Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa SEKCJA ANALIZ EKONOMICZNYCH POLITYKI ROLNEJ ul. Wspólna 30, Pokój 338 tel. (+48 22) 623 19 81 00-930 Warszawa http://www.fapa.org.pl/saepr e-mail: saepr@fapa.org.pl BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY W ROLNICTWIE Przegląd regulacji prawnych i instytucjonalnych oraz analiza powiązań z systemami zabezpieczenia społecznego. Rozwiązania w Polsce i wybranych krajach europejskich. Autor: Monika A. Król we współpracy z SAEPR WARSZAWA, KWIECIEŃ 2013 R. Wykonano w ramach umowy pn. Kompleksowe wsparcie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w zakresie polityki rolnej i rozwoju wsi oraz współpracy z OECD w 2013 r.
Spis treści: I.Podstawy prawne bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie...3 1.Regulacje międzynarodowe...3 2.Regulacje wspólnotowe odnoszące się do bhp w rolnictwie...4 3.Zalecenia Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia Pracy oraz Międzynarodowego Stowarzyszenia Zabezpieczenia Społecznego...8 4.Zalecenia Europejskiej Federacji Związków Zawodowych Pracowników Rolnictwa (EFA 12 5.Regulacja polska... 12 II.Powiązania systemu ubezpieczeń społecznych z ryzykiem zawodowym w rolnictwie. 20 1.Obowiązkowe ubezpieczenia społeczne... 20 III.BHP w rolnictwie jako zadanie prewencyjne Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego... 23 1.Formy i kierunki działalności prewencyjnej KRUS... 23 2.Analiza przyczyn i okoliczności wypadków i chorób zawodowych rolników prowadzona w ramach KRUS... 25 3.Pomoc KRUS dla ubezpieczonych po wypadkach przy pracy... 25 IV.BHP w rolnictwie jako zadanie Państwowej Inspekcji Pracy... 26 1.Regulacja międzynarodowa... 26 2.Regulacja polska... 27 3.Porozumienie branżowe... 28 V.Wnioski... 30 Wybrana literatura... 31 2
I. Podstawy prawne bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie 1. Regulacje międzynarodowe W skali międzynarodowej największe znaczenie trzeba przypisać Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP), która powstała na szczeblu Ligi Narodów w 1919 r. Podstawowym zadaniem MOP jest tworzenie norm prawnych, stanowiących instrument oddziaływania w celu budowania sprawiedliwego ładu społecznego w skali międzynarodowej i w poszczególnych państwach. Działalność normatywna MOP wkracza w dziedzinę ubezpieczeń społecznych, bezpieczeństwa i higieny pracy, a także polityki społecznej i ekonomicznej. Podstawowymi aktami normatywnymi uchwalanymi przez Konferencję Ogólną MOP są konwencje i zalecenia. W odniesieniu do rolnictwa już w okresie międzywojennym na szczeblu MOP zostały podjęte dwie konwencje : Konwencja nr 12 podpisana w Genewie dnia 12 listopada 1921 r. w sprawie odszkodowań za nieszczęśliwe wypadki przy pracy w rolnictwie 1, na mocy której rozciągnięto regulację prawną odnoszącą się do kwestii odszkodowań dla ofiar nieszczęśliwych wypadków przy pracy lub z powodu pracy, na wszystkich pracowników, także na pracowników najemnych w rolnictwie. Jedną z przesłanek podjęcia Konwencji nr 10 Międzynarodowej Organizacji Pracy Ligi Narodów z dnia 16 listopada w Genewie w sprawie wieku dopuszczania dzieci do pracy w rolnictwie było przeciwdziałanie wypadkom dzieci pracujących w rolnictwie 2. Aktem powiązanym z omawianą problematyką jest Konwencja nr 25, podjęta w Genewie dnia 15 czerwca 1927 r. dotycząca ubezpieczenia na wypadek choroby pracowników rolnych 3, odnosząca się do osób niezdolnych do pracy wskutek nienormalnego stanu zdrowia fizycznego lub umysłowego, z wyłączeniem sytuacji utraty zdrowia na skutek rozmyślnego czynu ubezpieczonego. Ogromne znaczenie mają także trzy Konwencje przyjęte w latach osiemdziesiątych XX w. oraz w pierwszej dekadzie XXI w. Należą do nich: Konwencja nr 155 przyjęta w Genewie w dniu 3 czerwca 1981 r., dotycząca bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pracy. Określa ona zasady polityki krajowej w dziedzinie bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia. Konwencja ta ma charakter powszechny i ma zastosowanie do wszystkich gałęzi działalności gospodarczej zatrudniających pracowników i do ogółu pracowników zatrudnionych w tych gałęziach. Ten powszechny zasięg podmiotowy może być jednak ograniczony przez władze krajowe, w konsultacji z reprezentatywnymi organizacjami pracodawców i pracowników, poprzez dokonanie uzasadnionych wyłączeń z zakresu stosowania konwencji, jeżeli stosowanie to powoduje specyficzne problemy w szczególnych gałęziach działalności gospodarczej (np. rybołówstwo, żegluga morska). Konwencja nr 184 przyjęta przez Konferencję Ogólną MOP w dniu 21 czerwca 2001 r. dotycząca bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie wraz z Zaleceniami MOP nr 192 4, w których stwierdzono swoiste cechy rolnictwa, trudności w zdefiniowaniu osoby 1 Konwencja ratyfikowana zgodnie z ustawą z 19 grudnia 1923 r., ogłoszona Dz.U. z 1925 r., Nr 54, poz. 380. 2 Konwencja ratyfikowana zgodnie z ustawą z 19 grudnia 1923 r., ogłoszona Dz.U. z 1925 r., Nr 54, poz. 376. 3 Konwencja ratyfikowana zgodnie z ustawą z 26 czerwca 1948 r., ogłoszona Dz.U. z 1949 r., Nr 31, poz. 221. 4 Tekst Konwencji nr 184, zalecenia nr 192 oraz materiały przygotowawcze: www.ilo.org. 3
zatrudnionej w rolnictwie, różnych kategorii samozatrudnionych, domowników. Wskazano też problem niedoprecyzowania podziału pomiędzy warunkami pracy i ogólnymi warunkami egzystencji. Konwencja nr 188 przyjęta przez Konferencję Ogólną MOP w dniu 14 czerwca 2007 r. dotycząca pracy w sektorze rybołówstwa. Art. 13 i 14 konwencji zawierają postanowienia dotyczące obsady i godzin odpoczynku, które odnoszą się do zagadnień objętych dyrektywą. Art. 6 stanowi, iż konwencja nie ma żadnego wpływu na przepisy prawa, orzeczenia, zwyczaje czy umowy pomiędzy właścicielami statków a rybakami, które zapewniają warunki korzystniejsze niż te zawarte w konwencji. Przy Międzynarodowej Organizacji Pracy utworzone zostało Międzynarodowe Centrum Informacji BHP (ILO CIS) 5 zajmujące się wdrażaniem Programu MOP w sprawie Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy i Środowiska (Safework). Dla realizacji tych zadań w Polsce powołano Polskie Krajowe Centrum Informacji Safework CIS. W Polsce rolę Krajowego Centrum CIS od 1960 r. pełni Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy. 2. Regulacje wspólnotowe odnoszące się do bhp w rolnictwie 2.1. Strategie UE w zakresie bezpieczeństwa i higieny w pracy W 2002 r. Komisja Europejska przyjęła Strategię UE w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2002 2006 pt. Dostosowania do zmian w pracy i społeczeństwie: Strategia Wspólnoty dotycząca bezpieczeństwa i higieny pracy 6. Jej głównym celem była realizacja działań zgodnych z celami strategicznymi UE określonymi w strategii lizbońskiej, dotyczących zapobiegania negatywnym skutkom przemian społeczno-gospodarczych i postępu technologicznego dla zdrowia i życia pracowników. Główne cechy wspomnianej strategii BHP są następujące: globalne podejście do dobrostanu w pracy, koncentracja na kulturze przeciwdziałania zagrożeniom, a także łączenie ze sobą różnorodnych instrumentów politycznych i budowanie partnerstwa, wskazywanie, że ambitna polityka społeczna jest czynnikiem mającym wpływ na konkurencyjność. W 2007 r., Komisja Europejska przyjęła kolejną Strategię UE w zakresie bhp na lata 2007-2012 pt Podniesienie wydajności i jakości w pracy w dziedzinie bhp 7, która zakłada dążenie do odnowienia europejskiej polityki BHP poprzez koncentrację na priorytetowych zagadnieniach przy silnym zaangażowaniu politycznym w ideę tworzenia większej liczby lepszych miejsc pracy ( zgodnie ze Strategią Lizbońska). Nowa stratega, zaleca rządom państw członkowskich opracowanie polityki krajowej w tym obszarze. Polityka taka powinna być ujęta w,,narodowej strategii rozwoju kraju". Jej realizacja będzie monitorowana w corocznych raportach. Jednym z podstawowych narzędzi monitoringu jest tzw. tablica wyników (Scoreboard), która w 2007 r. objęła także Polskę. Do chwili obecnej Polska wykazywała w raportach do Komisji Europejskiej 5 ILO CIS - The International Occupational Safety and Health Information Centre. 6 Komunikat Komisji Dostosowania do zmian w pracy i społeczeństwie: Strategia Wspólnoty dotycząca bezpieczeństwa i higieny pracy 2002 2006 Bruksela, 11.03.2002, KOM(2002) 118 final. 7 Komunikat Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów Podniesienie wydajności i jakości w pracy: wspólnotowa strategia na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2007-2012, Bruksela, 21.2.2007, KOM (2007) 62. 4
program wieloletni pod nazwą,,dostosowywanie warunków pracy w Polsce do standardów Unii Europejskiej", przyjęty przez Radę Ministrów jako realizacja polityki krajowej. Nowe podejście do bhp Strategia różni się od poprzednich programów wspólnotowych w szczególności tym, że: 1) oparta jest na wykorzystaniu zestawu różnych instrumentów oraz na zaangażowaniu wszystkich podmiotów działających w obszarze bhp; 2) w ramach nowej strategii przyjęto globalne podejście do komfortu w miejscu pracy, uwzględniając zmiany w świecie pracy oraz pojawienie się nowych zagrożeń, zwłaszcza natury psychospołecznej; 3) dotychczas polityka UE w zakresie bhp koncentrowała się na formułowaniu minimalnych wymagań prawnych. W Polsce na tej podstawie resort pracy wydawał rozporządzenia dostosowawcze w sprawie minimalnych wymagań w różnych dziedzinach. Obecnie polityka ta wkracza w nową fazę, w której punkt ciężkości będzie stopniowo przesuwał się w kierunku praktycznej realizacji wspólnych regulacji legislacyjnych oraz podejmowania innych działań prewencyjnych, mających zredukować liczbę wypadków w pracy oraz częstotliwość występowania chorób zawodowych; 4) w odniesieniu do bhp państwa członkowskie będą od siebie coraz bardziej zależne, bowiem działania profilaktyczne podejmowane w jednym państwie będą miały pozytywny wpływ na sytuację w innych państwach UE i będą wymuszały faktyczne przestrzeganie ogólnoeuropejskich wymagań bhp oraz rzeczywistą poprawę warunków pracy. 2.2. Dyrektywy i zalecenia Regulacja w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w prawie wspólnotowym ma charakter ogólny, regulowana jest w drodze dyrektywy generalnej, wprowadzającej ogólne założenia legislacyjne dookreślane przez dyrektywy szczegółowe, dotyczące wąsko określonej problematyki. Podstawą działań Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa i zdrowia człowieka w środowisku pracy jest ustawodawstwo przyjęte na podstawie dyrektywy Rady z dnia 12 czerwca 1989 r. nr 89/391/EWG w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy 8 oraz 17 dyrektyw specjalnych i 2 szczegółowych, które wyznaczają minimalny obszar funkcjonowania europejskiego rynku pracy w aspekcie bezpieczeństwa i higieny pracy. W zakresie bhp w rolnictwie są to regulacje jedynie fragmentaryczne, brak jest bowiem dotychczas aktu prawnego dotyczącego tego sektora gospodarki. W regulacjach wprowadzanych w formie dyrektyw, a uzupełnianych poprzez akty soft law jakimi są zalecenia, zawarte są jedynie minimalne wymogi w zakresie bhp w rolnictwie. Do aktów tych należą: 1) dyrektywa Rady 89/391/EWG z 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy 9. Na podstawie art. 16 ust. 1 Rada została upoważniona do podejmowania dalszych szczegółowych dyrektywy w kilku wymienionych dziedzinach, między innymi rolnictwie i rybołówstwie (pkt 7 Załącznika do dyrektywy); 2) dyrektywa Rady 89/654/EWG dotycząca minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy (tzw. pierwsza dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) 8 Dz. Urz. WE L 183 z 29.06.1989, s. 1 ze. zm. 9 Dz. Urz. WE L 183, s. 1 5
Zakres regulacji Dyrektywy Dyrektywa określa minimalne wymagania z zakresu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia dotyczące budynków, pomieszczeń pracy i pomieszczeń higienicznosanitarnych. Dotyczą one również budynków i pomieszczeń związanych z działalnością wytwórczą w rolnictwie. Dyrektywa określa w szczególności obowiązki dotyczące zapewnienia: odpowiednich instalacji elektrycznych, dróg oraz wyjść ewakuacyjnych, odpowiednich dróg dla ruchu kołowego i pieszego, właściwej organizacji stanowisk pracy znajdujących się na zewnątrz budynków, wymaganej temperatury pomieszczeń, naturalnego i sztucznego oświetlenia, pomieszczeń higienicznosanitarnych takich jak: pomieszczeń do przebierania się, natrysków i umywalni, ustępów, pokojów pierwszej pomocy, pomieszczeń do wypoczynku dla pracowników zatrudnionych przy pracach szczególnie szkodliwych dla zdrowia i uciążliwych oraz dla kobiet ciężarnych i karmiących. Dyrektywa ta nie obejmuje: środków transportu użytkowanych na zewnątrz i/lub wewnątrz przedsiębiorstwa oraz stanowisk pracy wewnątrz środków transportu; sezonowych lub zmiennych stanowisk pracy; przemysłu wydobywczego; łodzi rybackich; pól, lasów i innych gruntów tworzących część przedsiębiorstwa rolnego i leśnego, usytuowanych poza terenem zabudowanym przedsiębiorstwa. Stan wdrożenia do prawa polskiego Postanowienia Dyrektywy 89/654/EWG zostały uwzględnione przede wszystkim w: dziale dziesiątym Bezpieczeństwo i higiena pracy ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy 10, rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy 11, rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie 12, rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 kwietnia 2006 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków 13. Skutki wdrożenia Dyrektywy do prawa krajowego Wymagania określone w Dyrektywie w większości uwzględnione były w prawie polskim znacznie wcześniej, a ww. rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, jedynie w niewielkim stopniu uzupełniło zakres przepisów o nowe przepisy wynikające z Dyrektywy. 3) dyrektywa Rady 89/655/EWG z dnia 30 listopada 1989 r. dotycząca minimalnych 10 Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm. 11 Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 ze zm. 12 Dz. U. Nr 75, poz. 690 ze zm. 13 Dz. U. Nr 80, poz. 563. 6
wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez pracowników. Obowiązek wdrożenia tej dyrektywy dla UE-15 został wprowadzony w 1996 r. Zastąpiona w 2009 r. dyrektywą Rady 2009/104. 4) dyrektywa Rady 93/103/WE z dnia 23 listopada 1993 r. dotycząca minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i zdrowia w pracy na statkach rybackich (trzynasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) 14. W Załączniku I do dyrektywy określono minimalne wymagania bhp dla nowych statków rybackich, natomiast w załączniku II dla istniejących statków rybackich. 5) dyrektywa 2001/45/WE Parlamentu Europejskiego i Rady dotycząca minimalnych wymagań w zakresie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez pracowników podczas pracy na wysokościach 15, zastąpiona w 2009 r. dyrektywą 2009/104. 6) zalecenia Rady UE z 18 lutego 2003 r. w sprawie poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy osób samozatrudnionych 16, odnoszące się w pełnym zakresie do osób pracujących w gospodarstwach rolnych, wskazujące, że osoby pracujące w ramach samozatrudnienia powinny mieć zapewnione takie same warunki bezpieczeństwa i higieny pracy jak osoby zatrudnione w ramach umowy o pracę. W zaleceniu wskazano rolnictwo (obok rybactwa, transportu i budownictwa) jako rodzaje działalności związanej z podniesionym ryzykiem, w których występuje bardzo wysoka liczba osób pracujących w ramach samozatrudnienia. W związku z powyższym określono następujące zalecenia: a) wspieranie w każdym państwie członkowskim, w zakresie prowadzonej polityki bezpieczeństwa i higieny pracy, osób pracujących na zasadach samo zatrudnienia; b) zapobieganie wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, ze szczególnym uwzględnieniem specyficznego ryzyka występującego w poszczególnych sektorach i swoistego charakteru powiązań między przedsiębiorstwami zamawiającymi a podmiotem samozatrudniającym się; c) promocji php pracy powinien towarzyszyć wybór środków uznanych za najbardziej właściwe: środków prawnych, zachęt ekonomicznych, kampanii promocyjnoinformacyjnych zainteresowanych stron; d) podjęcie wszelkich niezbędnych środków podnoszenia świadomości poprzez kampanie na rzecz osób samozatrudniających się, jak również ich organizacji społecznozawodowych, rozwijanie doradztwa w zakresie zapobiegania wypadkom przy pracy; e) podjęcie wszelkich niezbędnych działań w celu stworzenia szerokich możliwości dostępu do odpowiedniej ilości szkoleń z zakresu bhp osobom samozatrudniającym się; f) ułatwianie dostępu do informacji i szkoleń bez angażowania nadmiernych kosztów osób samozatrudniających się, g) umożliwienie dostępu, zgodnie z regulacją krajową, do profilaktyki zdrowotnej i okresowych badań osób samozatrudniających się; h) uwzględnianie doświadczeń i informacji z państw członkowskich w zakresie zapobiegania wypadkom przy pracy; i) przeprowadzenie oceny skuteczności istniejących środków krajowych lub środków podjętych w następstwie przyjęcia niniejszego zalecenia w okresie 4 lat od implementacji wyżej wymienionych postanowień wraz z obowiązkiem przekazania Komisji informacji o osiągniętych efektach. 14 Dz. Urz. L 307 z 13.12.1993, s. 1. 15 Dz. Urz. L 195 z 19.7.2001, s. 46. 16 Dz. Urz. L 53 z 28.02.2003, s. 45 i n. 7
7) dyrektywa 2009/104/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 16 września 2009 r. dotycząca minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez pracowników podczas pracy (druga dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG 17, nazywana powszechnie Dyrektywą narzędziową dotyczy używanego ( starego ) sprzętu roboczego. W Załączniku nr I Dyrektywy wymieniono minimalne wymagania: ogólne minimalne wymagania dotyczące sprzętu roboczego w zakresie, w jakim mają zastosowanie do używanego sprzętu roboczego; dodatkowe wymagania minimalne mające zastosowanie do określonych rodzajów sprzętu roboczego. W Załączniku nr II Dyrektywy zawarte zostały przepisy dotyczące użytkowania obejmujące: przepisy ogólne dotyczące wszystkich rodzajów sprzętu roboczego; przepisy dotyczące użytkowania sprzętu ruchomego, zarówno samobieżnego, jak i niesamobieżnego; przepisy dotyczące użytkowania sprzętu roboczego służącego do podnoszenia ładunków; przepisy dotyczące użytkowania sprzętu roboczego wykorzystywanego do tymczasowej pracy na wysokości. 3. Zalecenia Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia Pracy oraz Międzynarodowego Stowarzyszenia Zabezpieczenia Społecznego Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (EU-OSHA), powołana w 1994 r. w Bilbao, w Hiszpanii, jest pan-europejskim organem działającym na rzecz bezpieczeństwa i wydajności w miejscu pracy oraz ochrony zdrowia pracowników. Promuje także kulturę zapobiegania ryzyku w celu poprawy warunków pracy w Europie. Międzynarodowe Stowarzyszenie Zabezpieczenia Społecznego (ISSA) funkcjonuje od 1927 r. w Brukseli. ISSA jest światową organizacją oficjalnych przedstawicieli różnych systemów zabezpieczenia społecznego, skupia instytucje centralne, narodowe związki instytucji i ubezpieczeń społecznych, które są przedstawicielami poszczególnych dziedzin zabezpieczenia społecznego w 153 państwach członkowskich. Do jego głównych zadań należy ochrona, wspieranie i rozwój zabezpieczenia społecznego na całym świecie. 3.1. Bezpieczeństwo i zdrowie w pracy wg danych statystycznych EU-OSHA W oparciu o gromadzone przez Eurostat dane statystyczne w UE-27 w rolnictwie pracuje ponad 10 milionów osób. Choć liczba pracowników rolnych i liczba gospodarstw rolnych spada, rolnictwo pozostaje nadal niezwykle ważną gałęzią gospodarki. Istnieją istotne różnice między 15 państwami członkowskimi "sprzed maja 2004 roku" a nowymi państwami członkowskimi. W starych państwach członkowskich 4,0% ludności czynnej zawodowo pracuje w rolnictwie, a w nowych państwach członkowskich odsetek ten wynosi aż 13,4%. Większość gospodarstw to niewielkie przedsiębiorstwa, często rodzinne. Niektóre działy, takie jak ogrodnictwo i leśnictwo, mają większą liczbę pracowników, jednak jest to często zjawisko sezonowe. 17 Dz. Urz. L 260 z 3.10.2009, s. 5. 8
Oprócz pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze godzin jest wielu robotników tymczasowych i sezonowych. Rolnictwo jest liczącym się pracodawcą kobiet, często pracują również w "gospodarstwach rodzinnych". Dodatkowo w miejscu pracy częstokroć obecne są dzieci. Rolnictwo (obok myślistwa i leśnictwa) ma najgorszy wskaźnik wypadków ze skutkiem śmiertelnym ze wszystkich sektorów gospodarki. Jedynie budownictwo ma porównywalną częstość występowania wypadków przy pracy ze skutkiem śmiertelnym. Jednak w budownictwie następował stały spadek liczby wypadków śmiertelnych, podczas gdy niewiele zmieniło się w przypadku rolnictwa. - Liczba wypadków ze skutkiem śmiertelnym dla starych członków UE-15 w 2000 r. wynosiła 12,6 na 100 000 pracowników, a liczba wypadków prowadzących do ponad 3 dni nieobecności w pracy przekroczyła 6000 na 100 000 pracowników. Odsetki te to jedne z najwyższych we wszystkich sektorach gospodarki. - 1,2% pracowników w rolnictwie i rybołówstwie ma długotrwały problem ze zdrowiem lub cierpi na kalectwo spowodowane wypadkiem przy pracy. - 3,2% pracowników w rolnictwie i rybołówstwie ma długotrwały problem ze zdrowiem lub ich kalectwo spowodowane jest chorobą związaną z pracą. 3.2. Problem ochrony dzieci przed wypadkami przy pracy w rolnictwie zalecenia ISSA Rolnictwo jest sektorem nietypowym, ponieważ miejscem pracy może być dom rodzinny. Oznacza to, że dzieci są narażone na zagrożenia miejsca pracy występujące w sektorze rolniczym. Ponadto osoby przyjeżdżające na wieś mogą tam także przywozić swoje dzieci, zapewne nieświadome, że wkraczają w miejsce pracy. Nie wszystkie państwa członkowskie uwzgledniają ochronę dzieci w swych przepisach ustawowych dotyczących bezpieczeństwa i zdrowia w pracy, jednak zagadnienie to jest często ujęte w innego rodzaju przepisach. Międzynarodowe Stowarzyszenie Zabezpieczenia Społecznego (ISSA) stwierdza, że dwie trzecie dzieci, które giną w rolnictwie, ma poniżej pięciu lat, a także że najczęstszą przyczyną ich śmierci są pojazdy. Wśród innych przyczyn wypadków śmiertelnych ISSA wskazuje: maszyny, utonięcia, uduszenia, kontakt ze zwierzętami. ISSA wskazuje, że przyczynami wysokiego wskaźnika wypadków śmiertelnych są niezrozumienie zagrożenia przez rolników, rodziców i dzieci, niewłaściwe szkolenie i nadzór, niewłaściwie zabezpieczone miejsca zabaw. Ochrona dzieci w gospodarstwie rolnym powinna stać się takim samym priorytetem jak zapewnienie zdrowia i bezpieczeństwa miejsca pracy. Wiele spośród istniejących zagrożeń dla pracowników będzie miało także charakter zagrożeń dla dzieci. Należą do nich: pojazdy, maszyny rolnicze, osadniki szlamowe, systemy magazynowania (od stogów siana po silosy zbożowe), niezabezpieczone ciężkie przedmioty (np. bele), niebezpieczne substancje chemiczne, hałas. Oceniając ryzyko wypadku należy uwzględnić kto może ucierpieć i w jaki sposób ocenić ryzyko (biorąc pod uwagę istniejące środki zapobiegawcze oraz potencjalne dalsze kroki), okresowo dokonywać przeglądu oceny ryzyka. Dzieci w gospodarstwach rolnych zazwyczaj odnoszą obrażenia w wyniku połączenia czynników związanych z rodzajem zagrożenia, naturą dziecka, czynnikami czasu i miejsca. Zalecenia ISSA dotyczące zapobiegania wypadkom przy pracy z udziałem dzieci obejmują : 9
1) Zapobieganie utonięciom: eliminowanie ryzyka poprzez zasypywanie nieużywanych rowów i usuwanie niewykorzystywanych koryt oraz kontrolowanie ryzyka poprzez bezpieczne grodzenie lub przykrywanie studni, zbiorników i koryt; 2) Zapobieganie wypadkom z udziałem maszyn rolniczych: eliminowanie ryzyka poprzez pozbywanie się nieużywanego już wyposażenia oraz kontrolowanie ryzyka poprzez zabezpieczanie miejsc przechowywania maszyn, uniemożliwianie dzieciom dostępu do urządzeń roboczych; posiadanie skutecznych osłon na urządzeniach roboczych; posiadanie czujników i wyposażenia poszerzającego widoczność, które pomogą operatorowi maszyny w dostrzeżeniu obecności dziecka; 3) Zapobieganie wypadkom z udziałem pojazdów: kontrolowanie ryzyka poprzez zapewnienie odpowiedniego szkolenia wszystkim operatorom pojazdów oraz utrzymywanie bezpiecznego stanu pojazdów oraz zapewnienie sprawności urządzeń ostrzegających o zbliżaniu się do przedmiotu, alarmów cofania, wyposażenia poszerzającego widoczność (np. lusterek, telewizji przemysłowej); przewożenie pasażerów wyłącznie w przeznaczonych do tego pojazdach oraz ograniczanie obecności dzieci w miejscach, w których to konieczne; 4) Zachowanie ogólnych środków bezpieczeństwa - propedeutyka udzielania pierwszej pomocy oraz schematów postępowania przy wypadkach lub w sytuacjach awaryjnych, zapewnienie nadzoru nad dziećmi, ustalanie reżimu postępowania dla dzieci i zapewnienie konsekwentnego ich przestrzegania, edukacja dzieci w dziedzinie bezpieczeństwa w gospodarstwie, wyznaczanie bezpiecznych miejsce zabaw dla dzieci. 3.3. Problem ochrony kobiet przed wypadkami przy pracy w rolnictwie Tradycyjne gospodarstwo rolne w Europie to przedsiębiorstwo rodzinne, często prowadzone przez małżeństwo, przy czym żona pomaga mężowi przy wielu codziennych zajęciach. Spośród pracowników rodzinnych zatrudnionych w rolnictwie w UE 38 % stanowią kobiety. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że zadania są dzielone ze względu na płeć. Kobiety dominują w podstawowych pracach w sektorze rolniczym. Kobiety zarządzające gospodarstwami rolnymi są generalnie starsze i mają niższy poziom przeszkolenia rolniczego niż mężczyźni. Generalnie sektor rolniczy w UE zatrudnia zarówno wiele kobiet, jak i wielu mężczyzn. Rolnictwo UE to piąty co do wielkości pracodawca mężczyzn, zatrudniający 5% całkowitej siły roboczej, i siódmy z kolei pracodawca kobiet, dający zatrudnienie 3% pracujących kobiet. W Grecji i w Portugalii rolnictwo jest głównym pracodawcą kobiet. Ponadto udziałem wielu kobiet jest praca dorywcza, nie są pracownicami, mogą znaleźć się poza zasięgiem ustawodawstwa w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Niektóre Państwa Członkowskie, takie jak Wielka Brytania, podjęły decyzję o traktowaniu takich pracowników rolnych jako pracowników wobec których stosowane będzie ustawodawstwo w zakresie bhp, a także uwzględniły tę kwestię w wytycznych dla sektora. Ocena zagrożeń w wielu przypadkach nie będzie się różnić w przypadku mężczyzn i kobiet. Jednak w sytuacjach, w których kobiety są narażone na większe ryzyko, (takie jak związane z pracą ryzyko schorzenia szyi i górnych kończyn lub zagrożenie dla płodności), będą musiały zostać uwzględnione różnice między płciami. Dodatkowo ocena zagrożeń musi uwzględnić szczególnie ryzyko ponoszone przez kobiety ciężarne i matki karmiące. Z tego też względu na szczeblu Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia Pracy podkreślono, iż przyjęcie neutralnego stanowiska wobec płci przy ocenie ryzyka i działaniach zapobiegawczych może spowodować, że zagrożenie dla pracowników płci żeńskiej pozostanie zwiększone. 10
Ocena zagrożeń powinna brać pod uwagę kwestie płci, różnice i dysproporcje. Proces zarządzania ryzykiem można podzielić na pięć etapów: 1. Identyfikacja zagrożeń - uwzględnienie zagrożeń typowych dla prac, w których dominują kobiety; identyfikację zagrożeń zarówno dla zdrowia, jak i dla bezpieczeństwa; uwzględnienie zagadnienia płci poprzez identyfikacje problemów w pracy pracowników zarówno płci żeńskiej, jak i męskiej; niebagatelizowanie problemów, uwzględnienie całej załogi firmy, także np. pracowników odpowiedzialnych za prace porządkowe, uwzględnianie osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin, na czas określony lub za pośrednictwem agencji, a także osób przebywających na zwolnieniach lekarskich w czasie przeprowadzania oceny; zachęcanie kobiet do informowania o problemach, które ich zdaniem mogą wpływać niekorzystnie na ich bezpieczeństwo i zdrowie w miejscu pracy, a także o problemach zdrowotnych, które mogą mieć związek z wykonywaną pracą; zwracanie uwagi na szersze kwestie związane z pracą i zdrowiem; identyfikowanie zagrożeń, które mogłyby stanowić ryzyko dla zdrowia lub bezpieczeństwa dla kobiet w ciąży lub matek karmiących, w tym zagrożeń takich jak przeładunek ręczny, narażenie na substancje chemiczne i na choroby zakaźne (np. ryzyko poronienia u kobiet w ciąży, w przypadku zarażenia chlamydią -organizmem powodującym enzootyczne poronienie u owiec). 2. Ocena ryzyka - zwrócenie uwagi na rzeczywisty charakter wykonywanej pracy oraz na rzeczywiste środowisko pracy; unikanie formułowania założeń o stopniu ryzyka wyłącznie na podstawie opisu stanowiska pracy lub nazwy zawodu; podchodzenie z ostrożnością, w sposób niestronniczy, do kwestii płci przy ustalaniu stopnia zagrożenia (wysoki, średni, niski); angażowanie pracowników płci żeńskiej w ocenę ryzyka; uwzględnianie zastosowania kręgów zdrowia i metod wyznaczania map ryzyka (przydatne mogą być metody ergonomii partycypacyjnej i interwencji antystresowej); upewnienie się, że osoby przeprowadzające ocenę posiadają odpowiednie informacje i przeszkolenie w zakresie uwzględniania roli czynnika płci w problematyce bhp; upewnienie się, że instrumenty i narzędzia oceny ryzyka uwzględniają kwestie istotne zarówno dla mężczyzn, jak i kobiet (jeśli tak nie jest, instrumenty i narzędzia należy odpowiednio dostosować); informowanie wszelkich zewnętrznych oceniających, że powinni oni przyjąć podejście uwrażliwione na sprawy płci, a także sprawdzanie, czy są oni w stanie to zrobić; zwracanie uwagi na czynnik płci przy rozważaniu wprowadzenia zmian w zakresie bhp w miejscu pracy. 3. Wdrażanie rozwiązań - dążenie do eliminacji zagrożeń u źródła, w celu zapewnienia bezpiecznego i zdrowego miejsca pracy dla wszystkich zatrudnionych (dotyczy to także zagrożeń dla płodności); zwracanie uwagi na zróżnicowanie cech pracowników oraz dostosowanie pracy i środków ochrony indywidualnej do pracowników (np. sprzęt ochronny powinien być dobierany do indywidualnych potrzeb pracowników, odpowiednio dla kobiet i mężczyzn odbiegających budową ciała od przeciętnej); uwzględnienie obecności pracowników płci żeńskiej przy podejmowaniu decyzji i wdrażaniu przyjętych rozwiązań; zapewnianie wszystkim pracownikom, zarówno kobietom, jak i mężczyznom, dostępu do informacji i szkoleń z zakresu bhp związanych z wykonywaną pracą, a także z warunkami pracy i ich wpływem na zdrowie pracowników (należy się upewnić, że dostęp do tych informacji mają także pracownicy zatrudnieni w niepełnym wymiarze godzin, na czas określony lub za pośrednictwem agencji). 4. Monitoring - uwzględnienie zagadnienia płci poprzez: upewnienie się, że kobiety uczestniczą w procesie monitoringu i weryfikacji; śledzenie nowych informacji na temat czynnika płci w problematyce bhp; uwzględnienie monitoringu stanu zdrowia w odniesieniu do zawodów wykonywanych zarówno przez mężczyzn, jak i przez kobiety (monitoring stanu zdrowia może stanowić element zarówno oceny ryzyka, jak i monitoringu); 11
5. Weryfikacja - zachowanie ostrożności przy typowaniu osób, na przykład na podstawie nazwy zawodu, które zostaną objęte monitoringiem stanu zdrowia (rejestrowanie wypadków stanowi istotny element zarówno oceny ryzyka, jak i kontroli warunków pracy). Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia Pracy zwraca także uwagę na: 1) prowadzenie weryfikacji polityk z zakresu bezpieczeństwa, zwłaszcza uwzględniających zobowiązanie do wprowadzania kwestii płci do głównego nurtu polityki, a także odpowiednich celów i procedur; 2) dążenie do zapewnienia, aby zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne służby zdrowia uwzględniały w pracy zagadnienia płci; 3) zapewnianie odpowiedniego szkolenia i informacji dotyczących kwestii płci w odniesieniu do ryzyka w zakresie bezpieczeństwa i zdrowia dla osób dokonujących oceny zagrożeń, kierowników i nadzorujących, przedstawicieli związków zawodowych, komisji ds. bezpieczeństwa itp.; 4) włączanie kwestii bezpieczeństwa i zdrowia w pracy do wszelkich działań dotyczących równości w miejscu pracy, w tym kwestii równouprawnienia; 5) poszukiwanie sposobów zachęcenia większej liczby kobiet do uczestnictwa w komisjach ds. bezpieczeństwa. 4. Zalecenia Europejskiej Federacji Związków Zawodowych Pracowników Rolnictwa (EFA) W 1993 r. Europejska Federacja Związków Zawodowych Sektora Rolnego wydała proklamację Lepsza ochrona zdrowia i bezpieczeństwa pracowników sektora rolnego, w której postuluje się aby przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy obejmowały nie tylko pracowników lecz także osoby samodzielnie prowadzące gospodarstwa rolne, zaś ryzyko na jakie narażone są kobiety, dzieci i osoby starsze żyjące w gospodarstwach rodzinnych, znalazło odbicie w ustawodawstwie pracy. 5. Regulacja polska 5.1. Przepisy BHP dotyczące wykonywania prac w poszczególnych sektorach rolnych W Polsce podstawowym dokumentem długookresowego planowania w zakresie bhp jest Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007 2015, przyjęta przez rząd polski w listopadzie 2006 roku, w której sformułowano Priorytet 3 Wzrost zatrudnienia i podnoszenie jego jakości. W ramach tego priorytetu, z inicjatywy Ministra Pracy i Polityki Społecznej ujęto przedsięwzięcie pt. Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy. Określono je następująco: Kontynuowane będą działania na rzecz tworzenia przyjaznego środowiska pracy. Wspierane będą inicjatywy w zakresie skutecznego zapobiegania i ograniczania ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwach oraz rozwoju edukacji i szkoleń w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Kontynuowane też będą wysiłki dostosowujące warunki pracy w Polsce do standardów UE. Zapewnienie odpowiednich standardów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz standardów prawa wymagać będzie zwiększenia skuteczności publicznych służb inspekcji pracy. 12
Rys. 1. Schemat powiązań aktów prawnych w dziedzinie bhp Źródło: T. Wyka. Bezpieczeństwo i higiena pracy po nowelizacji prawa pracy, Difin 1997 Podstawowym aktem prawnym w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy jest Konstytucja RP, która: w art. 24 wskazuje, że praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej. Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy; w art. 66 stanowi prawo każdego obywatela do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Sposób realizacji tego prawa oraz obowiązki pracodawcy określa ustawa; w art. 68 ustanawiam prawo każdego do ochrony zdrowia. Sposób realizacji tego prawa określa ustawa (Rys. 1). Ogólne przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy określone są w ustawie z 26 czerwca 1974 r. Kodeks Pracy 18. Zagadnienie to regulują przepisy rozdziału XIII Kodeksu Pracy 18 t.j. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm., dalej cyt. jako: KP. 13
Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące wykonywania prac w różnych gałęziach pracy. Na podstawie art. 237 14 KP organy sprawujące nadzór nad przedsiębiorstwami lub innymi jednostkami organizacyjnymi państwowymi albo samorządowymi są obowiązane podejmować działania na rzecz kształtowania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, w szczególności: 1) udzielać pomocy przy wykonywaniu zadań z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, 2) dokonywać, co najmniej raz w roku, oceny stanu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz określać kierunki poprawy tego stanu, 3) w miarę potrzeb i możliwości inicjować i prowadzić badania naukowe dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy. Obowiązki zawarte w tym przepisie nie dotyczą jednostek sektora prywatnego, spółdzielczego oraz społecznego. W przepisie tym podkreślono wspomaganie przez organy nadzoru podlegających im podmiotów w ich działaniach na rzecz poprawy bhp, a także na rzecz rozwoju w tej dziedzinie badań naukowych. Jednakże tak ogólne sformułowanie obowiązków adresowanych do organów administracji państwowej rodzi niebezpieczeństwo, że w praktyce nie są one wykonywane i egzekwowane 19 (co faktycznie praktyka pokazuje 20 ). Na podstawie art. 237 15 1 KP Minister Pracy i Polityki Socjalnej w porozumieniu z Ministrem Zdrowia i Opieki Społecznej określi, w drodze rozporządzenia, ogólnie obowiązujące zasady bhp dotyczące prac wykonywanych w różnych gałęziach pracy. Aktem wykonawczym w tym zakresie jest rozporządzenie MPiPS z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy 21. Natomiast ministrowie właściwi dla określonych gałęzi pracy lub rodzajów prac w porozumieniu z Ministrem Pracy i Polityki Socjalnej oraz Ministrem Zdrowia i Opieki Społecznej określają, w drodze rozporządzenia, przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące tych gałęzi lub prac. Na tej podstawie Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi wydał szereg aktów prawnych rangi rozporządzenia, odnoszących się do problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy w poszczególnych sektorach rolnictwa, a w szczególności: rozporządzenie MRiGŻ z 8 maja 1997 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy produkcji olejów roślinnych 22, rozporządzenie MRiGŻ z 27 czerwca 1997 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy magazynowaniu, przetwórstwie zbóż i produkcji pasz pochodzenia roślinnego 23, rozporządzenie MRiGŻ z 26 października 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy przetwórstwie mleka i jego pochodnych 24, rozporządzenie MRiGŻ z 12 stycznia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze ciągników, maszyn, narzędzi i urządzeń technicznych stosowanych w rolnictwie 25, rozporządzenie MRiGŻ z 9 marca 1999 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy produkcji cukru 26, 19 T. Wyka, Komentarz do art. 237 14 KP [w:] Kodeks Pracy. Komentarz, K.W. Baran (red.), Warszawa 2012. 20 R. Celeda, Komentarz do art. 237 14 KP [w:] Kodeks Pracy. Komentarz, L. Florek (red.), Warszawa 2011. 21 Dz. U. Nr 169, poz. 1650 ze zm. 22 Dz. U. Nr 48, poz. 316 ze zm. 23 Dz. U. Nr 76, poz. 479 ze zm. 24 Dz. U. Nr 12, poz. 51. 25 Dz. U. Nr 138, poz. 897. 26 Dz. U. Nr 25, poz. 225. 14
rozporządzenie MRiGŻ z 10 marca 1999 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy uboju zwierząt i przetwórstwie mięsa 27, rozporządzenie MRiRW z 26 września 2001 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy przetwórstwie ziemniaków 28, rozporządzenie MRiRW z 28 września 2001 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze zwierząt gospodarskich 29, rozporządzenie MRiRW z 17 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach przemysłu cukierniczego 30, rozporządzenie MRiRW z 24 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu i magazynowaniu środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych i organiczno-mineralnych 31, rozporządzenie MRiRW z 10 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach przetwarzających owoce i warzywa 32, rozporządzenie MRiRW z 12 maja 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze amoniakalnych instalacji chłodniczych w zakładach przetwórstwa rolnospożywczego 33, rozporządzenie MRiRW z 22 października 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach przemysłu koncentratów spożywczych 34, rozporządzenie MRiRW z 23 czerwca 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach przemysłu piwowarskiego i napojów gazowych 35, rozporządzenie MRiRW z 23 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach przemysłu spirytusowego 36. 5.2. BHP w indywidualnym gospodarstwie rolnym Praca w rolnictwie charakteryzuje się odmienną specyfiką niż praca w innych sektorach gospodarki narodowej. Rolnik zatem pracuje na wielu stanowiskach, które wymagają odmiennych umiejętności, a jednocześnie powodują liczne zagrożenia zdrowotne oraz oddziaływanie niepożądanych czynników środowiskowych. Należy w tym miejscu podkreślić, że w zakresie bezpieczeństwa pracy w rolnictwie brak jest chociażby ramowej regulacji prawnej na szczeblu wspólnotowym 37. W odniesieniu do gospodarstw rolnych na szczeblu krajowym mają zastosowanie następujące regulacje: - rozporządzenie MRiGŻ z 12 stycznia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze ciągników, maszyn, narzędzi i urządzeń technicznych stosowanych w rolnictwie, 27 Dz. U. Nr 25, poz. 226. 28 Dz. U. Nr 112, poz. 1204. 29 Dz. U. Nr 118, poz. 1268 ze zm. 30 Dz. U. Nr 97, poz. 875 ze zm. 31 Dz. U. Nr 99, poz. 896 ze zm. 32 Dz. U. Nr 34, poz. 289. 33 Dz. U. Nr 98, poz. 902. 34 Dz. U. Nr 194, poz. 1899. 35 Dz. U. Nr 160, poz. 1669. 36 Dz. U. Nr 285, poz. 2865. 37 Zob. art. 16 ust. 1 pkt 7 Załącznika do dyrektywy Rady nr 89/39l/EWG z 12 czerwca 1989 r.; zalecenie nr 2003/134/WE z 18 lutego 2003 r. w sprawie poprawy ochrony bhp osób samozatrudnionych, Dz. Urz. WE, L 53, s. 45 i n. 15
- rozporządzenie MRiRW z 28 września 2001 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze zwierząt gospodarskich, - rozporządzenie MRiRW z 24 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu i magazynowaniu środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych i organiczno-mineralnych, - rozporządzenie Ministra Środowiska z 24 sierpnia 2006 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu niektórych prac z zakresu gospodarki leśnej 38. Praca w rolnictwie powoduje liczne zagrożenia, do których należą wypadki przy pracy oraz choroby zawodowe. 5.2.1. Wypadki przy pracy rolniczej Ryzyko wypadkowe jest częścią ryzyka zawodowego, związanego z pracą w gospodarstwie rolnym. Do zdarzeń wypadkowych dochodzi w wyniku naruszenia równowagi między trzema elementami tworzącymi tzw. trójkąt epidemiologiczny. Tymi elementami są: właściwości czynników bezpośrednio powodujących uraz (np. maszyny i ciągniki rolnicze, przyczepy, pilarki, budynki, drabiny, schody, podwórze), cechy ludzi wykonujących pracę oraz właściwości środowiska, w którym przebiega praca. Znaczący udział w pojawianiu się zdarzeń wypadkowych mają właściwości czynników bezpośrednio powodujących urazy, które ocenia się poziomem technicznego bezpieczeństwa pracy. Według danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej wskaźnik wypadkowości (według liczby wypadków przypadających na 1 000 ubezpieczonych, którym przyznano jednorazowe odszkodowanie) wynosił odpowiednio 11,3 (2008 r.); 11,2 (2009 r.); oraz 10,9 (2010, 2011) co wskazuje, że wypadkowość sukcesywnie maleje. Maleje także liczba wypadków śmiertelnych przypadających na 100 000 ubezpieczonych: 6,0 (2008 r.); 6,5 (2009 r.); 5,8 ( 2010 r.); 5,3 (2011 r.). Dane te świadczą o wzroście bezpieczeństwa pracy w rolnictwie. 39 Pojęcie wypadku przy pracy. W rozumieniu art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników 40, za wypadek przy pracy rolniczej uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło podczas wykonywania czynności związanych z prowadzeniem działalności rolniczej albo pozostających w związku z wykonywaniem tych czynności: 1. na terenie gospodarstwa rolnego, które ubezpieczony prowadzi lub w którym stale pracuje, albo na terenie gospodarstwa domowego bezpośrednio związanego z tym gospodarstwem rolnym, lub 2. w drodze ubezpieczonego z mieszkania do gospodarstwa rolnego, albo w drodze powrotnej, lub 3. podczas wykonywania poza terenem gospodarstwa rolnego zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności rolniczej lub w związku z wykonywaniem tych czynności, lub 4. w drodze do miejsca wykonywania czynności, o których mowa w pkt.3 albo w drodze powrotnej. 38 Dz. U. 2006, Nr 161, poz. 1141. 39 Dane: Europejska Karta Społeczna. Sprawozdanie 2012, MPiPS, s. 25-26. 40 t.j. Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291, ze zm., dalej cyt. jako u.s.r.. 16
Pojęcie wypadku przy pracy rolniczej w art. 11 u.s.r. określone zostało nieprecyzyjne i nie obejmuje ochroną ubezpieczeniową wszystkich zdarzeń wypadkowych występujących w rolnictwie. Najwięcej wątpliwości występuje przy ustaleniu przesłanek nagłości zdarzenia i wywołanego przyczyną zewnętrzną oraz kwalifikacji zdarzeń wypadkowych jako wypadków przy pracy rolniczej. Niektóre kwestie występujące w praktyce nie zostały wyeliminowane przez kolejne nowelizacje ustawy, ani też przez jednomyślne poglądy doktryny czy jednolite stanowisko orzecznictwa. Elementem konstruującym pojęcia wypadku przy pracy rolniczej jest przede wszystkim związek wykonywanej przez poszkodowanego czynności z prowadzoną działalnością rolniczą. Definicja wypadku powiązana jest zatem ściśle nie z pracą rolniczą, lecz z działalnością rolniczą, pracą członków jego rodziny oraz często nierozerwalnym związkiem działalności rolniczej z gospodarstwem domowym. Nie każde zdarzenie wypadkowe występujące w rolnictwie jest wypadkiem przy pracy. Zalążkiem problemów przy kwalifikacji tych zdarzeń są nie tylko przedstawione powyżej argumenty, lecz także zbyt wąsko ujęte przez ustawodawcę pojęcie działalności rolniczej w ustawie. Nie obejmuje ono bowiem swym zakresem czynności przygotowawczych do produkcji oraz czynności następczych. Nie ułatwia także rozgraniczania czynności składających się na działalność rolniczą od innych czynności związanych z gospodarstwem domowym. Najwięcej wypadków przy pracy rolniczej według kategorii przyczyn w 2011 r. było w grupach: 1. niewłaściwy stan maszyn, urządzeń i obiektów budowlanych, 2. niewłaściwa organizacja pracy, 3. stan psychofizyczny rolnika, nie zapewniający bezpiecznego wykonania pracy, 4. nieprawidłowe postępowanie rolnika, 5. inne przyczyny: uderzenia, przygniecenia i pogryzienia przez zwierzęta, urazy dzieci spowodowane niezapełnienie pracą małoletnich dzieci. Poważną rolę odgrywa tu nieświadomość lub brak umiejętności przewidywania przez rolników skutków występujących zagrożeń. Źródłem wielu zaistniałych zdarzeń wypadkowych jest nieostrożność, lekceważenie niebezpieczeństwa, pośpiech, wykonywanie prac po spożyciu alkoholu, niestosowanie środków ochrony osobistej, odzieży oraz obuwia roboczego, wykonywanie ciężkich prac przez osoby starsze albo przez dzieci prac, które przekraczają ich umiejętności czy możliwości, zły stan techniczny maszyn i urządzeń stosowanych w produkcji rolnej, nieznajomość zasad ich bezpiecznej obsługi. 5.2.2. Rolnicze choroby zawodowe Definicję rolniczej choroby zawodowej podano w artykule 12 u.s.r. Uważa się za nią chorobę, która powstała w związku z pracą w gospodarstwie rolnym, jeżeli choroba ta objęta jest wykazem chorób zawodowych określonych w przepisach wydanych na podstawie Kodeksu Pracy. Za chorobę zawodową uważa się chorobę, wymienioną w wykazie chorób zawodowych, jeżeli w wyniku oceny warunków pracy można stwierdzić bezspornie lub z wysokim prawdopodobieństwem, że została ona spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wykonywania pracy, zwanych "narażeniem zawodowym". 17
Wykaz chorób zawodowych oraz okres, w którym wystąpienie udokumentowanych objawów chorobowych upoważnia do rozpoznania choroby zawodowej pomimo wcześniejszego zakończenia pracy w narażeniu zawodowym; sposób i tryb postępowania dotyczący zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych jak również podmioty właściwe w sprawie rozpoznawania chorób zawodowych określono w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych 41. Zapadalność na choroby zawodowe w rolnictwie na 100 000 pracujących wynosiła odpowiednio: 34,7 (2008 r.), 31,5 (2009 r.), 26,7 (2010 r.) i 22,5 (2011 r.), co wyraźnie wskazuje na tendencję spadkową i jest wynikiem większej świadomości zagrożeń i poprawy warunków pracy w rolnictwie. 42 Czynniki ryzyka zawodowego w rolnictwie Do podstawowych czynników ryzyka zawodowego zaliczamy czynnik biologiczny, chemiczny, zagrożenia mechaniczne i zagrożenia pyłem. I. W miejscu pracy w rolnictwie i leśnictwie występuje znaczne ryzyko zagrożeń czynnikami biologicznymi. 1. Do szkodliwych czynników biologicznych w środowisku pracy rolnika, hodowcy zwierząt czy leśnika należą: - mikroorganizmy pochodzenia zwierzęcego, roślinnego, glebowego i wodnego, (wirusy, bakterie, grzyby, priony), które mogą być przyczyną chorób odzwierzęcych i innych zakaźnych; - pasożyty wewnętrzne (pierwotniaki, robaki) wywołujące choroby inwazyjne; - pasożyty zewnętrzne (owady, roztocza, kleszcze) i różnorodne substancje (alergeny, toksyny) pochodzenia bakteryjnego, grzybiczego, roślinnego i zwierzęcego, które mogą być przyczyną chorób alergicznych i toksycznych. Czynniki biologiczne mogą oddziaływać na organizm ludzki: zakaźnie, alergizująco, toksycznie, drażniąco i rakotwórczo. 2. Do najczęściej występujących chorób odzwierzęcych należą: salmonelozy, wścieklizna, borelioza, kleszczowe zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych, jersinioza, kampylobakterioza, tężec, toksoplazmoza i grzybice odzwierzęce. 3. W środowisku pracy na wsi istnieje także duże zagrożenie chorobami o podłożu alergicznym związanym z czynnikami biologicznymi ( pióra, sierść): - dróg oddechowych, (astma, zapalenie pęcherzyków płucnych), - skóry (np. kontaktowe zapalenie, wyprysk, pokrzywka), - oczu (zapalenie spojówek), - o podłożu immunotoksycznym (np. syndrom toksyczny). II. Do szkodliwych czynników chemicznych powodujących narażenie rolników należą środki ochrony roślin oraz nawozy. Obie te substancje są celowo wprowadzane do środowiska w określonych stężeniach. Środki ochrony roślin są to związki o nieselektywnym działaniu, łatwej zdolności przenikania do organizmu ssaków, a przede wszystkim są to substancje w większości toksyczne. Do oceny ryzyka zawodowego związanego z występowaniem środków chemicznych zaliczamy proces badania określonych substancji chemicznych ze szczególnym uwzględnieniem jej niebezpiecznych właściwości, warunków w których ma ona styczność z pracownikami oraz sposób szacowania tego ryzyka. 41 Dz. U. z 2009r. Nr 105, poz. 869 ze zm. 42 Dane: Europejska Karta Społeczna. Sprawozdanie 2012, MIPS, s. 19 18
III. Do czynników ryzyka zawodowego zaliczamy zagrożenia mechaniczne w środowisku pracy. Są to oddziaływania wszelkich czynników fizycznych mogących być przyczyną urazów powodowanych mechanicznym działaniem części maszyn, narzędzi, przedmiotów obrabianych lub wyrzucanych materiałów stałych albo płynnych. Są one związane z trzema elementami: naturą źródła energii czynniki zagrażające (wszelkie media mogące mieć niszczącą energię mechaniczną, np. części ruchome, ciśnienie, praca na wysokości); możliwością jej oddziaływania sytuacje zagrożenia (np.: pochwycenie, uderzenie, wplątanie, kontakt, upadek); formą oddziaływania zdarzenia szkodliwe/skutki (zmiażdżenia, amputacje, złamania, poparzenia, stłuczenia itd.). Szacowanie ryzyka oraz podejmowanie odpowiednich środków nadzorowania wymaga rozpoznania wszystkich trzech elementów zagrożeń mechanicznych. Czynniki te są najczęściej przyczyną wypadków przy pracy, ale mogą też być przyczyną chorób zawodowych, takich jak np. zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa, przewlekłe choroby układu ruchu wywołane sposobem wykonywania pracy: przewlekłe zapalenie ścięgna i jego pochewki, przewlekłe zapalenie kaletki maziowej, przewlekłe uszkodzenie łąkotki u osób wykonujących pracę w pozycji klęczącej lub kucznej, przewlekłe zapalenie okołostawowe barku, przewlekłe zapalenie nadkłykcia kości ramiennej, zmęczeniowe złamanie kości. IV. Kolejną grupę czynników ryzyka zawodowego stanowią zagrożenia pyłem rolniczym, istniejące w środowisku pracy rolnika. Badania przeprowadzone w Instytucie Medycyny Wsi wykazały wysoki stopień narażenia rolników na oddziaływanie pyłu rolniczego. Wydzielana podczas wykonywanych prac rolnych duża ilość pyłu rolniczego jest mieszaniną cząstek organicznych i nieorganicznych. Długotrwałe narażenie rolników na oddziaływanie pyłu może być przyczyną powstawania chorób pyłopochodnych (np. pylice płuc, alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych). Ocena ryzyka zawodowego na pył rolniczy obejmuje ocenę narażenia (identyfikacja rodzaju pyłu, oznaczenie stężenia i zawartości wolnej krystalicznej krzemionki w pyle, obliczenie wskaźnika narażenia i porównanie go z wartościami NDS), oszacowanie ryzyka zawodowego i wyznaczenie dopuszczalności ryzyka. Tryb postępowania zgłoszenia choroby zawodowej Podejrzenie choroby zawodowej zgłasza się właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu i właściwemu inspektorowi pracy, których właściwość ustala się według miejsca wykonywania pracy. Zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej może dokonać: lekarz, lekarz dentysta, który podczas wykonywania zawodu powziął takie podejrzenie u pacjenta, a także ubezpieczony, który podejrzewa, że występujące u niego objawy mogą wskazywać na taką chorobę. Właściwy państwowy powiatowy inspektor sanitarny, który otrzymał zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej wszczyna postępowanie, a w szczególności kieruje rolnika do jednostki orzeczniczej, na badanie w celu wydania orzeczenia o rozpoznaniu choroby zawodowej albo o braku podstaw do jej rozpoznania. Właściwy państwowy inspektor sanitarny na podstawie zebranego materiału dowodowego, a w szczególności na podstawie orzeczenia lekarskiego o rozpoznaniu choroby zawodowej i oceny narażenia zawodowego rolnika, wydaje decyzję o stwierdzeniu choroby zawodowej albo decyzję o braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej. Od decyzji wydanej przez państwowego powiatowego inspektora sanitarnego przysługuje odwołanie do państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego, a następnie skarga do sądu administracyjnego. Prawomocna decyzja o stwierdzeniu choroby zawodowej jest podstawą do ubiegania się o świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników. 19
II. Powiązania systemu ubezpieczeń społecznych z ryzykiem zawodowym w rolnictwie 1. Obowiązkowe ubezpieczenia społeczne Polska W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. system ubezpieczenia społecznego rolników, regulowany ustawą z 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin, a następnie ustawą z 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i ich rodzin nie przewidywały żadnych rozwiązań w zakresie bhp w rolnictwie. Pierwszą regulacją prawną, która objęła rolników indywidualnych profilaktyczną opieką zdrowotną i wprowadziła rozwiązania organizacyjno-prawne w zakresie bhp była ustawa z 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Ustawa ta oddzieliła ubezpieczenia emerytalnorentowe od ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego ustalając odrębną składkę dla każdego z nich. Po raz pierwszy wykorzystano też pewne elementy z zakresu ochrony zdrowia rolników powiązane z pracą. Trzeba także dodać, że uchwalona w 1997 r. ustawa o służbie medycyny pracy, która systemowo zapewniła nadzór nad warunkami pracy oraz zdrowotne świadczenia profilaktyczne całej populacji osób pracujących na podstawie umowy o pracę, nie objęła obligatoryjnie rolników, jako grupy zawodowej pracującej na własny rachunek. Ustawa ta przewiduje jedynie, że rolnicy mogą korzystać z usług medycyny pracy na zasadzie dobrowolności i na koszt własny, co w praktyce oznacza odcięcie ich od profilaktycznej opieki medycznej. Ubezpieczenie społeczne rolników, realizowane przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego na podstawie ustawy obejmuje m.in. ubezpieczenie wypadkowe i chorobowe. Świadczenia odszkodowawcze z tytułu wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej z ubezpieczenia społecznego rolników to: - jednorazowe odszkodowanie z tytułu uszczerbku na zdrowiu doznanego przez ubezpieczonego wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej oraz jednorazowe odszkodowanie dla członków rodziny ubezpieczonego, jeżeli ten wypadek lub choroba spowodowała śmierć, przysługujące z ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego, - renta rolnicza z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy rolniczej lub rolniczą chorobą zawodową oraz renta rodzinna dla członków rodziny ubezpieczonego, który poniósł śmierć w wyniku tego wypadku lub choroby, przysługujące z ubezpieczenia emerytalno-rentowego. Rolnicy oraz ich małżonkowie i domownicy, którzy z racji pracy zawodowej poza rolnictwem podlegają ubezpieczeniu społecznemu w ZUS, mogą podlegać ubezpieczeniu wypadkowemu, chorobowemu i macierzyńskiemu dobrowolnie w zakresie ograniczonym do ryzyka z tytułu wypadku przy pracy rolniczej, tj. prawa do jednorazowego odszkodowania z tego tytułu. Osoby pracujące w gospodarstwie rolnym na podstawie umowy o pracę, umowy zlecenia lub innej umowy, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym, realizowanym przez ZUS, na podstawie ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych 43. Płatnikiem składek za te osoby do ZUS jest rolnik jako pracodawca. W razie wypadku przy pracy w gospodarstwie rolnym rolnika wypadek zgłasza się do ZUS, od którego przysługują tej osobie świadczenia odszkodowawcze (jednorazowe odszkodowanie lub renta ). 43 T.j. Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74, ze zm. 20