Pierwsze wolne elekcje Król Henricus wyrządził Polakom psikus
1. Pierwsze bezkrólewie Lipiec 1572 r. umiera Zygmunt August; ale on nie zostawił potomka Bez króla nie działają np. sądy By nie dopuścić do anarchii szlachta zwoływała konfederacje zwane kapturami Konfederacja kapturowe były w okresie bezkrólewia władzą wykonawczą na swoim terenie Na czele szlachty wtedy Mikołaj Sienicki i Jan Zamojski Interrexem (zastępcy króla w okresie bezkrólewia) został prymas Jakub Uchański Jan Firlej (kalwinista) był jego oponentem sejm konwokacyjny (na którym zostanie wybrany król) odbywa się w Kamieniu pod Warszawą w kwietniu 1573 r. To sukces katolików, bo na Mazowszu nie przyjęła się reformacja Jakub Uchański przewodniczy elekcji króla, koronuje go Jan Firlej publicznie ogłasza wynik elekcji Elekcja viritim; każdy szlachcic osobiście może wziąć udział w elekcji Przyjęcie na sejmie konwokacyjnym aktu konfederacji warszawskiej
2. Wolna elekcja 1573 Kandydaci ubiegający się o tron RP podczas elekcji: 1. Ernest Habsburg (syn cesarza Maksymiliana II) - Cesarstwo 2. Car Iwan IV Groźny Carstwo Rosyjskie 3. Jan III Waza Szwecja 4. Henryk Walezjusz Francja 5.
40 000 szlachty wybierało króla; najpierw debata sejmu (senatorowie + delegaci województw) potem, po przedstawieniu kandydatów, szlachta głosowała województwami Walezy ma poparcie dzięki ulotce wyborczej Walezego (22 l.) też popiera siostra Zygmunta Jagiellończyka Anna Jagiellonka (50 l.), którą pojmie za żonę Walezy
Artykuły henrykowskie Podstawowe zasady ustroju RP 1. Król nie powołuje swojego następcy; RP pozostanie monarchią elekcyjną 2. Wojna, pospolite ruszenie, podatki tylko za zgodą sejmu 3. Polityka zagraniczna i małżeństwa tylko za zgodą senatu 4. Sejm ma być zwoływany przynajmniej co 2 lata na okres 6 tygodni 5. Przy królu będzie przebywało 4 senatorów (rezydentów), którzy go będą kontrolować 6. Król nie powołuje nowych urzędów centralnych 7. Potwierdzono odrębność praw polskich, litewskich, ruskich 8. Potwierdzono akt konfederacji warszawskiej 9. Król ma utrzymywać wojsko kwarciane 10. Szlachta może królowi wypowiedzieć posłuszeństwo
Pacta conventa Osobiste zobowiązania króla wobec szlachty i państwa Przy każdym nowym królu nowe pacta 1. Sojusz polsko-francuski 2. Wzajemna pomoc wojskowa 3. Wzmocnienie polskiej armii, budowy floty 4. Finansowanie Akademii Krakowskiej 5. Spłaty długów Zygmunta Augusta 6. Fundowanie studiów 100 szlachcicom we Francji
3. Krótkie rządy Henryka Walezego 1573-1574 Walezy jest koronowany w 1574 r. Stara się wzmocnić władzę, zbiera wokół siebie magnatów brak chemii między nim a Polakami Gdy umiera brat Walezego Karol IX z 18/19 czerwca 1574 r. ucieka do Francji Ultimatum nakazujące królowi wrócić do maja 1575 r.
4, Drugie bezkrólewie Walezy nie wraca (jest we Francji Henrykiem III i walczy w wojnie trzech Henryków) Znów sejm konwokacyjny Ponownie mocni kandydaci: 1. Cesarz Maksymilian II Habsburg - Cesarstwo 2. Fiodor I (syn Iwana Groźnego) Carstwo Rosyjskie 3. Jan III Waza Szwecja 4. Stefan Batory Siedmiogród
Najpotężniejsi senatorowie popierają cesarza; doszło nawet do jego elekcji w grudniu 1575 r. bez porozumienia z większością Jakub Uchański ogłosił Maksymiliana II królem Na to Jan Zamojski wysuwa kandydaturę Anny Jagiellonki w pakiecie ze Stefanem Batorym Zwolennicy Batorego opanowali Kraków i czekali na jego przybycie Przybywa do Krakowa, bierze ślub z Jagiellonką i panuje nam szczęśliwie Maksymilian chciał się przeciwstawić, ale był zmarł
5. Panowanie Stefana Batorego 1576-1586
a) Wojna z Gdańskiem Magnateria i miasta pruskie szybko przekonały się do Batorego Gdańsk chce zniesienia Statutów Karnkowskiego; m.in. prawo króla do nakładania embarga na handel morski z dowolnym krajem; monarcha miał prawo budowania nowych portów i tworzenia floty wojennej; poszerzone zostały kompetencje sądownicze króla wobec Gdańska Batory chce to rozwiązać siłą; konfiskata majątków, przeniesienie handlu morskiego do Elbląga Nie udaje się jednak pokonać samego Gdańska (mimo zwycięstwa w bitwie pod Lubiszewem) Rozejm 1577; 1. Gdańsk uznaje wybór Batorego i zapłaci odszkodowanie 2. Batory zniesie Statury Karnkowskiego
b) Reforma sądownictwa 1578 r. powołano Trybunał Koronny (dla Polski), a w 1581r. Trybunał Litewski (dla Litwy) Mają kompetencję sądu królewskiego Były to instytucje odwoławcze Król już nie jest najwyższym sędzią
c) Akademia Wileńska 1579 r. kolegium jezuickie Batory przekształcił na Akademię Wileńską
d) Piechota wybraniecka Z każdych 20 łanów (1 łan ok. 17 ha) z królewszczyzn 1 piechur ma być zawsze gotowy do walki Reszta chłopów zrzuca się na niego i ma opiekować się jego gospodarstwem Łącznie ok. 2300 ludu
e) Wojny z Moskwą 1577 r. Iwan Groźny znów rusza na Inflanty Batory nie chce walczyć w Inflantach; woli w Carstwie 1579 r. zajmuje Połock, pustoszy ziemię siewierską i smoleńską 1580r. zdobycie Wielkich Łuków 1581 r. atak na Psków (w międzyczasie Szwedzi pogonili Rosjan z Narwy i zamków estońskich)
Pokój w Jamie Zapolskim 1582 r. 1. Rosja oddaje Polsce Inflanty i ziemię połocką 2. Estonia zostaje w rękach Szwedów Rosja na 100 lat bez dojścia do Bałtyku
f) Konflikt króla ze szlachtą (sprawa Zborowskiego) Samuel Zborowski (potężny magnat i awanturnik) skazany na śmierć w 1584 r. Szlachta oskarża Jana Zamoyskiego i króla o tyranię i zamach na prawa szlachty