10 ZIOŁA I CHWASTY LEKI Z ZIELONEJ APTEKI CELE OGÓLNE: rozwijanie wrażliwości zmysłowej kształtowanie szacunku dla przyrody rozwijanie pasji obserwowania zjawisk przyrodniczych zdobywanie umiejętności samodzielnego prowadzenia obserwacji przyrodniczych kształtowanie umiejętności służących zdobywaniu wiedzy kształtowanie umiejętności pracy zespołowej. CELE OPERACYJNE: Przewidywane osiągnięcia uczeń potrafi: prowadzić samodzielnie obserwacje przyrodnicze dostrzec i zilustrować różnorodność rozmiarów, kolorów całych roślin oraz ich części, zwłaszcza liści i kwiatów wymienić cechy charakterystyczne i miejsca występowania wybranych gatunków ziół i chwastów omówić znaczenie wybranych gatunków roślin dla przyrody opowiedzieć o właściwościach użytkowych (leczniczych, kosmetycznych, odżywczych) wybranych roślin rozpoznać kilka gatunków roślin użytkowych zastosować dziko rosnące rośliny lecznicze, kosmetyczne, odżywcze przekazać swoją wiedzę o znaczeniu wybranych gatunków roślin dzielić się spostrzeżeniami z obserwacji. ŚRODKI DYDAKTYCZNE: żywe okazy roślin w terenie lupy atlasy, przewodniki, klucze wybrane przez nauczyciela opakowania po ziołowych i owocowych herbatach, lekach, kosmetykach. Literatura dla nauczyciela: Gayówna D. Rośliny łąk. WSiP Warszawa 1992. Anioł-Kwiatkowska J. Rośliny kosmetyczne. WSiP Warszawa 1992. Moszczowicz J. Dziko rosnące rośliny użytkowe. WSiP Warszawa 1990. Podlech D. Rośliny lecznicze. Muza SA Warszawa 1994. Dreyer W. Łąka rośliny i zwierzęta. Multico. Warszawa 1999. Schwarz Z., Szober J. Rośliny towarzyszące człowiekowi. WSiP Warszawa 1992. 120
PRZYGOTOWANIE DO ZAJĘĆ Przed przystąpieniem do realizacji tematu trzeba przygotować atlasy i klucze, które pomogą w identyfikacji wybranych roślin oraz lupy do obserwacji drobnych elementów w ich budowie. Kilka dni przed zajęciami trzeba znaleźć odpowiednie miejsce fragment łąki z śródpolną kępą drzew, dającą cień, aby uczniowie nie byli zbyt narażeni na upał. Przed realizacją tematu uczniowie otrzymują za zadanie domowe zebrać w domu opakowania po ziołowych i owocowych herbatkach, lekach i kosmetykach oraz dowiedzieć się o ich zastosowaniu. Zebrane opakowania przynoszą na zajęcia. PRZEBIEG ZAJĘĆ Etap wprowadzający 1. Dowolna zabawa ruchowa, w której uczniowie naśladują poznanych wcześniej mieszkańców łąki i odgrywają sceny z ich życia. 2. Obserwacja Widzimy barwy łąki. Uczniowie obserwują łąkę i odpowiadają na pytania: Ile kolorów widzimy? Jak są ułożone kolory są wymieszane, czy tworzą plamy o określonych barwach? Którego koloru jest najwięcej? Ile jest odcieni jednego koloru, np.: żółtego? 3. Praca plastyczna w grupach Malujemy barwy łąki odwzorowanie układu kolorów na łące, technika dowolna. Etap realizacji 1. Ćwiczenie Poznajemy rośliny żyjące na łące. Uczniowie pracują w 2 3 osobowych grupach. Każda grupa (z pomocą nauczyciela) wyznacza za pomocą sznurka i patyków powierzchnię badawczą nie większą niż 1m 2. Zadaniem grupy jest: policzyć ile różnych roślin (różnie wyglądających) znajduje się na wybranej powierzchni odpowiedzieć na pytanie: których roślin jest najmniej, a których najwięcej. 2. Ćwiczenia Trzy kroki do poznania naszych roślin: z daleka, z bliska, przez lupę. Każda grupa wybiera 3 rośliny i zapoznaje się z nimi: z daleka (z odległości wyciągniętej ręki) z bliska (z twarzą przy roślinie) przez lupę. Podczas obserwacji uczniowie porównują wybrane rośliny: wielkość: wysoka czy niska, smukła czy rozłożysta; łodyga: obła czy kanciasta, sztywna czy giętka, liście: kształt (małe, duże, podłużne, zaokrąglone, wąskie, szerokie, gładkie, szorst- 121
Poznajemy rośliny żyjące na łące klasa I c Szkoła Podstawowa nr 1 w Mszanie Dolnej wychowawczyni Izabela Staroń kie, lepkie, ogonek liściowy długi czy krótki), jak są ułożone na łodydze (parami, w okółkach, pojedynczo itp.) kwiat: kolor, kształt, wielkość, ilość płatków i elementów wewnątrz kwiatu. 3. Ćwiczenie Zamykamy oczy otwieramy nosy i ręce. Rośliny możemy poznawać za pomocą węchu. Różnorodność zapachów jest ogromna, każdy gatunek pachnie inaczej. Niektóre pachną bardzo przyjemnie, przypominają woń owoców, inne mogą być mdłe, ostre, nawet odrażające np. wilżyna bezbronna, bodziszek cuchnący. Rośliny możemy poznawać również za pomocą dotyku, ponieważ na całej roślinie lub jej częściach mogą znajdować się różnego rodzaju włoski, wyrostki, kolce, elementy czepne, rozmnóżki w formie bulwek, lepkie wydzieliny. Każdy z uczniów z zawiązanymi oczami otrzymuje roślinę i zapoznaje się z nią za pomocą dotyku i węchu odpowiadając na pytania: Jaki jest zapach: słaby czy mocny, łagodny czy ostry, słodki czy orzeźwiający, przyjemny czy przykry, do jakiego innego jest podobny, z czym się kojarzy, itp.? Czy kwiat pachnie tak samo jak łodyga i liście? Jakie są w dotyku łodyga i liście: twarde czy miękkie, gładkie czy szorstkie, suche czy lepkie? Łodyga jest obła czy kanciasta? Czy są kolce, włoski, wąsy itp.? Aby ćwiczenie angażowało wszystkich uczestników można je przeprowadzić w innej formie. Grupa zaprowadza osobę niewidzącą do wybranej rośliny i obserwuje jej badania węchowo-dotykowe, po czym obraca niewidomego w kółko i odsłania oczy. Po odsłonięciu oczu niewidomy szuka rośliny poznanej wcześniej nosem i dłońmi. 122
4. Obserwacja Co robią owady i inne zwierzęta wśród roślin na łące Co robią owady klasa I c Szkoła Podstawowa nr 1 w Mszanie Dolnej wychowawczyni Izabela Staroń Uczniowie obserwują fragment łąki i próbują zauważyć jak najwięcej zwierząt lub śladów ich bytności wśród roślin. Wniosek: Rośliny niepozorne, które wydają się niepotrzebnymi chwastami są źródłem pokarmu i mieszkaniem dla wielu drobnych mieszkańców łąki. 5. Ćwiczenie Poznajemy leki z zielonej apteki. Uczniowie oglądają opakowania po herbatkach owocowych, ziołowych lekach, kosmetykach i odczytują ich skład, szukając odpowiedzi na pytania: Jakie pospolite rośliny wchodzą w skład herbat, leków i kosmetyków? Czy rosną na naszej łące? Jakie właściwości mają poznane rośliny? Czy poznane rośliny są wykorzystywane w twoim domu? 123
Wniosek: Wiele pospolitych roślin, uważanych za chwasty to wartościowe leki, kosmetyki oraz źródło witamin i minerałów. Etap podsumowujący 1. Wypełnianie karty pracy. Narysuj jedną z poznanych roślin. Narysuj najciekawszy element rośliny, który oglądałeś przez lupę. Narysuj leki lub kosmetyki, do których wyrobu jest używana twoja roślina. ZAŁĄCZNIKI: Nr 1 Poznaj leki z zielonej apteki Nr 2 Zioła naszych łąk tablica nr 24 Nr 3 Zioła naszych łąk tablica nr 25 Nr 4 Karta pracy. 124
Załącznik 1. POZNAJ LEKI Z ZIELONEJ APTEKI Babka zwyczajna Bylina do 30 cm wysoka, liście szerokojajowate, całobrzegie, skupione w różyczkę. Kwiatostany długie, kłosokształtne, a kwiaty bardzo drobne, żółtawobiałe. Kwitnie od czerwca do września. Surowcem zielarskim jest liść z ogonkiem. Zawiera sole mineralne oraz witaminy: A, C, K. Działa przeciwzapalnie, przeciwkrwotocznie, bakteriobójczo, gojąco, przeciwcukrzycowo. Maseczki z babki leczą trądzik, wypryski, wrzody, czyraki. Sok z liści koi stany zapalne skóry, powiek i spojówek. Wyciąg z rośliny działa odtruwająco i wykrztuśnie. Podobne właściwości ma babka lancetowata. Przywrotnik pasterski Bylina do 50 cm wysoka, łodyga szarozielona, wznosząca się, górą owłosiona. Liście dolne okrągławe, 7 9 klapowe, długogonkowe są zebrane w różyczkę. Brzeg liścia ząbkowany. Kwiaty żółtawozielone lub zielonkawe tworzą wiechokształtny kwiatostan. Przywrotnik kwitnie od czerwca do października. Działa bakteriobójczo, gojąco, przeciwzapalnie, regenerująco i przeczyszczająco. Kąpiele z dodatkiem odwaru z przywrotnika powodują zanikanie plam i blizn. Pokrzywa Cechy wyglądu Chyba każde dziecko zna pokrzywę! Pokrzywa to prawdziwa apteka. Surowcem lekarskim na wiosnę i jesień jest korzeń, a od maja do września również ziele i liście. Mają one działanie: bakteriostatyczne, przeciwzapalne, moczopędne, przeciwkrwotoczne, przeciwbiegunkowe, odtruwające, przeciwreumatyczne, przeciwcukrzycowe, żółciopędne. W kosmetyce stosowane są kompresy i maseczki odmładzające i oczyszczające. Płukanki wzmacniają, odżywiają włosy oraz likwidują łupież. Krwawnik pospolity Bylina osiągająca 1 m wysokości. Łodyga wzniesiona. Cała roślina jest gęsto ulistniona i aromatyczna. Kwiatostan baldachokształtny, biały lub bladoróżowy. Liście 125
podwójnie lub potrójnie pierzastosieczne. Surowcem leczniczym jest ziele, zbierane w początkowym okresie kwitnienia. Działanie lecznicze Ma właściwości bakteriostatyczne, przeciwzapalne, gojące, odtruwające, przeciwkrwotoczne, rozkurczowe, moczopędne i żółciopędne. Pobudza wydzielanie soków trawiennych. Żywokost lekarski Bylina 30 100 cm wysoka. Łodyga wyprostowana, gruba i owłosiona. Liście dolne duże, jajowate, a w górnej części łodygi mniejsze, lancetowate, szorstko owłosione. Kwiaty zwisłe, różowofioletowe. Żywokost kwitnie w maju i czerwcu. Korzeń stosowany był jako lek w złamaniach kości, stąd polska nazwa żywokost. Okłady z niego przyspieszają gojenie się ran, owrzodzeń i oparzeń, ponieważ zawiera on alantoinę. Suszone liście żywokostu dodawano do paszy dla kur, wskutek czego żółtka jaj miały intensywny kolor. Dziurawiec zwyczajny Bylina 30 60 cm wysoka. Łodyga wzniesiona. Liście podługowate, oglądane pod światło mają widoczne przeświecające punkciki, stąd polska nazwa dziurawiec. Kwiaty żółte, płatki czarno nakrapiane, kwiatostan gęsty. Kwitnie od czerwca do września. Surowcem leczniczym są płatki korony, działki kielicha i pąki kwiatowe. Przy rozgniataniu wydzielają wiśniowoczerwony sok. Barwnik ten uczula organizm na promienie ultrafioletowe. Osoby zażywające dziurawiec powinny unikać słońca, gdyż łatwo ulegają oparzeniom słonecznym. Dziurawiec pobudza czynności żołądka, wzmacnia organizm, działa bakteriobójczo, działa uspokajająco na układ nerwowy, pobudza przemianę materii i wydalanie moczu. Zastosowanie kosmetyczne: działanie regenerujące cerę suchą, łagodzą oparzenia i odmrożenia. Waciki nasączone sokiem z ziela tamują krwawienie z nosa. Tasznik pospolity Cechy wyglądu Roślina roczna lub dwuletnia; 20 40 cm wysoka. Łodyga naga, liście dolne zebrane w różyczkę. Liście łodygowe całobrzegie. Kwiaty białe zebrane w grona. Kwitnie od marca do października. Owocem jest trójkątna łuszczynka. Własności lecznicze i kosmetyczne Jest doskonałym środkiem hamującym krwawienia. Z nasion można przyrządzać musztardę. Świeże ziele dawniej stosowano przeciw pluskwom. 126
Załącznik 2. ZIOŁA NASZYCH ŁĄK tablica nr 24 127
Załącznik 3. ZIOŁA NASZYCH ŁĄK tablica nr 25 128