IX Kongres Ekonomistów Polskich

Anna Rzeszutko Walenty Poczta Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu IX Kongres Ekonomistów Polskich ZNACZENIE WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ W PROCESIE MODERNIZACJI ROLNICTWA W POLSCE 1 Streszczenie: Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej i objęcie polskiego sektora rolnego mechanizmami Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) stało się szansą na zdynamizowanie niezbędnych przemian w rolnictwie. Wśród szerokiej palety instrumentów WPR oddziałujących na te procesy szczególne miejsce zajmują działania skierowane na wsparcie inwestycji modernizujących gospodarstwa rolne. Celem opracowanie jest próba wskazania znaczenia implementacji instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej o charakterze modernizacyjnym vs. znaczenia poziomu rozwoju sektora rolnego w procesie modernizacji rolnictwa. Analiza przeprowadzona została w oparciu o regionalne (na poziomie województw) zróżnicowanie tego poziomu oraz dynamikę modernizacji gospodarstw rolnych. Otrzymane wyniki odniesiono do rezultatów wdrażania mechanizmów WPR w postaci poziomu absorpcji środków finansowych tej polityki, ukierunkowanych na wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych. W badaniach wykorzystano metodę miernika syntetycznego oraz analizę korelacji i regresji. Do badań wykorzystano dane GUS (PSR 2002 i 2010) oraz ARiMR. Otrzymane wyniki wskazują na istotne znaczenie instrumentów WPR w procesie modernizacji rolnictwa w Polsce. Summary: Poland's accession to the EU and inclusion of the Polish agriculture into the Common Agricultural Policy (CAP) of the European Union has become an opportunity to make the necessary changes in Polish agriculture more dynamic. Among the wide range of CAP instruments affecting the agriculture, the modernisation of farms by supporting investments and improving the level of capital equipment take a special place. The aim of the study is an attempt to indicate the importance of implementation of the Common Agricultural Policy instruments vs. the importance of the level of the agricultural development in the process of modernization of farms. The analysis was based on the regional (voivodship) differentiation of the level of agricultural development and the dynamics of modernization of agricultural holdings. The results were compared to the results of the implementation of the CAP instruments (the absorption of the CAP funds affecting on the modernization of farms). The synthetic coefficient, correlation and regression models were used in the study. The study is based on data from Polish Central Statistical Office (mainly coming from two Agricultural Censuses held in years 2002 and 2010) and ARiMR data. The results indicate on the importance of the CAP instruments in the process of modernization the agricultural sector in Poland. Słowa kluczowe: Wspólna Polityka Rolna (WPR), absorpcja, modernizacja, poziom rozwoju, rolnictwo, region Key words: Common Agricultural Policy (CAP), absorption, modernization, development level, agriculture, region Wstęp Z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej sektor rolny charakteryzowało znaczne opóźnienie rozwojowe w stosunku do rolnictwa Wspólnoty, przejawiające się m.in. w niekorzystnej, mocno rozdrobnionej strukturze obszarowej gospodarstw rolnych, niewłaściwie ukształtowanych relacjach czynników produkcji skutkujących niską efektywnością wykorzystania potencjału produkcyjnego, jak i relatywnie słabym wyposażeniem kapitałowym gospodarstw, potęgowanym wysokim stopniem zużycia środków trwałych (Poczta 2003; Poczta, Kołodziejczak 2004; Łuczka- Bakuła 2000). Jednocześnie skala wskazanych zjawisk była znacznie zróżnicowana regionalnie 2 (Poczta, Mrówczyńska 2002). Aby sprostać wymaganiom i normom obowiązującym na Jednolitym Rynku Europejskim, polskie rolnictwo stanęło przed koniecznością poprawy konkurencyjności i dostosowania się do obowiązujących na tym rynku reguł. Wymusiło to intensyfikację działań prowadzących do przemian strukturalnych i rozwoju sektora rolnego, wśród których znaczące miejsce zajmuje modernizacja gospodarstw rolnych (Program 2011). Konieczność wsparcia modernizacji gospodarstw rolnych, została dostrzeżona, choć początkowo wdrażana w ograniczonym zakresie, w rolnictwie europejskim już w latach 70. XX wieku 3 (Ciepielewska 1981). Podejście to było uzasadnione, ponieważ dotowanie inwestycji rozwojowych przyczynia się do wdrażania postępu technicznego, biologicznego oraz organizacyjno-ekonomicznego prowadzącego do rozwoju zdolności wytwórczych rolnictwa i 1 Artykuł powstał w ramach projektu badawczego pt. Regionalne zróżnicowanie przemian struktury rolnictwa w Polsce w warunkach integracji z Unią Europejską (UMO-2011/01/N/HS4/06135) finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. 2 W artykule pojęcie regionu odnosi się do regionu administracyjnego województwa. 3 Pierwsza dyrektywa regulująca zasady i środki pomocy dla modernizujących się gospodarstw została wydana w 1972 r. (Council Directive 72/159/EEC of 17 April 1972 on the modernization of farms (Dz.U. OJ L 96 z 23.4.1972)), jednak konieczność zwiększenia produktywności rolnictwa, dzięki zastosowaniu postępu technicznego zapisana została już w celach Wspólnej Polityki Rolnej w momencie jej powstania (Traktat 2005) 1

wzrostu jego produktywności. Jest zatem instrumentem wspomagania procesu przemian strukturalnych i podnoszenia sprawności ekonomicznej gospodarstw rolnych (Czubak 2012). W rolnictwie Wspólnoty wspieraniu procesów modernizacyjnych służą środki finansowe w ramach II filaru Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), z których korzystanie przez gospodarstwa rolne w Polsce stało się możliwe z chwilą akcesji do Unii Europejskiej. Jak wskazuje Poczta i in. (2012) środki te stanowią grupę zewnętrznych czynników rozwoju rolnictwa, które dopełniane są czynnikami wewnętrznymi głównie potencjałem produkcyjnym (zasobami czynników produkcji i ich jakością) oraz umiejętnościami jego transformacji w efekty produkcyjne. W aktualnym okresie programowania instrumentem wspierającym inwestycje i procesy modernizacyjne w polskim rolnictwie jest działanie Modernizacja gospodarstw rolnych w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (PROW 2007-2013). W poprzednim okresie programowania, przypadającym w Polsce na lata 2004-2006 było to działanie Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich (SPO) Inwestycje w gospodarstwach rolnych. Znaczne środki finansowe przewidziane na realizację tych działań są wyrazem zrozumienia potrzeb inwestycyjnych gospodarstw rolnych w Polsce 4 (Program 2011, Sprawozdanie 2010). W ramach obu działań pomoc udzielana była (i nadal jest) na modernizację zaplecza technicznego gospodarstw, w tym inwestycje materialne związane z budową lub remontem budynków i budowli, zakupem lub instalacją maszyn i urządzeń do produkcji rolniczej, przechowalnictwa, magazynowania lub też przygotowania produktów rolnych do sprzedaży, zakładaniem bądź modernizacją sadów lub plantacji wieloletnich, a także na inwestycje służące ochronie środowiska, poprawie warunków utrzymania zwierząt, poprawie bezpieczeństwa żywności lub poprawie bezpieczeństwa pracy (Program 2011, Sprawozdanie 2010). Przeprowadzone inwestycje oddziałują zatem na stan wyposażenia kapitałowego 5 gospodarstw rolnych, którego wzrost, obok postępu naukowo-technicznego powszechnie uznaje się za pierwotny element i źródło rozwoju sektora rolnego. Wzrost ten prowadzi do zasadniczych zmian w wyposażeniu gospodarstw oraz w stosowanych technikach wytwarzania. Procesowi temu z reguły towarzyszy redukcja zasobów siły roboczej oraz ewolucja struktury obszarowej gospodarstw w kierunku wzrostu ich powierzchni (Kowalczyk 1991, Kowalski 1998). Zmiany w zasobach środków trwałych w rolnictwie 6 odrywają zatem znaczącą w rolę w przemianach strukturalnych, ponieważ na skutek wzrostu wyposażenia gospodarstw w odpowiedni sprzęt rolniczy możliwe staje się ograniczenie zasobów i nakładów pracy przy zachowaniu, bądź nawet wzroście jej wydajności z towarzyszącym jej wzrostem wydajności ziemi (Poczta, Kołodziejczak 2004). Ponadto, co podkreśla Czubak (2012) jakość i struktura majątku trwałego gospodarstw rolnych określa możliwości produkcyjne oraz sprawność działalności operacyjnej. Zatem sprawne i efektywne funkcjonowanie gospodarstw rolnych nie jest możliwe bez inwestowania w trwałe środki produkcji (Poczta i in. 2012, za Zegar 1985). Cel i metodyka Celem opracowania jest próba wskazania znaczenia czynników egzogenicznych - implementacji instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej o charakterze modernizacyjnym oraz czynników endogenicznych ukształtowanego poziomu rozwoju rolnictwa w procesie modernizacji gospodarstw rolnych w Polsce. Zróżnicowane uwarunkowania do produkcji rolnej w poszczególnych regionach Polski, determinowane czynnikami naturalnymi oraz antropogennymi, ukształtowanymi w dużej mierze w przeszłości, powodują, że poziom rozwoju rolnictwa 7 w Polsce jest wysoce zróżnicowany terytorialnie. Uwzględnienie tego zróżnicowania uzasadnia przeprowadzenie analizy w ujęciu regionalnym i pozwala na weryfikację zależności pomiędzy poziomem tego rozwoju w poszczególnych regionach, tempem modernizacji gospodarstw rolnych zlokalizowanych na ich terenie, a poziomem absorpcji środków finansowych Wspólnej Polityki Rolnej z założenia przyczyniających się do modernizacji gospodarstw rolnych. Poziom rozwoju rolnictwa według województw w Polsce, w okresie przed akcesją do Unii Europejskiej, wyznaczono metodą miernika syntetycznego, przy konstrukcji którego posłużono się następującymi wskaźnikami 8 : 4 Pierwotna alokacja środków finansowych na realizację działania Modernizacja gospodarstw rolnych zakłada, że na działanie to zostanie przeznaczone 47% środków w ramach osi I PROW 2007-2013 dotyczącej poprawy konkurencyjności sektora rolnego i leśnego, z kolei na realizację działania Inwestycje w gospodarstwach rolnych wydatkowano aż 643 mln euro, tj. 36% środków finansowych SPO (Program 2011, Sprawozdanie 2010). 5 Pod pojęciem kapitału w rolnictwie rozumie się wszystkie materialne czynniki potencjału gospodarstwa rolnego wraz z zasobami pieniężnymi lecz bez zasobów ziemi, stanowiące główną część jego majątku (Poczta, Kołodziejczak 2004, Poczta, Mrówczyńska 2002), inaczej są to wszystkie elementy pracy uprzedmiotowionej biorącej udział w procesie produkcji (Kowalski 1998). Obok ziemi i pracy, kapitał jest trzecim głównym czynnikiem produkcji w rolnictwie. 6 Zasoby te określa się mianem technicznego wyposażenia procesu produkcji, bądź majątkiem produkcyjnym (Kowalski 1998, Tomczak 1983, s. 75, 91). 7 Mówiąc o poziomie rozwoju rolnictwa w województwie autorzy mają na myśli poziom rozwoju zlokalizowanych na jego terenie gospodarstw rolnych. Zatem pojęcia te ( poziom rozwoju rolnictwa i poziom rozwoju gospodarstw rolnych ) oznaczają to samo i będą stosowanie zamiennie. 8 Wskaźniki te odzwierciedlają cechy strukturalne rolnictwa, poziom intensywności gospodarowania, a także uzyskiwane wyniki ekonomiczne. Podobne miary w typologii produkcyjno-ekonomicznej rolnictwa województwa wielkopolskiego, uwzględniającej osiągnięty poziom jego rozwoju zastosowali Poczta i Wysocki (2000). 2

Wartość brutto środków trwałych w przeliczenia na jednostkę pracy wyrażoną w AWU 9 (inaczej techniczne uzbrojenie pracy); Wartość dodana brutto w przeliczeniu na jednostkę pracy wyrażoną w AWU; Wartość dodana brutto w przeliczeniu na jedno gospodarstwo (powyżej 1 ha UR); Udział użytków rolnych w gospodarstwach rolnych o powierzchni powyżej 20 ha UR; Średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach powyżej 1 ha UR; Obsada zwierząt gospodarskich w sztukach dużych 10 (SD) na 100 ha UR; Udział gospodarstw produkujących głównie na rynek 11. Dobór wskaźników oparty był zarówno o przesłanki merytoryczne jak i statystyczne, w tym wartości współczynnika zmienności wynoszące dla poszczególnych cech więcej niż 40% oraz analizę elementów diagonalnych macierzy odwrotnej do macierzy korelacji dla wskazanych cech. Z uwagi na zaklasyfikowanie wszystkich cech prostych jako stymulant (cech dodatnio skorelowanych z badanym zjawiskiem, których wyższe wartości są pożądane) w procesie normalizacji, umożliwiającym sprowadzenie wartości badanych cech do porównywalności, posłużono się następującą formułą (Wysocki, Lira 2003): z ij xij min{ xij} max{ x } min{ x } i ij i ij Do wyznaczenia wartości wskaźników syntetycznych wykorzystano metodę bezwzorcową, polegającą na operacji uśrednienia wcześniej znormalizowanych wartości cech prostych za pomocą poniższego wzoru: m q n z i j j i 1, (i = 1, 2,..., n); wartości cechy syntetycznej q i należą do przedziału (0, 1). Otrzymane wartości wskaźników syntetycznych, w oparciu o ich średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe umożliwiły podział badanej zbiorowości na cztery grupy (klasy) o różnym poziomie rozwoju: klasa I: qi q sq poziom bardzo wysoki, klasa II: q sq qi q poziom wysoki, klasa III: q qi q sq poziom średni, klasa IV: qi q sq poziom niski. Podobną procedurę zastosowano dla wyznaczenia tempa modernizacji gospodarstw oraz skali absorpcji środków WPR ukierunkowanych na modernizację gospodarstw. Dla wyznaczenia syntetycznego miernika absorpcji środków WPR o charakterze modernizacyjnym za wskaźniki cząstkowe posłużyła kwota zrealizowanych płatności w ramach działania 1.1 SPO 2004-2006 Inwestycje w gospodarstwach rolnych 12 oraz działania 121 PROW 2007-2013 Modernizacja gospodarstw rolnych 13 w przeliczeniu na powierzchnię użytków rolnych (w ha UR), osobę pełnozatrudnioną w rolnictwie (AWU) oraz gospodarstwo powyżej 1 ha UR. Natomiast w celu wyznaczenia skali modernizacji gospodarstw rolnych w poszczególnych województwach, jako cechy proste przyjęto następujące wskaźniki dynamiki obliczone dla każdego z województw (za rok bazowy przyjmując rok 2002): wartość brutto środków trwałych w rolnictwie; wartość brutto środków trwałych w przeliczeniu na jednostkę pracy (AWU); wartość dodana brutto w rolnictwie; wartość dodana brutto w rolnictwie w przeliczeniu na gospodarstwo powyżej 1 ha UR. 9 AWU (Annual Work Unit) - to umowna roczna jednostka nakładów pracy w rolnictwie, która oznacza ekwiwalent pełnego etatu. Oblicza się ją przez podzielenie liczby godzin przepracowanych w ciągu roku przez roczną liczbę godzin odpowiadającą pełnemu etatowi (w Polsce za ekwiwalent pełnego etatu przyjmuje się 2120 godzin pracy w roku). Zgodnie z metodologią Eurostatu przy wyliczaniu nakładów pracy wyrażonych w AWU przyjmuje się założenie, że na 1 osobę nie może przypadać więcej niż 1 AWU (Pracujący, 2012). 10 Ilość bydła, trzody chlewnej, owiec i drobiu przemnożono przez właściwe współczynniki przeliczeniowe. 11 Według metodologii GUS za gospodarstwa produkujące głównie na rynek, uznaje się te, w których wartość sprzedaży wynosi 3 tys. zł i więcej (Cele 2004). 12 Według stanu na dzień zakończenia programu. 13 Według stanu na dzień 30.06.2011 roku. 3

Przyjęcie powyższych wskaźników podyktowane było przesłankami wynikającymi z założeń działań skierowanych na modernizację gospodarstw rolnych, których realizacja, poprzez wsparcie inwestycji umożliwiających dostosowanie gospodarstw do warunków funkcjonowania na Jednolitym Rynku Unii Europejskiej, przyczynić się miała m.in. do poprawy ich konkurencyjności, zwiększenia efektywności działania, zwiększenia wartości dodanej produkcji oraz wzrostu dochodu rolniczego. Dodatkowo wybór wskazanych cech prostych wynikał z przeznaczenia środków finansowych wskazanych działań, które na skutek modernizacji technicznej infrastruktury produkcyjnej oddziałują na wzrost wartości środków trwałych gospodarstw rolnych (Program 2011, Sprawozdanie 2010). Zastosowanie miar syntetycznych, choć obarczone pewnymi elementami subiektywnymi wynikającymi z przyjętych przesłanek i doboru wskaźników, pozwoliło nie tyle na określenie rzeczywistego (bezwzględnego) poziomu rozwoju rolnictwa, tempa modernizacji gospodarstw rolnych oraz zakresu oddziaływania instrumentów WPR, ile na stwierdzenie, w których województwach w Polsce gospodarstwa rolne charakteryzują się relatywnie wyższym, a w których niższym poziomem rozwoju i gdzie ich modernizacja dokonuje się wolniej, a gdzie szybciej 14. W celu zbadania współzależności pomiędzy poziomem rozwoju rolnictwa w poszczególnych regionach kraju, tempem modernizacji gospodarstw rolnych, a absorpcją środków finansowych Wspólnej Polityki Rolnej 15 prześledzono zależności korelacyjne pomiędzy: poziomem rozwoju rolnictwa (gospodarstw rolnych) i tempem ich modernizacji, poziomem rozwoju rolnictwa (gospodarstw rolnych) i stopniem absorpcji instrumentów WPR, stopniem absorpcji instrumentów WPR i tempem modernizacji gospodarstw rolnych. Postępowanie badawcze obejmowało sporządzenie diagramów korelacyjnych, wyznaczenie wartości współczynnika korelacji liniowej, które następnie poddano weryfikacji pod kątem istotności (zastosowano test istotności t-studenta) oraz określenie, za pomocą analizy regresji liniowej 16, znaczenia poziomu rozwoju sektora rolnego i stopnia korzystania z instrumentów WPR w procesie modernizacji gospodarstw rolnych. W związku z przyjęciem założenia, że jedna z cech oddziałuje na drugą i zależność ta ma charakter liniowy 17, równanie regresji przyjęło następującą postać (Stanisz 2006; Wysoki, Lira 2003): f(x) = ax + b, gdzie: x oznacza wartość zmiennej niezależnej, y oznacza wartość zmiennej zależnej, a - jest współczynnikiem kierunkowym równania i określa, o ile jednostek przeciętnie wzrośnie (gdy a > 0) lub zmaleje (gdy a < 0) wartość zmiennej zależnej (y), gdy wartość zmiennej niezależnej (x) wzrośnie o jedną jednostkę, b to wyraz wolny równania regresji, który wyznacza punkt przecięcia prostej y = ax + b z osią rzędnych. Do badań wykorzystano dane Powszechnych Spisów Rolnych z lat 2002 i 2010, które stanowią największą i najbardziej szczegółową bazę informacyjną o stanie gospodarstw rolnych w Polsce, a ich porównanie pozwala na określenie kierunku i siły przemian jakie zaszły w polskim rolnictwie od czasu przystąpienia do Unii Europejskiej. Ponadto, w odniesieniu do wdrażania instrumentów WPR, oparto się na danych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) oraz Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW). Wyniki badań Zastosowanie syntetycznego miernika poziomu rozwoju rolnictwa w poszczególnych województwach w Polsce w okresie poprzedzającym wstąpienie do Unii Europejskiej, z użyciem wcześniej wymienionych wskaźników cząstkowych, doprowadziło do wyodrębnienia 4 grup województw o odmiennych charakterystykach (rysunek 1, tabela 1). Jednocześnie w zakresie omawianego miernika wyraźnie zarysował się podział kraju na część północną i zachodnią, o relatywnie wyższych wartościach badanej cechy oraz na część południową i wschodnią, na terenie której gospodarstwa rolne cechowały mniej korzystne charakterystyki. W grupie pierwszej, o relatywnie najwyższym poziomie rozwoju gospodarstw rolnych znalazły się województwa zachodniopomorskie, warmińsko-mazurskie i wielkopolskie. Gospodarstwa rolne tych województw charakteryzowały się najwyższymi wartościami wszystkich wskaźników cząstkowych. Średnia wartość brutto środków trwałych na osobę pełnozatrudnioną w rolnictwie wyniosła około 105 tys. zł i była o ponad połowę większa niż wartość ta średnio w Polsce. Również średnia wartość dodana brutto zarówno na gospodarstwo powyżej 1 ha UR, jak i na osobę pełnozatrudnioną, wynosząca odpowiednio prawie 35 i 28 tys. zł była znacznie większa niż w pozostałych grupach. Dodatkowo gospodarstwa z tych terenów charakteryzowały się relatywnie najlepszą strukturą obszarową. Średnia 14 Podobną procedurę badawczą dla określenia poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a dynamiki przemian na tych obszarach zastosowali Heffner i in. (2007). 15 Badano współzależność rozkładów tych zmiennych. 16 Funkcja regresji jest powszechnie wykorzystywanym narzędziem do badania powiązań pomiędzy zmiennymi (Stanisz 2006). 17 Przyjęcie niniejszego założenia wynikało z przesłanek merytorycznych, a także analizy materiału statystycznego. 4

powierzchnia gospodarstwa wyniosła prawie 23 ha UR, a udział użytków rolnych w gospodarstwach posiadających powyżej 20 ha UR przekroczył 75%. W grupie tej zaobserwowano także największą obsadę zwierząt gospodarskich, jak i ponad 50% udział gospodarstw przeznaczających swoją produkcję na rynek (tabela 1). Rysunek 1. Klasyfikacja województw według wartości syntetycznego miernika poziomu rozwoju rolnictwa (gospodarstw rolnych) w Polsce w 2002 roku. 0,578 0,784 0,630 0,757 0,471 0,570 0,695 0,403 0,363 0,481 0,518 0,194 0,239 Klasa IV Klasa III Klasa II Klasa I 0,242 0,093 0,051 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Inwestycje i środki trwałe oraz Rachunki regionalne (dostęp 22.07.2013); Cele 2004; Charakterystyka 2012; Pracujący 2012; Systematyka 2003; Użytkowanie 2003; Użytkowanie 2011 z użyciem pakietu Mapy programu Statistica 10. Tabela 1. Wskaźniki cząstkowe poziomu rozwoju rolnictwa (gospodarstw rolnych) w Polsce w 2002 roku (wartości średnie w grupie) Wyszczególnienie Klasa I Klasa II Klasa III Klasa IV Ogółem Wartość brutto środków trwałych na pełnozatrudnionego (w tys. zł) 105,3 76,1 45,4 28,1 64,9 Wartość dodana brutto na gospodarstwo powyżej 1 ha UR (w tys. zł) 34,9 23,4 14,0 7,1 20,1 Wartość dodana brutto na pełnozatrudnionego (w tys. zł) 28,4 20,7 12,9 6,3 17,5 Udział UR w gospodarstwach powyżej 20 ha UR (w %) 68,0 58,8 23,1 11,3 42,7 Średni obszar gospodarstwa powyżej 1 ha UR (w ha UR) 19,5 13,5 6,4 4,0 11,1 Obsada zwierząt gospodarskich (w SD na 100 ha UR) 59,0 51,9 56,9 47,7 53,7 Udział gospodarstw produkujących głównie na rynek (w %) 50,4 48,7 47,2 27,3 44,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Inwestycje i środki trwałe oraz Rachunki regionalne (dostęp 22.07.2013); cele 2004; Charakterystyka 2012; Pracujący 2012; Systematyka 2003; Użytkowanie 2003; Użytkowanie 2011 W grupie drugiej, w której poziom rozwoju rolnictwa określony został jako wysoki znalazły się województwa zachodnie, w pasie od lubuskiego przez dolnośląskie po opolskie, a także pomorskie, kujawsko-pomorskie, i podlaskie. Wszystkie wartości cech prostych opisujących gospodarstwa rolne tych terenów były zbliżone, lecz z reguły wyższe od wartości średnich. Natomiast wśród województw, na terenie których wartości tych samych cech prostych charakteryzujących gospodarstwa rolne były niższe od wartości średnich znalazły się województwa wschodniej części 5

kraju - mazowieckie, lubelskie oraz województwo łódzkie i śląskie, a poziom rozwoju rolnictwa oceniono jako średni. Cechą mało różnicującą wyszczególnione grupy był średni udział gospodarstw produkujących głównie na rynek. Jednocześnie udział ten był zbliżony do średniego udziału w grupie pierwszej. Szczegółowe dane charakteryzujące omawiane grupy zawarto w tabeli 1. Z kolei w skład grupy czwartej, o najsłabszym poziomie rozwoju gospodarstw rolnych, weszły województwa: świętokrzyskie, małopolskie i podkarpackie. Gospodarstwa rolne zlokalizowane na terenie tych województw charakteryzowały się zarówno najmniejszą wartością brutto środków trwałych i wartością dodaną brutto na osobę pełnozatrudnioną w rolnictwie, najmniejszą wartością dodaną brutto na gospodarstwo, najmniejszą powierzchnią gospodarstw i odsetkiem UR w gospodarstwach powyżej 20 ha UR, jak i najniższą obsadą zwierząt gospodarskich oraz nikłym stopniem powiązania gospodarstw z rynkiem w skali całego kraju (tabela 1). W odniesieniu do wielkości absorpcji środków finansowych WPR o charakterze modernizacyjnym, zastosowanie syntetycznego miernika również doprowadziło do wyodrębnienia 4 grup województw od tych, które charakteryzowały się relatywnie największą wartością uzyskanego wsparcia (klasa I) do tych, w których uzyskane wsparcie było względnie najmniejsze (klasa IV). Zróżnicowanie poziomu pozyskania funduszy pomocowych wraz z przyporządkowaniem województw do poszczególnych grup zaprezentowano na rysunku 2. Rysunek 2. Klasyfikacja województw według poziomu absorpcji środków finansowych WPR na modernizację gospodarstw rolnych 0,707 0,720 0,777 0,788 0,910 0,633 0,878 0,487 0,394 0,627 Klasa IV - absorpcja mała Klasa III - absorpcja średnia Klasa II - absorpcja duża Klasa I - absorpcja bardzo duża 0,176 0,321 0,104 0,340 0,005 0,300 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ARiMR, Charakterystyka 2012; Pracujący 2012; Systematyka 2003; Użytkowanie 2003; Użytkowanie 2011 z użyciem pakietu Mapy programu Statistica 10. Tabela 2. Wskaźniki cząstkowe poziomu absorpcji środków finansowych WPR na modernizację gospodarstw rolnych (wartości średnie w grupie) Wyszczególnienie Klasa I Klasa II Klasa III Klasa IV ogółem Kwota zrealizowanych płatności w ramach działania Inwestycje... SPO 2004-2006 i Modernizacja PROW 2007-2013* na gospodarstwo powyżej 1 ha UR (w zł) 7 182 6 134 2 763 995 4 314 na jednostkę powierzchni (w zł/ha UR) 476 349 350 220 349 na osobę pełnozatrudnioną w rolnictwie (zł/awu) 5 166 4 951 2 318 931 3 415 *według stanu na 30.06.2011 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ARiMR, Charakterystyka 2012; Pracujący 2012; Systematyka 2003; Użytkowanie 2003; Użytkowanie 2011 Relatywie największą wartością uzyskanego wsparcia charakteryzowały się gospodarstwa rolne z trzech województw: podlaskiego, wielkopolskiego i warmińsko-mazurskiego. Średnia wartość płatności zrealizowanych w ramach wskazanych działań wyniosła w tych województwach ponad 7 tys. zł na gospodarstwo, ponad 5 tys. zł na 6

pełnozatrudnionego w rolnictwie oraz niespełna 500 zł na ha UR (tabela 2). Grupę drugą, o ponadprzeciętnych wartościach pozyskanego wsparcia stanowiły gospodarstwa rolne z północno-zachodniej Polski, z województw pomorskiego, zachodniopomorskiego, lubuskiego, oraz kujawsko-pomorskiego, a także śląskiego. Szczególnie wysoką wartość wsparcia, zbliżoną do wartości w grupie 1, odnotowano w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną prawie 5 tys. zł oraz na gospodarstwo rolne ponad 6 tys. zł. Z kolei wartość pozyskanego wsparcia na ha UR równała się średniej krajowej oraz wartości uzyskanej w grupie trzeciej, w skład której weszły następujące województwa: dolnośląskie, mazowieckie, łódzkie, świętokrzyskie i lubelskie. W województwach tych wartość pozyskanego wsparcia na gospodarstwo, a także na osobę pełnozatrudnioną była o ponad połowę mniejsza niż w grupie pierwszej i drugiej. Pozostałe województwa, z rejonu południowo-wschodniej Polski, tj. śląskie, małopolskie i podkarpackie stanowiły grupę czwartą - o najmniejszej wartości pozyskanego wsparcia. Średnio w przeliczeniu na gospodarstwo było ono ponad 7-krotnie mniejsze niż w grupie pierwszej i ponad 4-krotnie mniejsze niż średnio w kraju, natomiast w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną odpowiednio ponad 5- i prawie 6-krotnie mniejsze (tabela 2). Zastosowanie procedury badawczej opartej na wyznaczeniu syntetycznego miernika tempa modernizacji gospodarstw rolnych w poszczególnych województwach i przyporządkowaniu tych województw do grup o różnym tempie modernizacji dało wyniki zaprezentowane na rysunku 3. Rysunek 3. Klasyfikacja województw według tempa modernizacji gospodarstw rolnych 0,428 0,283 0,530 0,437 0,844 0,733 0,544 0,657 0,487 0,120 0,741 0,317 0,467 0,304 Klasa IV - małe zmiany Klasa III - względnie małe zmiany Klasa II - względnie duże zmiany Klasa I - duże zmiany 0,442 0,212 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Inwestycje i środki trwałe oraz Rachunki regionalne (dostęp 22.07.2013); Charakterystyka 2012; Pracujący 2012; Systematyka 2003 z użyciem pakietu Mapy programu Statistica 10. Tabela 3. Wskaźniki cząstkowe tempa modernizacji gospodarstw rolnych (w %, 2002=100, wartości średnie w grupie) Wyszczególnienie Klasa I Klasa II Klasa III Klasa IV ogółem Wartość brutto środków trwałych w rolnictwie 124,2 119,3 108,1 108,3 113,9 Wartość dodana brutto w rolnictwie 158,0 140,6 141,5 109,3 140,3 Wartość brutto środków trwałych na AWU 133,5 132,6 114,9 111,1 122,3 Wartość dodana brutto na gospodarstwo 207,7 167,6 178,6 146,7 177,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Inwestycje i środki trwałe oraz Rachunki regionalne (dostęp 22.07.2013); Charakterystyka 2012; Pracujący 2012; Systematyka 2003. Wskaźniki cząstkowe charakteryzujące zmiany w tym zakresie wykazywały największą dynamikę w grupie pierwszej, w skład której weszły województwa podlaskie, lubuskie oraz opolskie. Największą dynamiką 7

charakteryzowała się wartość dodana brutto na gospodarstwo, która w zasadzie w latach 2002-2010 uległa podwojeniu, a następnie wartość dodana brutto w rolnictwie ogółem. Wartość brutto środków trwałych w rolnictwie tych województw (w cenach bieżących) wzrosła o około ¼, natomiast w przeliczeniu na pełnozatrudnionego o ponad 1/3 (rysunek 3, tabela 3). W kolejnych grupach zaobserwowane zmiany były relatywnie coraz mniejsze. Do grupy drugiej, o względnie dużych zmianach, zaliczono województwa: mazowieckie, wielkopolskie, kujawsko-pomorskie i łódzkie, natomiast w grupie trzeciej, o zmianach względnie małych (oscylujących w granicach lub poniżej średniej dla kraju), znalazły się: lubelskie, małopolskie, warmińsko-mazurskie, pomorskie, świętokrzyskie, śląskie oraz zachodniopomorskie (rysunek 3). Dane dotyczące średniej dynamiki cech prostych składających się na ogólne tempo modernizacji gospodarstw rolnych w danej grupie zawarto w tabeli 3. Najmniejsza skala zmian miała miejsce w województwie podkarpackim i dolnośląskim (rysunek 3). Wartość brutto środków trwałych i wartość dodana brutto w rolnictwie wzrosły zaledwie o około 8-9%. O połowę natomiast wzrosła wartość dodana w rolnictwie w przeliczeniu na jedno gospodarstwo powyżej 1 ha UR (tabela 3). Należy podkreślić, że w każdej z grup zaobserwowano tendencję szybszego wzrostu wartości dodanej brutto niż wartości brutto środków trwałych, co należy ocenić pozytywnie. Sporządzone diagramy korelacyjne wraz z otrzymanymi równaniami regresji i wartościami współczynników korelacji liniowej wykazały istnienie dodatnich zależności w zakresie mierników syntetycznych: poziomu rozwoju rolnictwa i skali absorpcji środków finansowych WPR, skali absorpcji środków finansowych WPR i tempa modernizacji. Rysunek 4. Zależności korelacyjne między trzema zmiennymi + 0,253 (p=0,344) Tempo modernizacji Poziom rozwoju rolnictwa + 0,534 (p= 0,0330) + 0,891 (p=0,000) Absorpcja środków finansowych WPR Źródło: Opracowanie własne na podstawie wartości mierników syntetycznych zawartych na rysunkach 1, 2, 3. W zakresie pierwszej zależności otrzymana wartość współczynnika korelacji liniowej, wynosząca 0,891, wskazuje na istnienie ścisłego związku pomiędzy poziomem rozwoju rolnictwa, a skalą absorpcji środków finansowych WPR 18. Istotność tego związku została dodatkowo potwierdzona testem istotności t-studenta. Wartość współczynnika kierunkowego równania regresji (1,1099) informuje natomiast, że wzrost poziomu rozwoju daje relatywnie większy wzrost absorpcji środków WPR o charakterze modernizacyjnym. Ponadto wartość współczynnika determinacji otrzymanego równania regresji (0,7941) wskazuje, że blisko 80% badanego zjawiska (zmienności skali absorpcji środków finansowych o charakterze modernizacyjnym w ramach WPR) zostało wyjaśnione przez zmienną objaśniającą poziom rozwoju gospodarstw rolnych (rysunek 4 i 5). W zakresie drugiej wykrytej zależności, wartość współczynnika korelacji wyniosła 0,534 (zależność ta poddana badaniu istotności testem t-studenta również okazała się istotna statystycznie, p = 0,0330), co świadczy o wysokiej korelacji pomiędzy skalą absorpcji środków finansowych WPR i tempem modernizacji. Wartość współczynnika kierunkowego równania regresji również była dodatnia i wyniosła 0,3772, co wskazuje na wzrost tempa modernizacji gospodarstw rolnych w wyniku wzrostu absorpcji środków finansowych WPR. Przyrost tempa modernizacji jest jednak relatywnie mniejszy od przyrostu absorpcji wskazanych środków finansowych. Współczynnik dopasowania modelu regresji do danych empirycznych wyniósł 0,29, informując tym samym, że prawie 30% zaobserwowanej zmienności tempa modernizacji gospodarstw zostało wyjaśnione otrzymanym modelem regresji (rysunek 4, 6). 18 Według Stanisza (2006) wartość współczynnika korelacji w przedziale <0,5; 0,7) świadczy o wysokiej korelacji, natomiast w przedziale <0,7; 0,9) o bardzo wysokiej korelacji. 8

Wykorzystane metody badawcze nie wykazały natomiast związku pomiędzy poziomem rozwoju gospodarstw rolnych, a tempem ich modernizacji. Świadczą o tym zarówno niska wartość współczynnika korelacji liniowej (dodatkowo nie istotna statystycznie) (rysunek 4) okres wykres rozrzutu mierników syntetycznych wskazanych cech wraz z otrzymanym równaniem regresji i współczynnikiem determinacji (rysunek 7). Rysunek 5. Diagram korelacyjny rozproszenie obserwacji w układzie zależności poziom rozwoju rolnictwa (gospodarstw rolnych) w 2002 roku i skala absorpcji środków finansowych WPR Absorpcja środków finansowych WPR 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 y = 1,1099x + 0,0195 R² = 0,7941 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 Poziom rozwoju rolnictwa Źródło: Opracowanie własne na podstawie wartości mierników syntetycznych z rysunków 1, 2. Rysunek 6. Diagram korelacyjny rozproszenie obserwacji w układzie zależności absorpcja środków finansowych WPR o charakterze modernizacyjnym i tempo modernizacji gospodarstw 1 0,8 Tempo modernizacji 0,6 0,4 0,2 0 y = 0,3772x + 0,2791 R² = 0,2856 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 Absorpcja środków finansowych WPR Źródło: Opracowanie własne na podstawie wartości mierników syntetycznych z rysunków 2, 3. Wynik taki, szczególnie w kontekście endogenicznych teorii rozwoju, może się wydawać zaskakujący i wymaga podjęcia próby wyjaśnienia. Choć nie wynika to bezpośrednio z przeprowadzonych analiz, brak tego związku można by tłumaczyć względnie mniejszą koniecznością zmian w gospodarstwach rolnych tych województw, które charakteryzowały się relatywnie wyższym poziomem rozwoju w okresie wyjściowym, w stosunku do województw o niższym poziomie rozwoju. Jednak gospodarstwa te chętnie korzystają z funduszy unijnych przeznaczonych na modernizację co oznacza, że dostrzegają konieczność dostosowania do wymogów Wspólnotowych i poprawy swojej konkurencyjności na Jednolitym Rynku Europejskim. Dokonywane w tych gospodarstwach inwestycje, z uwagi na względnie dobrą sytuację w okresie wyjściowym nie przynoszą jednak tak dużego tempa zmian, jak w przypadku gospodarstw z terenów o niższym poziomie rozwoju rolnictwa. Być może także podejmowane inwestycje przyczyniają się nie tyle do wzrostu wartości dodanej produkcji czy dochodu rolniczego, ile do poprawy organizacji czy bezpieczeństwa produkcji, a także standardów w zakresie higieny, ochrony środowiska czy warunków utrzymania zwierząt w gospodarstwie. 9

Rysunek 7. Diagram korelacyjny rozproszenie obserwacji w układzie zależności poziom rozwoju rolnictwa (gospodarstw rolnych) w 2002 roku i tempo modernizacji gospodarstw 1 0,8 Tempo modernizacji 0,6 0,4 0,2 0 y = 0,2227x + 0,3731 R² = 0,0641 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 Poziom rozwoju rolnictwa Źródło: Opracowanie własne na podstawie wartości mierników syntetycznych z rysunków 1, 3 Podsumowanie i wnioski Stan rozwoju rolnictwa w Polsce jest wysoce zróżnicowany terytorialnie. Relatywnie wyższy jego poziom przejawiający się większym technicznym uzbrojeniem pracy, korzystniejszą strukturą obszarową gospodarstw rolnych, większą intensywnością gospodarowania i powiązaniem z rynkiem, a także lepszymi uzyskiwanymi wynikami ekonomicznymi obserwuje się w części północnej i zachodniej kraju, natomiast niższy we wschodniej i południowowschodniej. Jednocześnie regiony, w których rolnictwo oceniono jako wyżej rozwinięte charakteryzują się większą skalą absorpcji środków finansowych Wspólnej Polityki Rolnej o charakterze modernizacyjnym. Tempo modernizacji gospodarstw rolnych w tych regionach jest jednak z reguły relatywnie mniejsze niż w pozostałych, co wynika z relatywnie korzystnego stanu wyjściowego, i nie wykazuje istotnego związku z poziomem rozwoju rolnictwa. Przeprowadzone analizy wykazują także, że instrumenty Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej mają istotne znaczenie w procesie modernizacji rolnictwa w Polsce. Literatura: 1. Bank Danych Lokalnych GUS (online, dostęp 22.07.2013) zakładka Inwestycje i środki trwałe oraz Rachunki Regionalne 2. Cele produkcji w gospodarstwach rolnych 2002, GUS, Warszawa 2004 3. Charakterystyka gospodarstw rolnych. Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2012 4. Ciepielewska M., Wspólna Polityka Rolna EWG, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981 5. Council Directive 72/159/EEC of 17 April 1972 on the modernization of farms (Dz.U. OJ L 96 z 23.4.1972 6. Czubak W., Wykorzystanie funduszy Unii Europejskiej wspierających inwestycje w gospodarstwach rolnych, Journal of Agribusiness and Rural Development, 3(25)/2012, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2012, s. 57-67 7. Heffner K., Rosner A., Stanny M., Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego gmin wiejskich a dynamika przemian, w: Zróżnicowanie poziomu społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian, A. Rosner (red.), Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2007 (s. 203-222). 8. Kowalczyk S., Rolnictwo. Rozwój struktura, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1991 9. Kowalski A., Czynniki produkcji w agrobiznesie, [w]: Encyklopedia agrobiznesu, A. Woś (red.), Fundacja Innowacja, Warszawa 1998, s. 108-114 10. Łuczka-Bakuła W., Przemiany strukturalne w rolnictwie wobec integracji z Unią Europejską, [w]: Przemiany strukturalne w rolnictwie i jego otoczeniu, red. W. Łuczka-Bakuła, Katedra Ekonomii Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2000, s. 7-17 11. Poczta W., Rolnictwo polskie w przededniu integracji z Unią Europejską, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2003 10

12. Poczta W. Kołodziejczak M., Potencjał produkcyjny rolnictwa polskiego i efektywność gospodarowania w aspekcie integracji z Unią Europejską, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2004 13. Poczta W., Mrówczyńska A., Regionalne zróżnicowanie polskiego rolnictwa [w]: Zróżnicowanie regionalne gospodarki żywnościowej w Polsce w procesie integracji z Unią Europejską, red. W. Poczta, F. Wysocki, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2002, s. 125-160 14. Poczta W., Siemiński P., Sierszchulski J., Przestrzenne zróżnicowanie aktywności rolników w pozyskiwaniu środków unijnych na rozwój gospodarstw rolnych w Wielkopolsce na przykładzie działania Modernizacja gospodarstw rolnych, Journal of Agribusiness and Rural Development, 3(25)/2012, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2012, s. 207-223 15. Poczta W., Wysocki F., Strategia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Wielkopolsce, PWRiL, Poznań 2000 16. Pracujący w gospodarstwach rolnych, Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2012 17. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (PROW 2007-2013), Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, lipiec 2011. 18. Sprawozdanie z realizacji Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 2006, 5 lipiec 2010 19. Stanisz A. Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny, Tom 1. Statystyki podstawowe, StatSoft, Kraków 2006. 20. Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych 2002, GUS, Warszawa 2003 21. Tomczak F., Czynniki produkcji w rolnictwie, [w]: Ekonomika rolnictwa, Zarys teorii, red. A. Woś, F. Tomczak, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1983, s. 75-93 22. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską. Tekst ujednolicony, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Departament Dokumentacji Europejskiej i Publikacji, Warszawa 2005 23. Użytkowanie gruntów i ich jakość 2002, GUS, Warszawa 2003 24. Użytkowanie gruntów. Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011 25. Wysocki F., Lira J., Statystyka opisowa, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2003. 11