Międzynarodowy system walutowy WYKŁAD 12 Z MIĘDZYNARODOWYCH STOSUNKÓW GOSPODARCZYCH, CE UW Copyright Gabriela Grotkowska
Wykład 12 Międzynarodowy system walutowy Przed systemem waluty złotej System waluty złotej (1870-1914) Dezintegracja międzynarodowego systemu walutowego w okresie międzywojennym System z Bretton Woods (1944-1973) Załamanie się systemu dolarowo-złotego i system wielodewizowy Integracja walutowa w Europie 2
Międzynarodowy system walutowy Koniecznym warunkiem dla sprawnego i efektywnego działania światowego systemu walutowego jest stworzenie pewnych reguł, które obowiązywałyby wszystkich uczestników gry Zespół takich układów reguł, instytucji, zasad i zwyczajów, które określają warunki i sposoby funkcjonowania pieniądza w sferze stosunków międzynarodowych nazywamy międzynarodowym systemem walutowym Część tych reguł wynika z praktycznej działalności uczestników rynków są to różne normy zwyczajowe, część jednak wynika z zawartych umów i układów 3
Pieniądz w okresie starożytności i średniowiecza W okresie starożytności i średniowiecza systemy walutowe obejmowały zasadniczo pojedyncze państwa Pieniądze, którymi się wtedy posługiwano to przede wszystkim monety bite z różnych metali oraz ich stopy pieniądz towarowy (jego wartość własna, a więc koszt jego wytworzenia równy jest jego wartości nabywczej Przed wprowadzeniem monet, funkcję takiego pieniądza spełniały różne inne towary, jak np. sól. W okresie metalizmu, najczęściej wykorzystywano miedź i żelazo (dla niskich nominałów) oraz srebro i złoto (dla wysokich nominałów) W stosunkach międzynarodowych środkiem płatniczym było przede wszystkim złoto w sztabach, ale czasem także w postaci niektórych monet bitych przez niektóre państwa czy miasta przede wszystkim miasta włoskie floreny (Florencja) i dukaty (Wenecja). 4
Od średniowiecza do nowożytności Odkrycia geograficzne (XV-XVII wiek) ogromny wzrost podaży złota w Europie (spadek jego ceny) wzrost znaczenia srebra Bimetalizm: okres od końca XVII do XIX wieku, okres dominacji dwóch metali: złota i srebra System niestabilny (zmiany podaży obu metali) Prawo Grishama: pieniądz gorszy wypiera pieniądz lepszy z obiegu chaos gospodarczy II połowa XVIII wieku: coraz większe znaczenie złota: 1798 rok Wielka Brytania zaprzestała bicia monet srebrnych i złoto stało się jedyna walutą pojawienie się banknotów 5
System waluty złotej w Wielkiej Brytanii 1816 rok Wielka Brytania wprowadziła bezwarunkową wymienialność banknotów na złoto zastępowanie kruszców pieniądzem papierowym (symbolicznym) Skutki wprowadzenia pieniądza papierowego: państwo nie było już ograniczone w emisji pieniądza jedynie do istniejących fizycznie i znajdujących się w posiadaniu mennic Banku Anglii zapasów złota wzrost inflacji Rok 1844 zasada stwierdzająca, że wyemitowane banknoty muszą być w pełni pokryte rezerwami złota system waluty złotej 6
System waluty złotej w innych krajach Później system waluty złotej wprowadzony został w innych krajach w Europie po burzliwych latach 1870 1871, w USA formalnie od 1900 roku, choć de facto istniał już 20 lat wcześniej do roku 1914 system ten był powszechnie obowiązującym systemem w 41 krajach Istnienie systemu wewnątrz krajów opierało się na pewnych aktach prawnych, nie było żadnych porozumień międzynarodowych W systemie waluty złotej banki centralne przestrzegały następujących reguł: cała emisja banknotów musiała być pokryta rezerwami złota, wprowadzona była pełna i bezwarunkowa wymienialność banknotów emitowanych przez bank centralny na złoto wymiana ta miała mieć miejsce po stałej cenie w walucie krajowej istniała swoboda wywozu i przywozu złota w skali międzynarodowej. 7
Cechy systemu waluty złotej Tak naprawdę pieniądzem w tym systemie było złoto banknoty jedynie go zastępowały Nie istniał problem nadmiernej inflacji (ograniczona M S ), zagrożeniem mogła być raczej deflacja System zapewniał funkcjonowanie mechanizmu wyrównywania deficytu bilansu płatniczego W systemie istniały oficjalne kursy walutowe, które wynikały z parytetów każdej waluty w złocie Kurs rynkowy nie zawsze był równy parytetowemu, wahała się wokół niego w widełkach wyznaczonych przez tzw. punkty złota: waluta mogła się aprecjonować lub deprecjonować o tyle, o ile koszty transportu i ubezpieczenia przekraczały korzyści z przewozu złota między krajami w systemie waluty złotej, podstawą mechanizmu przywracania równowagi bilansu płatniczego był przepływ złota: odpływało ono z kraju, który miał deficyt handlowy, a napływało do krajów, które miały nadwyżkę handlową 8
Dezintegracja międzynarodowego systemu walutowego I wojna światowe przerwała istnienie systemu waluty złotej: wzrost wydatków spowodował, wzrost emisji pieniądza ponad zgromadzone rezerwy inflacja i inne problemy gospodarcze Po wojnie odżyła idea powrotu do systemu waluty złotej, ale nie udało się osiągnąć porozumienia Pod koniec lat dwudziestych w około 50 krajach świata istniał system przypominający system waluty złotej Inne kraje wprowadziły pewne odmiany tego systemu: system waluty sztabowo złotej lub system dewizowo złoty Doprowadziło to do pewnej stabilizacji walutowej, przerwanej przez Wielki Kryzys (1929) Symbolem końca epoki systemu waluty złotej jest rok 1931, kiedy doszło do dewaluacji funta (zmiany jego parytetu wobec złota) fala dewaluacji innych walut 9
System z Bretton Woods Prace od 1943 roku Cel: nowe zasady i instytucje czuwające nad ich przestrzeganiem Lipiec 1944 międzynarodowa konferencja w Bretton Woods w USA Bank Światowy oraz Międzynarodowy Fundusz Walutowy Nowy system: system dewizowo-złoty lub system z Bretton Woods: Pierwszy system, który został wprowadzony w wyniku podpisania umowy, formalnego porozumienia między krajami. Miał zapewnić względną stabilność walutową Miał umożliwić pogodzenie jej z wymogami polityki wewnętrznej i zapewnieniem możliwości równoważenia bilansu płatniczego 10
Zasady systemu z Bretton Woods Parytet każdej waluty ustalony był w złocie lub w dolarze USA, który był wymienialny na złoto, Transakcje walutowe między państwami członkowskimi muszą być oparte o te kursy parytetowe (kursy rynkowe mogły się wahać jedynie o +/- 1% w stosunku do kursu parytetowego, po przekroczeniu tej granicy konieczna była interwencja na rynku), Możliwa jest zmiana parytetu, ale tylko w warunkach zasadniczego braku równowagi bilansu płatniczego, W razie wystąpienie krótkookresowych, przejściowych trudności w bilansie płatniczym, kraj ma prawo wystąpić do MFW o średnioterminowy kredyt 11
Zasady systemu z Bretton Woods Jedyną walutą w pełni i bezpośrednio wymienialną na złoto był dolar amerykański, choć wymienność ta wynika z przepisów władz amerykańskich, a nie bezpośrednio ze statutu IMF Rezerwy walutowe banków centralnych składały się głównie ze złota i potem z dolarów USA W wewnętrznym obiegu pieniężnym krajów funkcjonowały waluty papierowe niewymienialne na złoto; rozmiary emisji pieniądza gotówkowego i działalności kredytowej krajów zależne były od ich celów gospodarczych i nie zależały od stanu rezerw 12
MFW i Bank Światowy MFW wyspecjalizowana agenda ONZ popieranie międzynarodowej współpracy w sprawach walutowych a zwłaszcza dbanie o stabilność kursową oraz nadzór nad zadłużeniem międzynarodowym Założycielami były 44 kraje, obecnie jest ich ponad 183. Polska była jednym z krajów założycielskich MFW, ale z przyczyn politycznych PRL wystąpiła z Funduszu w 1950 roku. Ponownie została przyjęta do MFW w roku 1986 MFW zajmuje się głównie udzielaniem krótkookresowej pomocy finansowej oraz działalnością doradczą Kontrowersje wokół działalności MFW 13
MFW Statut MFW miał chronić gospodarkę światową przed powtórką burzliwych wydarzeń lat międzywojennych, poprzez połączenie dyscypliny i elastyczności Czynnik dyscyplinujący politykę pieniężną wymóg utrzymywania stałych kursów względem dolara, który z kolei był usztywniony względem złota Gdyby jakiś bank centralny, inny niż FED, prowadził nadmiernie ekspansywną politykę pieniężną, utraciłby rezerwy walutowe i ostatecznie stałby się niezdolny do utrzymania stałego kursu swojej waluty względem dolara Fed z kolei, ograniczony był w swojej polityce pieniężnej przez zobowiązanie do wymiany dolarów na złoto, ponieważ szybki wzrost podaży pieniądza w USA prowadziłby do akumulacji dolarów przez zagraniczne banki centralne 14
MFW Oficjalna cena złota $35 za uncję służyła jako hamulec polityki pieniężnej USA, gdyż w przypadku nadmiernej emisji dolarów pojawiłaby się presja na wzrost tej ceny Doświadczenia międzywojenne pokazały, że rządy narodowe nie byłyby skłonne utrzymać jednocześnie wolnego handlu i stałych kursów walutowych, kosztem długookresowego bezrobocia w kraju W statucie MFW spróbowano zagwarantować elastyczność, która miała pozwolić poszczególnym krajom łatwo osiągać równowagę zewnętrzną, bez konieczności poświęcania jej celów wewnętrznych lub stałego kursu walutowego 15
MFW Elastyczność w dostosowaniach : fundusz zasobów finansowych, z którego MFW mógł udzielać pożyczek krajom będącym w potrzebie, możliwość korekty kursów stałych (sporadycznie, w sytuacjach wystąpienia fundamentalnej nierównowagi) Chociaż statut MFW nie definiował, co to jest fundamentalna nierównowaga, pojęcie to odnosiło się do krajów dotkniętych przez trwałe zmniejszenie popytu na ich produkty. A zatem bez dewaluacji, kraje takie byłyby skazane na długotrwałe bezrobocie i deficyty zewnętrzne. Elastyczność ta nie była dostępna dla dolara USA 16
Wymienialność walut Statut MFW zalecał krajom członkowskim możliwie jak najszybsze wprowadzenie wymienialności ich walut Przez walutę wymienialną rozumie się taką, która może być swobodnie wymieniana na inne waluty Dolary amerykańskie i kanadyjskie stały się wymienialne w 1945 r. Większość krajów w Europie nie przywróciła wymienialności do końca 1958 r., a w przypadku Japonii nastąpiło to dopiero w 1964 r. Wczesne wprowadzenie wymienialności dolara, idące w parze z jego wyjątkową pozycją w systemie z Bretton Woods, pomogło w uczynieniu z niego najważniejszej waluty w powojennym świecie 17
Dolar pieniądzem międzynarodowym Wymienialność dolara sprawiła, że większość handlu międzynarodowego była fakturowana w dolarach, a importerzy i eksporterzy utrzymywali odpowiednie zasoby dolarów dla sfinansowania swoich transakcji W rezultacie, dolar stał się pieniądzem międzynarodowym uniwersalnym środkiem wymiany, jednostką rozrachunkową i środkiem przechowywania wartości. Banki centralne gromadziły rezerwy walutowe w postaci aktywów dolarowych Przywrócenie wymienialności walut w Europie w 1958 roku zaczęło stopniowo zmieniać istotę ograniczeń zewnętrznych polityki gospodarczej. Rozwijał się handel walutami, a rynki finansowe w poszczególnych krajach stawały się coraz silniej zintegrowane, co stanowiło ważny krok w kierunku stworzenia współczesnego światowego rynku walutowego 18
MFW i Bank Światowy Bank Światowy: Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, Międzynarodowa Korporacja Finansowa (IFC), Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDA), Wielostronna Agencja Gwarancji Inwestycji (MIGA). W chwili powstania zasadniczymi celami Banku było: pomoc w odbudowie i rozwoju terytoriów krajów członkowskich przez ułatwienie inwestycji kapitałowych na cele produkcyjne i odbudowę gospodarczą, popieranie prywatnych inwestycji zagranicznych (gwarancje, udział w konsorcjach) popieranie zrównoważonego wzrostu handlu międzynarodowego Polityka Banku opiera się na 4 filarach: dążeniu do budowy zdrowej polityki makroekonomicznej (podaż pieniądza, ograniczenie deficytu budżetowego, stabilny realny kurs walutowy), polityka mikroekonomiczna liberalizacja gospodarki znoszenie ograniczeń, uwalnianie cen itd. dążenie do liberalizacji handlu (równe traktowanie podmiotów krajowych i zagranicznych popieranie inwestycji zagranicznych). inwestowanie w edukację i opiekę zdrowotną (nie jako działalność humanitarna, ale jako inwestycja w kapitał ludzki). Generalnie działalność Banku jest mniej kontrowersyjna niż MFW, choć też często oprotestowywana 19
Spekulacje i kryzysy Zwiększona mobilność prywatnych przepływów kapitału: wzrost znaczenie nierównowagi na rachunkach obrotów bieżących Kraj z dużym i uporczywym deficytem mógł być podejrzewany o to, że znajduje się w fundamentalnej nierównowadze i zgodnie ze statutem MFW dojrzał do dewaluacji Z kolei, podejrzenia zbliżającej się dewaluacji mogły wywołać kryzys bilansu płatniczego Kryzysy bilansu płatniczego stały się coraz częstsze i gwałtowniejsze w latach 60-tych i na początku lat 70-tych (dewaluacja funta, franka francuskiego, rewaluacja marki niemieckiej) 20
Rola USA w systemie walutowym z Bretton Woods Odpowiedzialność USA w ramach systemu: utrzymanie stałej ceny złota równej 35$ za uncję i gwarancja, że zagraniczne banki centralne będą mogły wymienić po tej cenie swoje rezerwy dolarowe na złoto Konieczność utrzymywania przez USA odpowiednich rezerw złota (potencjalne ograniczenie zewnętrzne amerykańskiej polityki makroekonomicznej) W praktyce zagraniczne banki centralne były skłonne utrzymywać dolary (odsetki) Światowe zasoby złota nie rosły dostatecznie szybko, aby nadążyć za wzrostem gospodarki światowej, dlatego jedynym sposobem utrzymywania odpowiednich rezerw walutowych przez poszczególne banki centralne było gromadzenie aktywów dolarowych 21
Problem równowagi zewnętrznej USA Robert Triffin (1960 r.): fundamentalny długookresowy problem systemu z Bretton Woods - problem zaufania Skoro rezerwy walutowe banków centralnych powinny rosnąć wraz z upływem czasu, ich zasoby dolarowe będą wzrastać, aż w pewnym momencie przekroczą wartość amerykańskiego złota Ponieważ USA zobowiązały się do wymiany tych dolarów na złoto po 35$ za uncję, nie będą wówczas w stanie spełnić tego zobowiązania, gdyby posiadacze dolarów jednocześnie chcieli zamienić je na złoto Mogło to prowadzić do problemu zaufania: banki centralne mogłyby więcej nie chcieć gromadzić dolarów, a nawet obalić system, próbując posiadane zasoby dolarów wymienić na złoto Jednym z możliwych rozwiązań tego problemu: podwyższenie oficjalnej ceny złota Wzrost cen złota mógłby pociągnąć za sobą oczekiwania banków centralnych co do dalszych spadków wartości ich rezerw dolarowych w przeliczeniu na złoto w przyszłości i przez to raczej zaostrzyć problem zaufania, a nie rozwiązać go 22
Upadek systemu z Bretton Woods Problemy z utrzymaniem systemu: ekspansja fiskalna w USA chroniczny deficyt handlowy USA, zaniżona cena złota monetarnego od 1934 roku do 1971 roku cena dolara wynosiła 35 dolarów za uncję, a od grudnia 1971 do lutego 1973: 38 coraz większa liberalizacja przepływów finansowych szerokie wprowadzenie zewnętrznej wymienialności walut po 1958 roku. Kilka dużych fal zmian parytetów: po raz pierwszy w 1949 r., kiedy nastąpiła 30% dewaluacja funta szterlinga i w 1967 - dewaluacja funta o ponad 14% Sierpień 1971: USA zwiesiły wymienialność dolara na złoto (zbyt duży odpływ złota z USA) wiele krajów wprowadziło kursy płynne 23
Upadek systemu z Bretton Woods Ostatnia próbą ratowania systemu było zawarte w 1971 roku przez grupę dziesięciu najbardziej rozwiniętych krajów świata Porozumienie Smithsońskie: część walut zdewaluowano, część rewaluowano, część parytetów się nie zmieniła, a wiedenki wahań rozszerzono z +/- 1% do +/- 2,5% wokół parytetu Na początku 1973 rząd USA zdewaluował dolara w stosunku do złota (z 35 dolców za uncję do 42,2 dolara za uncję) i wprowadził płynny kurs dolara Luty 1973: system z Bretton Woods ostatecznie przestał istnieć 24
System wielodewizowy Nowy system powoli przekształcał się w system wielodewizowy coraz większa rola EWG i później Japonii Wprowadzeniu tego systemu sprzyjały także pewne inne wydarzenia, jak rozwój światowych rynków walutowych, dywersyfikacja rezerw walutowych oraz stworzenie eurorynku pieniężnego i kapitałowego, w następstwie kryzysu naftowego i powstania nawisu petrodolarowego Rozwój rynków walutowych i finansowych (hedging i spekulacje) 25
Specjalne Prawa Ciągnienia W systemie wielodewizowym MFW dążył do wypierania dolara z pozycji jedynego pieniądza międzynarodowego SDR (Specjalne Prawa Ciągnienia) sztuczny pieniądz utworzony w roku 1969 pieniądz międzynarodowy emitowany przez MFW używany do trzymania w nim rezerw każdy kraj należący do MFW otrzymuje pewny przydział SDR SDR najpierw oparto na parytecie złota, dziś 1 SDR = 0,44 USD + 0,34 euro + 0,11 jena + 0,11 funta szterlinga. SDR państwa członkowskie mogą używać jedynie w transakcjach między sobą, z MFW i w transakcjach z 15 instytucjami upoważnionymi do tego przez MFW. 26
Europejska integracja walutowa Europejska integracja gospodarcza: podstawowe fakty Integracja walutowa ERM (1973) i EMS (1979) Pierwsze prace nad unią monetarną Kryzys ERM na początku lat 90-tych Traktat z Maastricht i EMU Koszty i korzyści tworzenia unii monetarnej Teoria optymalnego obszaru walutowego (OCA) R. Mundella Czy EMU jest OCA? 27
Kolejne etapy integracji gospodarczej
Od EWWiS do EMU 1952: EWWiS Wspólny rynek w sektorze wydobywczym i hutniczym: swoboda przepływu dóbr, usług, siły roboczej i kapitału 1957: EWG i Euroatom Wspólny rynek 1968: unia celna Rozszerzenia geograficzne 29
Integracja walutowa w Europie 1969: szczyt w Hadze unia walutowa (1970 Raport Wernera) Plan stworzenia unii walutowej do 1980 roku Kryzys walutowy: 1971/1973 Kryzys naftowy 1973 Mechanizm węża w tunelu (ERM): kursy mogły odchylać się o +/- 2,25% 30
Integracja walutowa w Europie W lipcu 1978 r. w Bremie Rada Europejska postanowiła stworzyć Europejski System Walutowy ESW, który zaczął funkcjonować w marcu 1979 r. Zastąpił on uprzednio istniejący system węża walutowego (ERM), przejmując pewne jego elementy, a jednocześnie wprowadzając nowe ESW stworzyło osiem krajów: Francja, Niemcy, Włochy, Belgia, Dania, Irlandia, Luksemburg i Holandia 31
Integracja walutowa w Europie ESW: ERM oraz inne elementy, jak utworzenie europejskiej jednostki walutowej (ECU) oraz mechanizm kredytowo-interwencyjny. ECU była koszykiem 9 walut członkowskich ówczesnej EWG (do końca swojego istnienia obejmował te 12 walut), Udział poszczególnych walut w koszyku zależał od udziału PKB danego kraju w PKB wspólnoty i od udziału handlu w wewnętrznej wymianie. ECU było elementem mechanizmu kredytowo interwencyjnego ESW, mającego zapewnić utrzymanie poszczególnych walut w przedziale wahań wobec kursu centralnego ECU służyło też jako jednostka rozrachunkowa, nigdy nie istniało w postaci fizycznej 32
Kryzys ERM i decyzja o EMU i euro Problemy gospodarki niemieckiej związane ze zjednoczeniem wzrost stóp procentowych w Niemczech Od września 1992 do czerwca 1995 roku, lir włoski stracił na wartości 53% w stosunku do marki niemieckiej, peseta hiszpańska 34%, a funt brytyjski 20% rozszerzenie pasma wahań w ERM do +/- 15% Przyspieszenie prac nad stworzeniem unii walutowo gospodarczej euro 33
Unia monetarna Definicja unii monetarnej: Pełna wymienialność walut narodowych Nieodwracalne usztywnienie ich kursu Swoboda przepływu kapitału Wprowadzenie jednej wspólnej waluty nie jest wymogiem dla utworzenia unii monetarnej! Ale dodatkową ją utrwala i uwiarygodnia, powoduje dodatkowe korzyści (likwidacja kosztów wymiany walut), choć w krótkim okresie rodzi dodatkowe koszty
Kiedy należy tworzyć unię monetarną? Korzyści (generalnie mikroekonomiczne): Zmniejszenie kosztów transakcyjnych Zmniejszenie ryzyka kursowego Większa przejrzystość cen (od razu widać, że ten sam towar w jednym kraju kosztuje 1200, a w innym 1500 ) Koszty (makroekonomiczne): Utrata swobody prowadzenia niezależnej polityki monetarnej i kursowej zagrożenie w przypadku asymetrycznego szoku makroekonomicznego
Asymetryczny szok makroekonomiczny Podstawowy problem w sytuacji, gdy likwidujemy niezależne krajowe polityki gospodarcze Gdy we wszystkich krajach unii mamy podobne problemy gospodarce (np. wszędzie rośnie bezrobocie) prosta recepta krótkookresowa ekspansywna polityka fiskalna i monetarna Co zrobić, gdy we Francji rośnie bezrobocie, a w Niemczech inflacja, a my mamy jedną politykę monetarną?? Bardziej restrykcyjna polityka pomoże Niemcom, ale zaszkodzi Francuzom Bardziej ekspansywna polityka - pomoże Francuzom, ale zaszkodzi Niemcom
Korzyści i koszty unii monetarnej Korzyści są tym większe, im kraje więcej ze sobą handlują (wtedy najbardziej skorzystają na likwidacji kosztów transakcyjnych i ryzyka kursowego) Koszty są tym mniejsze im mniejsze jest prawdopodobieństwo wystąpienia asymetrycznych szoków gospodarczych, a to zależy m.in. Od intensywności wymiany handlowej
Powiązania handlowe a koszty i korzyści z unii monetarnej Koszty i korzyści z utworzenia unii monetarnej Korzyści Koszty Nie opłaca się tworzyć unii monetarnej Opłaca się tworzyć unię monetarną Intensywność powiązań handlowych, np. handel do PKB
Kiedy zagrożenie szokami asymetrycznymi jest duże? Gdy kraje są mało powiązane handlowo (handel powoduje przenoszenie zakłóceń między krajami) Gdy struktury gospodarcze w krajach członkowskich różnią się od siebie Gdy preferencje co do polityki gospodarczej różnią się od siebie Gdy różnią się mechanizmy transmisji monetarnej
Co poza polityką gospodarczą? Czy szoki makroekonomiczne można inaczej niwelować? KRAJ A: Rosną płace Spada bezrobocie MIGRACJA! KRAJ B: Spadają płace Rośnie bezrobocie Problem rozwiązałby się sam, gdyby mobilność siły roboczej była wystarczająca Odpływ pracowników z kraju B do A, podniósłby płace w kraju B (i obniżył bezrobocie), a zahamowałby wzrost płac w kraju A (i zmniejszył zagrożenie inflacją)
Czy EMU jest optymalnym obszarem walutowym? Intensywnie powiązane handlowo, ale: Różnice w strukturze gospodarczej Różnice w preferencjach co do polityki gospodarczej Różnice w mechanizmach transmisji monetarnej Bardzo niska mobilność przestrzenna ludności
DZIĘKUJĘ I ZAPRASZAM NA EGZAMIN KOŃCOWY