherencji można zaobserwować, że kontrolowanie emocji częściej występuje wtedy, gdy pacjenci posiadają silniejsze poczucie zrozumienia, a sytuacja jest oceniana przez nich jako bardziej pozytywna. Wnioski 1. Jeżeli sytuacja jest oceniana przez badanych pacjentów jako bardziej negatywna, wówczas natężenie emocji negatywnych jest większe, a gdy sytuacja jest oceniana jako możliwość większego wpływu na nią, wtedy natężenie emocji negatywnych jest mniejsze. 2. Gdy słabsze jest poczucie koherencji, a sytuacja jest oceniana przez chorych w większym stopniu jako negatywna, wówczas występują u pacjentów silniejsze emocje negatywne. 3. Im silniejsze emocje negatywne (globalne) występują u badanych pacjentów, tym częściej stosują oni strategie radzenia sobie, które polegają na rezygnacji oraz na odreagowaniu. 4. W przypadku analizowania poszczególnych wskaźników emocji, obserwuje się, że strategia rezygnacji występuje częściej, gdy u pacjentów jest silniejszy poziom depresji, a strategię odreagowania stosują pacjenci częściej w przypadku, gdy występuje u nich ich silniejszy stan lęku.

724 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 717-724 5. Gdy u badanych pacjentów jest wyższy poziom stresu, wówczas częściej stosują oni strategię polegającą na obwinianiu siebie, natomiast, jeżeli poziom depresji jest niższy, wówczas częściej stosują oni strategię polegającą na koncentracji na problemie. 6. Bardziej złożona analiza, która dotyczyła stosowania przez badanych pacjentów wszystkich wyróżnionych w badaniach strategii radzenia sobie, pokazuje, że występuje więcej uwarunkowań psychologicznych, które przyczyniają się do wyboru poszczególnych strategii przez badanych chorych. Strategie te wiążą się z różnymi zmiennymi psychologicznymi, które oddziałują w różnym stopniu i w różnych konfiguracjach u poszczególnych badanych pacjentów. Piśmiennictwo / References 1. Antonovsky A. Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Fundacja IPN, Warszawa 1995. 2. Heszen-Niejodek I. Stres i radzenie sobie główne kontrowersje stresu. [w:] Człowiek w sytuacji stresu. Heszen- Niejodek I, Ratajczyk Z (red). UŚ, Katowice 1996. 3. Heszen-Niejodek I. Podstawowe zagadnienia psychologicznej teorii stresu i radzenia sobie. Promocja Zdrowia Nauki Społeczne i Medyczne 1996, 8-9. 4. Szewczyk L, Kulik A (red). Aktualności psychosomatyki okresu rozwojowego i dorosłości. Proqurat, Lublin 2006. 5. Szewczyk L, Kulik A (red). Problemy psychosomatyki okresu dorastania i dorosłości. Proqurat, Lublin 2008. 6. Słowik P. Chory somatycznie wobec własnej choroby propozycje pomocy psychologicznej. [w:] Wybrane problemy zmagania się ze stresem. Kubacka-Jasiecka D (red). Prace Psychologiczne UJ, Kraków 1995, 12. 7. Słowik P. Związki pomiędzy poczuciem koherencji a emocjami u chorych somatycznie. Sztuka Leczenia 2002, 3: 43-48. 8. Słowik P. Zmienne psychologiczne w indywidualnym doświadczaniu choroby somatycznej. [w:] Zdrowie, stres, choroba w wymiarze psychologicznym. Wrona-Polańska H (red). Impuls, Kraków 2008. 9. Tylka J. Psychosomatyka. UKSW, Warszawa 2000. 10. Juczyński Z, Ogińska-Bulik N (red). Zasoby osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu jednostki. UŁ, Łódź 2003. 11. Słowik P. Sense of coherence versus negative emotions and styles of coping with stress in patients with somatic illnesses. [w:] Higieniczno-środowiskowe uwarunkowania zdrowia. Jackowska I, Iskra M, Borzęcki A, Sztanke K (red). UM, Lublin 2008. 12. Słowik P. Czynniki psychologiczne sprzyjające radzeniu sobie ze stresem choroby u pacjentów z miażdżycą zarostową tętnic kończyn dolnych. [w:] Współczesne zagrożenia zdrowia. Kozioł-Montewka M, Spisacka S (red). PWSZ, Biała Podlaska 2008, XLIV. 13. Słowik P. Correlation between negative emotions and coping with stress in patients with somatic illnesses. [in:] Man- Made Environmental Changes. Borzęcki A (ed). UM, Lublin 2010. 14. Słowik P, Wysocka-Pleczyk M. Poczucie koherencji a style i sposoby radzenia sobie. Sztuka Leczenia 1998, 1. 15. Lazarus RS. Paradygmat stresu i radzenie sobie. Nowiny Psychol 1986. 16. Lazarus RS. Stałość i niestałość emocji. [w:] Natura emocji. Ekman P, Davidson RJ (red). GWP, Gdańsk 1998. 17. Wrześniewski K. Style a strategia radzenia sobie ze stresem. [w:] Człowiek w sytuacji stresu. Heszen-Niejodek I, Ratajczyk Z (red). UŚ, Katowice 1996. 18. Strelau J. Temperament a stres: Temperament jako czynnik moderujący stresowy, stan i skutki stresu oraz radzenia sobie ze stresem [w:] Człowiek w sytuacji stresu. Heszen- Niejodek I, Ratajczyk Z (red). UŚ, Katowice 1996. 19. Słowik P. Związki między poczuciem koherencji a stylami i strategiami radzenia sobie u pacjentów chorych z miażdżycą zarostową tętnic kończyn dolnych, [w:] Problemy psychosomatyki okresu dorastania i dorosłości. Szewczyk L, Kulik A (red). Proqurat, Lublin 2008. 20. Łosiak W. Dynamika emocji i radzenia sobie w stresie psychologicznym. UJ, Kraków 1994. 21. Łosiak W. Podstawowe koncepcje stresu i radzenie sobie. [w:] Wybrane problemy zmagania się ze stresem. Kubacka- Jasiecka D (red). Prace Psychologiczne. UJ, Kraków 1995, 12. 22. Wrześniewski K, Sosnowski T. Inwentarz Stanu i Cechy Lęku polska adaptacja testu STAI. Podręcznik. Laboratorium Technik Diagnostycznych. PTP, Warszawa 1987. 23. Stach R. Uzależnienie od alkoholu a depresja. Możliwość stosowania psychoterapii poznawczej w leczeniu uzależnienia. UJ, Kraków 1991. 24. Słowik P. Możliwości i propozycje pomocy psychologicznej oraz psychoterapii pacjentów chorych somatycznie. Sztuka Leczenia 1995, 2.