INNOWACJA PEDAGOGICZNA W ZAKRESIE METODYCZNYM DLA UCZNIÓW OD KLASY CZWARTEJ DO SZÓSTEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 2 Z ODDZIAŁAMI INTEGRACYJNYMI W CIESZYNIE

KARINA PASTERNY INNOWACJA PEDAGOGICZNA W ZAKRESIE METODYCZNYM DLA UCZNIÓW OD KLASY CZWARTEJ DO SZÓSTEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 2 Z ODDZIAŁAMI INTEGRACYJNYMI W CIESZYNIE ZAJĘCIA TERENOWE W NAJBLIŻSZEJ OKOLICY SZKOŁY NA LEKCJACH PRZYRODY Cieszyn 2013

SPIS TREŚCI 1.WSTĘP..3 2. ZASADY INNOWACJI..6 2.1.Warunki realizacji innowacji.6 2. 2. Cele innowacji pedagogicznej.6 3.TREŚCI PROGRAMOWE 7 4. METODY ZASTOSOWANE W REALIZACJI ZAJĘĆ TERENOWYCH...15 4.1. Pogadanka..16 4.2. Burza mózgów...16 4.3. Mapa mentalna..16 4.4. Metaplan 16 4.5. Śnieżna kula...16 4.6. Metody ćwiczeń praktycznych..17 4. 7. Obserwacja bezpośrednia.17 4. 8. Eksperyment.17 4.9. Wycieczka.17 4.10. Metody ewaluacyjne 18 5. WYBRANE SCENARIUSZE LEKCJI.19 5.1. Jak wyznaczyć kierunki geograficzne na widnokręgu?...19 5.2. Jak czytać mapę topograficzną?...26 5.3. Wody powierzchniowe - rzeka w najbliższej okolicy..31 5.4.Wody powierzchniowe - jezioro w najbliższej okolicy.43 5.5. Poznaj rodzaje gleb w najbliższej okolicy...53 5.6. Poznajemy las i jego mieszkańców...61 5.7. Jakie organizmy żyją na łące?...69 6. EWALUACJA 77 7.PODSUMOWANIE 78 8. LITERATURA.. 79 2

1. Wstęp Słyszałem i zapomniałem Widziałem i zapamiętałem Zrobiłem i zrozumiałem Konfucjusz Przyroda to interesujący przedmiot do nauczania, będący równocześnie wyzwaniem dla nauczyciela. To od niego w dużej mierze zależy jak uczniowie będą postrzegać otaczający ich świat przyrody i jak będą go traktować w przyszłości. Uważam, iż w nauczaniu przyrody istotne znaczenie mają lekcje terenowe, czyli zajęcia odbywające się poza budynkiem szkolnym, w jego najbliższym otoczeniu. Są zgodne z podstawą programową Umożliwiają one wykorzystanie środowiska jako źródła wiedzy przyrodniczej. Zajęcia terenowe stanowią jedną z metod uczenia się i nauczania. Aprobują wszystkie zmysły uczestników, poznanie otaczającej rzeczywistości jest pełniejsze niż w przypadku innych metod. Rozwijają indywidualne uzdolnienia uczniów. Rozbudzają także ich ciekawość i aktywność. Ponadto ułatwiają wykorzystanie zdobytej wiedzy w życiu codziennym. Zajęcia terenowe można przeprowadzić na przykład na boisku szkolnym, w parku, w lesie, na łące, nad rzeką, jeziorem, w ogródku szkolnym. Naturalne wytwory i zjawiska przyrodnicze niemal atakują uczniów w czasie zajęć terenowych, dostarczają materiału znacznie bogatszego i pełniejszego ponieważ wzrok i słuch, wspomagane dotykiem i powonieniem wpływa na spotęgowany odbiór zjawisk. Dlatego należy podkreślić, że najcenniejsze są zawsze okazy naturalne i każdy nauczyciel przyrody powinien jak największą ilość lekcji organizować w terenie. Wycieczki i inne zajęcia terenowe umożliwiają uczniom nawiązanie bezpośredniego kontaktu z przyrodą, z żywymi roślinami i zwierzętami w ich środowisku. Pozwalają na poznawanie warunków życia i potrzeb organizmów, zrozumienie istoty i znaczenia równowagi biocenotycznej oraz katastrofalnych skutków jej zakłócenia. Zajęcia terenowe służą również zaznajamianiu uczniów z konkretnymi problemami i obiektami ochrony przyrody, przykładami wpływu działalności człowieka na 3

przyrodę. Sprzyjają rozwijaniu ważnych umiejętności np. koncentrowania uwagi na określonych obiektach, na istotnych cechach budowy, procesach i zjawiskach życiowych roślin i zwierząt, a także dokonywania pomiarów i oceny stopnia skażenia powietrza, wód i gleby oraz jego wpływu na życie roślin i zwierząt. Wdrażanie uczniów do udziału w wycieczkach polega m.in. na kształceniu nawyku skupiania uwagi w terenie, kształcenie umiejętności spostrzegania i obserwowania, rozwijaniu umiejętności dostrzegania współzależności organizmów i zjawisk, wyrabianiu dyscypliny, rozwijaniu wrażliwości na piękno przyrody. W czasie trwania zajęć nauczyciel musi nieustannie czuwać nie tylko nad bezpieczeństwem, ale również kierować obserwacją i tokiem rozumowania uczniów, nauczyć ich terminologii oraz prawidłowego formułowania wniosków. Zakończenie zajęć w terenie należy podsumować wspólnym wnioskiem. Tak zorganizowane i przeprowadzone zajęcia gwarantują sukces dydaktyczny i wychowawczy. Dziecko, które uczymy przyrody znajduje się w okresie kiedy przeważa myślenie konkretne, dlatego powinno ono zdobywać wiedzę i umiejętności poprzez prowadzenie doświadczeń i bezpośrednie obserwacje. Przyroda nie może być nauczana wyłącznie w klasie. Prawidłowo zorganizowane i prowadzone zajęcia terenowe są okazją do wzmożonego i efektywnego oddziaływania na uczniów. Umożliwiają one nasilenie kontaktów miedzy uczniami i nauczycielami, a tym samym lepsze ich poznanie, pogłębienie emocjonalnych więzi ucznia z przyrodą. Realizacja procesu dydaktyczno-wychowawczego w formie zajęć terenowych stwarza liczne okazje do kształtowania wśród uczestników wrażliwości estetycznej jako zdolności warunkującej przeżywanie piękna i potrzeby obcowania z nim. W wielu przypadkach uczniowie zatracili zdolność dostrzegania walorów estetycznych przyrody, gdyż w najbardziej atrakcyjnych miejscowościach nudzą się, zakłócają spokój, nie zwracają na piękno krajobrazu. Zajęcia terenowe są doskonałą okazja zwracania uwagi uczniów na odcienie zieleni, bogactwo odgłosów przyrody, itp. Udział w zajęciach terenowych staje się nieodzownym warunkiem, aby móc przeżyć rzeczy 4

i zjawiska w naturalnej ich postaci i środowisku. Wskazuje się na ich duże znaczenie w nauczaniu przyrody i z tego względu powinny one stanowić integralny element procesu nauczania i uczenia się. 5

2. ZASADY INNOWACJI 2. 1. Warunki realizacji innowacji Czas trwania innowacji Zajęcia terenowe w najbliższej okolicy szkoły na lekcjach przyrody ustalono na rok szkolny 2013/2014. Miejsce jej zastosowania to Szkoła Podstawowa nr 2 z Oddziałami Integracyjnymi w Cieszynie. Innowacja ta realizowana będzie w klasach IV VI. 2. 2. Cele innowacji pedagogicznej Cele innowacji: 1. Kształtowanie umiejętności ukierunkowanej obserwacji terenowej oraz umiejętności posługiwania się prostymi przyrządami pomiarowym. 2. Uświadomienie konieczności przestrzegania zasad właściwego zachowania się w terenie. 3.Kształtowanie wartości etycznych w bezpośrednim kontakcie z przyrodą. 4. Pogłębienie wiedzy o środowisku przyrodniczym własnego miasta. 5.Tworzenie więzi uczniów z rodzinnym regionem. 6. Kształtowanie świadomości ekologicznej uczniów. 7. Rozbudzanie ciekawości i aktywność uczniów. 8. Wykorzystanie zdobytej wiedzy w życiu codziennym. 9.Uświadomienie współzależności miedzy człowiekiem, społeczeństwem a środowiskiem naturalnym. 10. Nawiązanie kontaktu z przyrodą, z żywymi roślinami i zwierzętami w ich środowisku. 11. Poznanie warunków życia i potrzeb organizmów, zrozumienie istoty i znaczenia równowagi biocenotycznej oraz katastrofalnych skutków jej zakłócenia. 12. Pogłębienie emocjonalnych więzi ucznia z przyrodą. 13. Opanowanie podstaw wiedzy o elementach środowiska i zasadach jego funkcjonowania. 6

3.Treści programowe W innowacji pedagogicznej oparłam się na programie nauczania przyrody w klasach 4 6 szkoły podstawowej pod tytułem: Przyrodo, witaj!, wydawnictwo WSiP. Program ten kładzie szczególny nacisk na wiadomości i umiejętności ucznia związane z jego najbliższym otoczeniem, a także na wzajemne relacje między człowiekiem i środowiskiem. Podkreśla duże znaczenie prezentowania treści w sposób przyjazny i dostosowany do możliwości percepcyjnych przeciętnego ucznia w wieku 10 12 lat, a także unikania nadmiaru informacji typu encyklopedycznego. Uwzględnia ukształtowane umiejętności i wiadomości nabyte przez uczniów w pierwszych latach edukacji w szkole podstawowej i na nich dobudowuje nowe. Tematy lekcji 1. Jak wyznaczyć kierunki geograficzne na widnokręgu? 2. Jak czytać mapę topograficzną? 3. Wody powierzchniowe - rzeka w najbliższej okolicy 4. Wody powierzchniowe zbiornik wodny w najbliższej okolicy 5. Poznaj rodzaje gleb w najbliższej okolicy Klasa/ Dział Klasa 4 / Wycieczki po okolicy Cele etapowe Wyznaczanie kierunków i orientowanie się w terenie z podawaniem kierunków głównych i pośrednich Czytanie mapy topograficznej i posługiwanie się nią Posługiwanie się prostymi przyrządami pomiarowymi Nazywanie rodzajów wód powierzchniowych w najbliższej okolicy Rozpoznawanie na mapie rodzajów wód powierzchniowych 7

Omawianie etapów powstawania gleby Treści nauczania Kierunki na widnokręgu Mapy Wody powierzchniowe Gleby Procedury osiągania celów Podczas realizacji treści zawartych w dziale Wycieczki po okolicy wskazane jest wykonanie wielu zadań praktycznych, dzięki którym uczeń nabywa umiejętności korzystania z różnych źródeł informacji. Lekcje realizowane w terenie pozwolą sprawdzić, czy uczniowie potrafią wiedzę teoretyczną zastosować w praktyce. W czasie zajęć terenowych do metod oceny osiągnięć ucznia powinny należeć: samodzielne planowanie i przeprowadzanie obserwacji, prawidłowe posługiwanie się przyrządami pomiarowymi oraz wnioskowanie na podstawie dokonanych obserwacji. Umiejętności i wiedza będzie sprawdzana za pomocą kart pracy, wypowiedzi ustnych. Obejmą opieką hodowle roślinne i zwierzęce, podczas których systematycznie i poprawnie zostaną wypełnione karty obserwacyjne. Zalecane czynności ucznia i nauczyciela: - omówienie bezpiecznego zachowania się podczas wycieczki szkolnej - wykonanie ćwiczenia w korzystaniu z mapy topograficznej, np. podczas wycieczki szkolnej poza miasto - rozpoznawanie elementów przyrody ożywionej i nieożywionej na mapie i w terenie - zorganizowanie wycieczki nad rzekę, obserwacja rzeki, sprawdzenie kierunku płynięcia wody, obserwacja nurtu i brzegów rzeki - sprawdzenie czystości wód w najbliższej okolicy (pobranie próbki wody) - obserwowanie życia w wodzie (rzece, jeziorze) 8

- prezentowanie na planszach różnych typów gleb występujących w Polsce - omówienie zależności między żyznością gleby a rosnącymi na niej roślinami - wykopanie w terenie dołka glebowego oraz wskazanie i omówienie zaprezentowanych w ten sposób poziomów glebowych - rozpoznawanie roślin i zwierząt występujących w najbliższej okolicy Tematy lekcji 1. Poznajemy las i jego mieszkańców 2. Jakie organizmy żyją na łące? Klasa/ Dział Klasa 4 / Obserwacja życia w lesie, na łące na polu i w sadzie Cele etapowe Wskazywanie warstw lasu wraz z organizmami, które w nich występują Omawianie znaczenia lasów Rozróżnianie lasów iglastych, liściastych, mieszanych Określanie powiązań między organizmami w lesie Rozpoznawanie najważniejszych gatunków drzew liściastych, iglastych występujących w Polsce Wskazanie czym jest łąka Treści nauczania Struktura lasu Organizmy żyjące w lesie i powiązanie między nimi Rodzaje lasów iglaste, liściaste i mieszane Zasady zachowania się w lesie Rodzaje łąk 9

Procedury osiągania celów Podczas realizacji treści zawartych w dziale Obserwacja życia w lesie, na łące na polu i w sadzie wskazane jest zapoznanie uczniów z różnorodnością zespołów przyrodniczych w najbliższym otoczeniu organizując zajęcia terenowe. Umiejętności i wiedza będzie sprawdzana za pomocą kart pracy, wypowiedzi ustnych. Sprawdzeniu będą podlegały postawy proekologiczne na podstawie zachowania podczas zajęć terenowych. Zalecane czynności ucznia i nauczyciela: - analizowanie schematu lasu - oglądanie i rozpoznawanie rysunków i okazów zielnikowych występujących w lesie i na łące - podawanie przykładów różnych gatunków zwierząt występujących w lesie i omawianie ich roli w środowisku - analizowanie schematów powiązań pokarmowych między organizmami żyjącymi w lesie, na łące - pogadanka na temat zasad zachowania się w lesie - omawianie wykorzystania lasów i łąk przez człowieka Tematy lekcji 1. Jak korzystać z planu miasta? 2.Czym różni się wysokość względna od wysokości bezwzględnej? Klasa/ Dział Klasa 5 / Przed wyprawą po Polsce 10

Cele etapowe Posługiwanie się planem, mapą podczas badań terenowych Odczytywanie form ukształtowania terenu na podstawie rysunku poziomicowego Określenie przydatności w terenie danej mapy Posługiwanie się mapą poziomicową: odczytywanie wysokości względnej i bezwzględnej Treści nauczania Orientacja w terenie Plan Mapa Skala planu i mapy Rodzaje map Poziomice Wysokość względna i wysokość bezwzględna Procedury osiągania celów Podczas realizacji treści zawartych w dziale Przed wyprawą po Polsce wskazane jest zapoznanie uczniów z podstawowymi problemami, jakie można napotkać podczas wycieczki. Szczególnie ważne jest omówienie, jak należy do tej wycieczki się przygotować. Umiejętności i wiedza będą sprawdzane za pomocą kart pracy, wypowiedzi ustnych. Zalecane czynności ucznia i nauczyciela: - prowadzenie ćwiczeń z kompasem na boisku szkolnym, wyznaczanie kierunków geograficznych na widnokręgu za pomocą Słońca - podawanie przykładów, kiedy i w jakich sytuacjach życiowych potrzebna jest umiejętność wyznaczania kierunków świata - porównywanie skal map i planów - ćwiczenia w odczytywaniu form terenu na podstawie rysunku poziomicowego 11

-praca z mapą topograficzną - ćwiczenia w określaniu wysokości względnej i bezwzględnej - pomiar wysokości względnej w terenie Tematy lekcji 1. Skały w najbliższej okolicy. 2.Sposoby ochrony przyrody są różne. Klasa/ Dział Klasa 5 / Krajobrazy Polski Cele etapowe Wskazywanie form ochrony przyrody na mapie Polski i w pobliżu szkoły Określanie przykładów grzybów, roślin i zwierząt chronionych Charakteryzowanie wybranych parków narodowych Określenie przyczyn zagrożenia gatunków Rozpoznawanie skał występujących w najbliższej okolicy Treści nauczania Formy ochrony przyrody stosowane w Polsce Skały i minerały, rodzaje skał Procedury osiągania celów Podczas realizacji treści zawartych w dziale Krajobrazy Polski uczniowie udają się na wycieczkę, aby rozpoznać skały występujące w najbliższej okolicy. Oglądają skały przez lupę. Poznają celowość działań na rzecz ochrony przyrody. Umiejętności i wiedza będzie sprawdzana za pomocą kart pracy, wypowiedzi ustnych. Sprawdzeniu będą podlegały postawy proekologiczne na podstawie zachowania podczas zajęć terenowych. 12

Zalecane czynności ucznia i nauczyciela: - rozpoznawanie skał podczas zajęć w terenie, wskazywanie skał sypkich, zwięzłych i litych - charakteryzowanie form ochrony przyrody występujących w okolicy Tematy lekcji 1. Jaka jest budowa i rola korzenia? 2. Budowa i znaczenie łodyg oraz liści. 2. Jesienne zbiory - nasiona i owoce. 3. Poznaj rośliny nasienne. Klasa/ Dział Klasa 6 / Różnorodność organizmów Cele etapowe Rozpoznawanie pospolitych roślin nasiennych w pobliżu szkoły Określenie rodzajów korzeni, łodyg, liści, owoców, kwiatów Wskazanie funkcji poszczególnych organów roślinnych Wykazanie związku budowy z funkcją organów roślinnych Odróżnianie roślin okrytonasiennych od nagonasiennych Wskazanie korzyści płynących dla roślin z wytwarzania nasion i owoców Treści nauczania Rośliny najbliższej okolicy Rośliny nasienne Procedury osiągania celów Realizacja tego działu wymaga przeprowadzenia zajęć terenowych. W czasie zajęć terenowych do metod oceny osiągnięć ucznia powinny należeć: samodzielne planowanie i przeprowadzanie obserwacji, prawidłowe posługiwanie się przyrządami 13

pomiarowymi oraz wnioskowanie na podstawie dokonanych obserwacji. W tych naturalnych warunkach zostaną sprawdzone umiejętności rozpoznawania gatunków roślin za pomocą wypowiedzi ustnych, wypełnionych kart pracy oraz zebrania okazów roślin w celu sporządzenia zielników. Zalecane czynności ucznia i nauczyciela: - przypominanie drzew, krzewów, roślin zielnych występujących w najbliższej okolicy - obserwowanie i rozpoznawanie roślin 14

4. METODY ZASTOSOWANE W REALIZACJI ZAJĘĆ TERENOWYCH Termin metoda pochodzi od greckiego słowa methodos, co znaczy badanie, sposób badania, droga dochodzenia do prawdy. Metoda nauczania jest to systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający osiągnięcie celów kształcenia, inaczej mówiąc jest to wypróbowany układ czynności nauczycieli i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów. 4.1. Pogadanka Metoda polegająca na dialogu nauczyciela z klasą. Dialog polega na zadawaniu pytań i otrzymywaniu na nie odpowiedzi. Warunkiem wstępnym zastosowania tej metody są określone wiadomości posiadane przez uczniów. Pytania powinny skłonić uczniów do analizy i syntezy wiadomości oraz do wyciągania wniosków. Oczywistą rzeczą jest to, ze tylko pierwsze pytanie nauczyciel stawia tak, jak sobie założył, natomiast pozostałe pytania będą wynikać z odpowiedzi uczniów. Trzeba podkreślić, że nie należy traktować jednego ucznia, jako poziomu wiadomości całej klasy. Cele, które osiąga się stosując tę metodę to: wprowadzenie nowych wiadomości, utrwalenie znanego już uczniom materiału, doskonalenie wiadomości posiadanych przez uczniów. Rodzaje pogadanki: - wstępna (zapoznanie uczniów z nowym materiałem) - systematyzująca (systematyzuje wiadomości) - utrwalająca (utrwala wiadomości) - kontrolna (kontroluje stopień opanowania określonych wiadomości przez uczniów) 4.2. Burza mózgów Burza mózgów jako metoda pod hasłem wszyscy mają równe szanse w wymyślaniu dobrych pomysłów. Metoda zwana również fabryką snów czy giełdą pomysłów można ją wykorzystać na kilka sposobów zabawa wyobraźni i pomysłowości, jako działanie rozwijające myślenie samo w sobie lub dla rozgrzewki przed innym zadaniem. Przez określony czas wymyślane są i spisywane wszystkie pomysły, nawet te 15

najbardziej absurdalne. Na ogół na początku pojawiają się pomysły dość banalne, oczywiste, codzienne. Z czasem wyobraźnia podsuwa pomysły coraz to bardziej nieoczekiwane, abstrakcyjne, innowacyjne. Zasada podstawowa nie wolno krytykować pomysłów innych, każdy ma prawo podać swój pomysł. Zadania można realizować w całej grupie, w zespołach podzielonych, w parach. Stwierdza się, że im większa grupa, tym szybciej następuje przejście do pomysłów bardzo oryginalnych. 4.3. Mapa mentalna Zwana mapą mózgu, mapą myśli służy do rozwiązywania zadań z wykorzystaniem rysunków, zwrotów i haseł. Za jej pomocą można definiować pojęcia. Zbieranie informacji odbywa się przez notowanie skojarzeń. Nauczyciel nie koryguje żadnej wizualizacji. Metoda ta pozwala uczniom na kształcenie takich umiejętności jak: planowanie, organizowanie i ocenianie własnej nauki, rozwijanie sprawności umysłowych. Kształci także skuteczne porozumiewanie się w różnych sytuacjach, uczy uwzględniania poglądów innych ludzi oraz poprawnego posługiwania się językiem ojczystym. 4.4. Metaplan Metoda stosowana w nowoczesnym zarządzaniu, została przeniesiona do szkoły jako zapis narady nad skomplikowanymi sprawami. Pozwala ona na rozważeniu zagadnienia i znalezienie najlepszego rozwiązania. Metoda ta jest graficznym zapisem pracy nad rozwiązaniem problemu. Pozwala wspólnie poszukiwać rozwiązania, służy rozwojowi umiejętności analizy, oceniania faktów, daje możliwość przygotowania i prezentacji własnego punktu widzenia. Problem, który rozwiązują uczniowie, może być rzeczywisty lub fikcyjny. 4.5. Śnieżna kula Technika śnieżnej kuli polega na rozwiązywaniu problemu według określonej procedury, angażującej uczniów do aktywnej pracy indywidualnej, grupowej i zbiorowej. Uczniowie rozwijają umiejętności samodzielnego wyrażania własnego 16

zdania, słuchania opinii innych, selekcji argumentów oraz współpracy. Problem podany przez nauczyciela każdy uczeń rozważa indywidualnie i formułuje odpowiedź pisemną. Następnie uczniowie siadają dwójkami i ustalają wspólne stanowisko. Potem dwójki dobierają się w czwórki, czwórki w ósemki itd. i za każdym razem uzgadniane jest wspólne zdanie. Na koniec wypracowuje się jedno wspólne stanowisko całej klasy. 4.6. Metody ćwiczeń praktycznych Metody te ułatwiają uczniom bezpośrednie poznanie rzeczywistości oraz pozwalają na wykorzystanie posiadanej przez nich wiedzy w rozwiązywaniu problemów praktycznych. 4.7. Obserwacja bezpośrednia Obserwacja bezpośrednia polega na uważnym śledzeniu zjawisk lub obiektów przyrodniczych. Odbywa się w warunkach naturalnych lub w pracowni przyrodniczej przy wykorzystywaniu różnych przyrządów. Uczniowie uczą się wnioskowania, dostrzegania różnic, związków, wykorzystywania zdobytej wiedzy. 4. 8. Eksperyment Metoda, która polega na poznawaniu zjawisk, procesów związanych z otaczającym światem poprzez praktyczne działanie. Metoda kształci umiejętności planowania, organizowania i oceniania własnej nauki, stosowania zdobytej wiedzy w praktyce, rozwijanie sprawności umysłowej oraz osobistych zainteresowań. 4.9. Wycieczka Metoda polegająca na bezpośrednim zapoznaniu uczniów ze środowiskiem przyrodniczym; budową i warunkami życia w ekosystemach, obserwacją roślin i zwierząt w ich środowisku naturalnym, ekologicznego zachowania się. 17

4.10. Metody ewaluacyjne Zrealizowana lekcja ma zawsze wpływ na kolejną lekcję, ponieważ proces uczenia się jest zawsze związany z nastrojami, dobrym lub złym samopoczuciem uczniów. Stosowanie metod ewaluacyjnych wspiera proces świadomego uczestnictwa w procesie dydaktycznym i daje uczniowi poczucie podmiotowości. 18

5.WYBRANE SCENARIUSZE LEKCJI 5.1. Jak wyznaczyć kierunki geograficzne na widnokręgu? 2 godziny lekcyjne Cele szczegółowe: Wiadomości uczeń: wymienia główne i pośrednie kierunki geograficzne podaje sposoby wyznaczania kierunków głównych w terenie zna nazwy kierunków geograficznych w języku angielskim zna zasady działania kompasu wie co to jest gnomon Umiejętności uczeń: potrafi wyznaczyć kierunki geograficzne w terenie za pomocą kompasu, gnomonu i Słońca, pnia ściętego drzewa, korony, mchu na korze drzewa, anteny satelitarnej, mrowiska, zegarka i Słońca wyjaśnia zależność długości i kierunku cienia od pory dnia wyznacza kierunki różnych obiektów w stosunku do miejsca obserwacji sporządza dokumentację prowadzonych obserwacji pracuje według pisemnej instrukcji stosuje zasady właściwego zachowania się w terenie Postawy uczeń: dąży do poszerzenia swojej wiedzy; odpowiednio zachowuje się w środowisku naturalnym; przejawia odpowiedzialność za pracę w grupie; pracuje z zaangażowaniem na lekcji; 19

Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa Metody pracy: słowna: pogadanka, obserwacyjna, burza mózgów ćwiczenia praktyczne Środki dydaktyczne: obiekty przyrodnicze w terenie karty pracy, kompasy sztywne podkładki ołówki zegarek gnomon zeszyt ćwiczeń plansza przedstawiająca sposób wyznaczania kierunku północnego przez Gwiazdę Polarną, róża kierunków Przebieg lekcji: Faza wstępna 1. Czynności organizacyjne - sprawdzenie obecności 2.Wprowadzenie do tematu (przypomnienie pojęć: Słońce wschodzi, zachodzi, góruje) podanie celów lekcji. 3.Zapisanie tematu lekcji. 4. Burza mózgów kiedy potrzebna nam jest znajomość kierunków geograficznych 5.Podział klasy na grupy 6. Przypomnienie zasad bezpiecznego zachowania się w terenie 7. Rozdanie kart pracy i środków dydaktycznych. 20

Faza realizacyjna 1.Po krótkim wyjaśnieniu, jak działa kompas, uczniowie wyznaczają za pomocą kompasu kierunek północny i wskazują pozostałe kierunki. Podpisują różę kierunków. 2.Nauczyciel na podstawie planszy wprowadza angielskie nazwy kierunków. 3. Określają kierunki do wybranych obiektów w stosunku do miejsca obserwacji. Zapisują w karcie pracy. 4.Wyznaczają kierunek północny innymi sposobami (za pomocą: gnomonu Słońca i zegarka, pnia ściętego drzewa, korony i mchu na korze samotnego drzewa, na podstawie zamontowanych anten satelitarnych, nachylenia mrowiska) 5. Nauczyciel na podstawie planszy tłumaczy jak można wyznaczyć kierunek północny w nocy. Faza końcowa a) Zabawa w poszukiwaczy skarbów. Według instrukcji każda grupa musi odszukać skarb ukryty w różnych miejscach w terenie. Grupa, która wygra otrzymuje certyfikat mistrza w orientowaniu się w terenie. b) Omówienie wyników pracy poszczególnych grup. c) Zadanie pracy domowej. Podczas gwieździstej nocy odszukaj kierunek północny za pomocą Gwiazdy Polarnej i wykonaj schematyczny rysunek. Załącznik Karta pracy Grupa (Imiona i nazwiska) 1 2 3 4 Zadania 1. Wyznacz za pomocą kompasu kierunek północny w terenie oraz pozostałe kierunki i zaznacz je na róży kierunków. W tym celu: 21

a) Ułóż kompas poziomo na dłoni, z dala od innych kompasów i większych metalowych przedmiotów. b) Odblokuj igłę magnetyczną, by mogła się poruszać. c) Odczekaj, aż igła magnetyczna zatrzyma się, wówczas oznaczony na niebiesko koniec igły wskaże północ. d) Wolno obracaj kompas tak, aby kierunek północny opisany na tarczy był zgodny z kierunkiem północnym wskazanym przez igłę magnetyczną. 2. Podpisz różę kierunków używając angielskich nazw. Ryc.39. Róża kierunków (wg M. Marko - Worłowskiej, F. Szlajfera) 3.Wypisz obiekty znajdujące się na południe, północ, wschód i zachód od Twojego miejsca obserwacji: Na północ od miejsca obserwacji znajduje się:... Na południe od miejsca obserwacji znajduje się:... Na zachód od miejsca obserwacji znajduje się:.. Na wschód od miejsca obserwacji znajduje się: Na północny wschód od miejsca obserwacji znajduje się: Na północny zachód od miejsca obserwacji znajduje się: Na południowy wschód od miejsca obserwacji znajduje się:... Na południowy zachód od miejsca obserwacji znajduje się: 4.Wyznacz kierunek północny za pomocą gnomonu. Najkrótszy cień rzucony w południe słoneczne przez gnomon wyznacza kierunek północny. Rozpocznij obserwacje cienia przed godziną 12 00 w południe i zaznaczaj jego długość co 5 min. 22

przez co najmniej 30 min., aby można było uchwycić moment najkrótszego cienia (czyli górowanie Słońca). Wykonaj rysunek. 5. Wyznacz kierunek północny za pomocą zegarka. Celuj wskazówkę godzinową na słońce. Zegarek musi leżeć w poziomie. Następnie podziel kąt powstały między wskazówką godzinową a liczbą 12 na prawo (przed południem) lub na lewo (po południu). Przed południem słońce posuwając się w prawo zmierza do południa. Po południu słońce posuwając się w prawo odsuwa się od południa. Ryc. 40. (wg orientuj.pl) 6.Odszukaj samotne drzewo: a) Zaobserwuj jego koronę (korony samotnie stojących drzew są przeważnie bardziej rozwinięte od strony południowej). 23

b) Zaobserwuj jego korę (kora samotnie rosnących drzew od strony północnej jest często grubsza, gdy cały pień jest obrośnięty mchem, na północnej stronie jest go więcej). Narysuj drzewo i zaznacz kierunek północny. 7. Znajdź kamień porośnięty mchem (mech rośnie od północy, ponieważ najbardziej oświetlona w ciągu dnia jest południowa strona kamienia, a mech lubi cień). 8. Podejdź do ściętego pnia drzewa i zaobserwuj słoje (słoje ściętych pni są szersze od strony południowej, a bardziej skupione od strony północnej). Wykonaj rysunek 9. Zaobserwuj dach pokryty śniegiem. Od której strony szybciej topnieje?. 10. Spójrz na zamontowane anteny satelitarne, w którym kierunku są zwrócone? 11. Na podstawie planszy określ jak zbudowane jest mrowisko. Która strona jest łagodniej wzniesiona i dlaczego. Wykonaj rysunek zaznaczając kierunek północny. 24

12. Na podstawie planszy uzupełnij rysunek, wpisują w odpowiednie miejsca nazwy: Wielki Wóz, Gwiazda Polarna, kierunek północny. 13. Zabawa w poszukiwaczy skarbów. Według instrukcji odszukaj skarb ukryty w różnych miejscach w terenie, w jak najkrótszym czasie. Kieruj się 5 kroków na N, następnie 8 kroków na E, 5 kroków na SW, 7 kroków na NE. Wzór certyfikatu Certyfikat Zaświadcza się, iż grupa., dnia.. uzyskała tytuł mistrza w orientowaniu się w terenie. Nauczyciel przyrody: 25

5.2. Jak czytać mapę topograficzną? 2 godziny lekcyjne Cele szczegółowe: Wiadomości uczeń: wie co to jest mapa topograficzna zna elementy mapy rozumie skalę mapy Umiejętności uczeń: potrafi wyjaśnić do czego służą elementy mapy topograficznej potrafi zorientować mapę za pomocą kompasu oraz charakterystycznych obiektów w terenie (sposobem geometrycznym) odczytuje znaki topograficzne ocenia na podstawie skali, która mapa jest dokładniejsza rozpoznaje mapę topograficzną rozróżnia znaki powierzchniowe, liniowe i punktowe wskazuje na mapie charakterystyczne elementy planuje i przeprowadza obserwacje, pomiary stosuje wiedzę teoretyczną w praktyce pracuje według pisemnej instrukcji stosuje zasady właściwego zachowania się w terenie Postawy uczeń: dąży do poszerzenia swojej wiedzy; odpowiednio zachowuje się w środowisku naturalnym; przejawia odpowiedzialność za pracę w grupie; pracuje z zaangażowaniem na lekcji; 26

Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa Metody pracy: słowna: pogadanka, opis obserwacyjna, ćwiczenia praktyczne Środki dydaktyczne: obiekty w terenie karty pracy kompasy sztywne podkładki ołówki mapy topograficzne terenu w różnej skali linijka nitka Przebieg lekcji: Faza wstępna 1. Czynności organizacyjne - sprawdzenie obecności 2. Wprowadzenie do tematu: przeczytanie krótkiej historyjki Kasia pojechała na wycieczkę w góry, jednakże po upływie 30 minut zgubiła się, o czym zapomniała dziewczynka, w odpowiedzi pomoże wam rozsypanka wyrazowa. pa PA MA GRA PO TO FICZ NA 3.Podanie celów lekcji. 4. Zapisanie tematu lekcji. 5. Podział klasy na grupy 6. Przypomnienie zasad bezpiecznego zachowania się w terenie 7. Rozdanie kart pracy i środków dydaktycznych. 27

Faza realizacyjna 1. Nauczyciel wskazuje legendę mapy. Uczniowie wymieniają jej elementy, uzupełniając schemat. 2. Spośród trzech map topograficznych w skali 1:10000, 1:25000, 1:50000 wybierają właściwą w celu zaplanowania i odbycia wycieczki po najbliższej okolicy szkoły. 3. Na podstawie legendy mapy rozpoznają znaki topograficzne (powierzchniowe, liniowe, punktowe). Uzupełniają schemat. 4.Orientują mapę za pomocą kompasu oraz znaków topograficznych i obiektów terenowych. 5. Opracowują trasę wycieczki (docierają do celu najkrótszą drogą). Faza końcowa a) Omówienie wyników pracy poszczególnych grup. b) Uzasadnienie stwierdzenia umiejętność czytania mapy jest w życiu bardzo przydatna c) Zadanie pracy domowej. Wykonaj zadanie z zeszytu ćwiczeń str. 98, zad.1. Załącznik Karta pracy Grupa (Imiona i nazwiska) 1 2 3 4 Zadania 1. Na podstawie mapy topograficznej najbliższego terenu szkoły odczytaj jakie elementy zawiera legenda. Uzupełnij schemat. 28

Legenda Tytuł Skala Znaki topograficzne Powierzchniowe Liniowe Punktowe las liściasty droga główna szkoła las mieszany ścieżka kościół sad rzeka most teren podmokły kolej parking 2. Spośród wymienionych map topograficznych wybierz właściwą w celu zaplanowania i odbycia wycieczki po najbliższej okolicy szkoły. Mapa topograficzna w skali 1: 10000 Mapa topograficzna w skali1: 25000 Mapa topograficzna w skali1: 50000 Uzasadnij swój wybór: 3. Zorientuj mapę, czyli ustaw ją tak, aby kierunek północny na mapie zgadzał się z kierunkiem północnym w terenie. Wykonaj tą czynność dwoma sposobami: a) Sposobem geometrycznym: Orientowanie mapy według przedmiotów terenowych i form rzeźby terenu Znajdź na mapie miejsce, w którym jesteś następnie do linii orientacyjnej łączącej twoje stanowisko z dowolnym przedmiotem terenowym lub formą rzeźby terenu np. domem, drzewem przyłóż linijkę i obracaj w poziomie mapę, dopóki linia orientowania na mapie nie pokryje się z linią orientowania w terenie. b) Sposobem magnetycznym: 29

W tym celu należy przyłożyć kompas do lewej ramki mapy i tak długo obracać mapą, aż ramka znajdzie się na jednej linii z kierunkiem północnym wyznaczonym przez igłę magnetyczną kompasu. 4. Wybierz z mapy jeden obiekt, nie wymieniając nazwy, opisz go innej grupie tak, aby mogła rozpoznać, o jaki obiekt chodzi i odszukać go na swojej mapie. 5. Zabawa w przewodnika. a) Wyznacz na mapie fragment wokół twojej szkoły, który obejmuje obszar oddalony od niej nie bardziej niż 2 km. Możesz to zrobić, korzystając ze skali mapy. Odmierz nitką odległość 2 km, a następnie zakreśl za pomocą nitki okrąg o środku znajdującym się w symbolu szkoły. Możesz oszacować odległość według rodzaju i stopnia widoczności. Odległość Rodzaj i stopień widoczności w metrach ok. 5000 Widoczne oddzielne małe domy ok. 4000 Widoczne okna w domach ok. 3000 Widoczne kominy na dachach 2000-1000 Widoczne oddzielne drzewa, krzaki i pojedyncze osoby 1000-900 Widać kontury człowieka, zarys drzew i ich pnie 800-700 Widać ogólny zarys człowieka, na drzewach widać grube gałęzie 600-500 Widać ruchy rąk i nóg, na drzewach widać gałęzie 400-300 Odróżnia się w ogólnych zarysach nakrycie głowy, ubiór, obuwie, na drzewach widać gałązki 300-250 Odróżnia się owal twarzy, odcienie kolorów w ubiorze, rodzaje drzew 200-150 Odróżnia się zarys twarzy, szczegóły ubioru, na drzewach widać liście 100-70 Widoczne części twarzy: oczy, nos, usta, kształt liści na drzewach oraz kora pni Ryc.41. Rodzaj i stopień widoczności w zależności od odległości - możliwość oceny odległości w dzień (wg B. Sołtysiaka, 1997). 30

b) Z wyznaczonego fragmentu mapy wybierz miejsce, do którego można dojść w ciągu 10 minut (przeciętnie chodzimy z prędkością 4km/h). c) Doprowadź do wyznaczonego miejsca resztę klasy w jak najkrótszym czasie, opisując trasę marszu (kierunek, mijane obiekty). 5.3. Wody powierzchniowe - rzeka w najbliższej okolicy 3 godziny lekcyjne Cele szczegółowe: Wiadomości uczeń: opisuje teren, po którym płynie rzeka wymienia i opisuje charakterystyczne elementy, odcinki rzeki źródła, ujście, dopływy, bieg, koryto wymienia źródła zanieczyszczeń wody w badanej rzece Umiejętności uczeń: ocenia stan najbliższego środowiska posługuje się atlasami, przewodnikami, przyrządami rozpoznaje zwierzęta wskaźnikowe wskazuje na mapie charakterystyczne elementy, odcinki rzeki planuje i przeprowadza obserwacje, pomiary przyrodnicze wyciąga wnioski z przeprowadzonych pomiarów stosuje wiedzę teoretyczną w praktyce; planuje i przeprowadza obserwacje, pomiary przyrodnicze sporządza dokumentację prowadzonych obserwacji pracuje według pisemnej instrukcji stosuje zasady właściwego zachowania się w terenie 31

określa kierunki świata za pomocą kompasu Postawy uczeń: dąży do poszerzenia swojej wiedzy; odpowiednio zachowuje się w środowisku naturalnym; przejawia odpowiedzialność za pracę w grupie; pracuje z zaangażowaniem na lekcji; Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa Metody pracy: słowna: pogadanka, obserwacyjna, burza mózgów ćwiczenia praktyczne metaplan Środki dydaktyczne: wiersz J. Tuwima Rzeczka obiekt przyrodniczy w terenie (rzeka) karty pracy, lupy kompasy sztywne podkładki ołówki słoiki mapy topograficzne terenu przewodniki i atlasy do rozpoznawania roślin i zwierząt papierki wskaźnikowe stoper 32

termometr taśma miernicza miernik nachylenia brzegu przyrząd do pobierania próbek wody Przebieg lekcji: Faza wstępna 1. Czynności organizacyjne - sprawdzenie obecności 2. Wprowadzenie do tematu poprzez przeczytanie wiersza J. Tuwima Rzeczka a) krótka rozmowa na temat utworu zakończona pytaniem: Czy chcielibyście zrozumieć tajemniczą mowę rzeki? I stwierdzenie: Aby zrozumieć, trzeba najpierw poznać. 3. Zapisanie tematu lekcji. 4. Podział klasy na grupy 5. Przypomnienie zasad bezpiecznego zachowania się nad rzeką 6. Rozdanie kart pracy i środków dydaktycznych. Faza realizacyjna 1.Uczniowie określają na podstawie mapy: - nazwę, źródło, bieg, ujście, dopływy badanej rzeki zaznaczają na mapie miejsce nad rzeką, w którym się znajdują. 2.Według instrukcji przeprowadzają pomiary: szerokości rzeki, głębokość, nachylenia brzegu, prędkości przepływu, kierunku płynięcia, temperatury wody, powietrza. 3. Opisują dno rzeki i stopień jej zaśmiecenia 4. Badają odczyn wody. 5. Określają zapach, barwę. 6.Opisują stopień zanieczyszczenia rzeki na podstawie obecności zwierząt wskaźnikowych. 7. Na podstawie mapy wymieniają źródła zanieczyszczeń wody w badanej rzece. Faza końcowa a) Omówienie wyników pracy poszczególnych grup. 33

b) wykonanie metaplanu na temat: co trzeba zrobić, aby rzeka w okolicy szkoły była czysta? (Jeżeli wyniki badania czystości wody wskażą na zanieczyszczenie) Co trzeba zrobić, aby rzeka w okolicy szkoły była czysta? Jak jest? Jak powinno być? woda w rzece ma kolor brunatny, woda powinna być przejrzysta pachnie nieprzyjemnie i czysta, tak aby można się było znajdują się śmieci w niej kąpać nie można jej pić, ani się w niej kąpać Dlaczego nie jest tak jak być powinno? niedaleko znajduje się zakład przemysłowy, który przyczynia się do zanieczyszczenia wody ludzie wrzucają śmieci i myją swoje samochody Wnioski: woda w rzece wymaga oczyszczenia d) Zadanie pracy domowej. Zaproponuj sposoby ochrony wód badanej rzeki. Załącznik Karta pracy Grupa (Imiona i nazwiska) 1 3 2 4 Data przeprowadzenia badań. Pamiętaj o zachowaniu bezpieczeństwa podczas przebywania nad wodą, słuchaj wszystkich poleceń nauczyciela, bez pozwolenia nie zbliżaj się do rzeki. 34

Zadania 1. Na podstawie mapy topograficznej terenu wypełnij kartę informacyjną rzeki oraz zaznacz na mapie miejsce nad rzeką, w którym się znajdujesz Nazwa rzeki Źródło rzeki znajduje się.jest rzeką główną/dopływem. Uchodzi do Jej dopływy to... 2. Określ szerokość rzeki. W tym celu nie przechodź na druga stronę rzeki, aby zmierzyć jej szerokość. Jeżeli w pobliżu jest most, wykorzystaj go do tego pomiaru. Jeżeli nie, to oszacuj, ile jednometrowych odcinków zmieści się od jednego do drugiego brzegu rzeki. Zalicz rzekę do jednej z klas szerokości: a) mniej niż 2 m b) 2-5 m c) 5-10 m 3. Za pomocą wykonanego przez ciebie miernika zgodnie z instrukcją odczytaj nachylenie brzegu rzeki. 35

Ryc.42. Miernik nachylenia brzegu (wg Pakietu edukacyjnego Ojcowski Park Narodowy, 1995) 4. Zmierz prędkość przepływu: a) Odmierz wzdłuż brzegu 10-metrowy odcinek 36

b) Wrzuć do wody, powyżej tego odcinka, kawałek drewna i zmierz, w jakim czasie przepłynie wyznaczony odcinek c) Powtórz pomiar trzy razy i oblicz średnią z uzyskanych wyników d) Wynik zanotuj w tabeli: Pomiar nr 1 Pomiar nr 2 Pomiar nr 3 Średni czas przepływu 5. Za pomocą kompasu określ kierunek, w jakim płynie rzeka na badanym odcinku Rzeka płynie w kierunku. 6. Zmierz temperaturę wody i powietrza a) Zanurz termometr w wodzie na około 30 s i odczytaj pomiar. Jeżeli rzeka jest głęboka nabierz wody z rzeki przy użyciu wykonanego przez ciebie przyrządu do pobierania próbek wody. b) Zmierz temperaturę powietrza c) Oblicz różnicę temperatur wody i powietrza d) wynik zanotuj w tabeli Temperatura wody Temperatura powietrza Różnica temperatur 7. Opis dna rzeki ćwiczenie wykonaj tylko wtedy, jeżeli możesz dostrzec dno przez wodę! Z czego zbudowane jest dno? Zakreśl odpowiedź muł otoczaki piasek beton duże skały 8. Sprawdź, czy w rzece znajdują się śmieci. Wykonaj notatkę w tabeli Śmieci typu Ilość 37

Rowery, wózki, samochody itp. Butelki i opakowania Papier, karton, przedmioty z drewna i styropianu Przedmioty metalowe i puszki po farbach, lakierach itp. 38

smary Ropa, benzyna, olej, Inne (jakie?) Ryc.43. Śmieci w rzece (wg Pakietu edukacyjnego Ojcowski Park Narodowy, 1995) 9. Opisz stan zanieczyszczenia wzdłuż dwumetrowego odcinaka brzegu rzeki na podstawie obecności zwierząt wskaźnikowych. Skorzystaj z tabeli, w której zawarto krótką informację o wodnych zwierzętach wskaźnikowych. Wykonanie tego zadania ułatwi ci poniższa karta informacyjna zanieczyszczenia rzeki. Zaobserwowane zwierzęta l.p. nazwa wygląd Stopień zanieczyszczenia badanego odcinka rzeki na podstawie zwierząt wskaźnikowych 39

Stopień zanieczyszczenia rzeki Zwierzę wskaźnikowe niski Larwy ważek, larwy jętek, skorupiaki wodne średni Pijawki, larwy sieciarek wysoki Larwy muchy gnojki, brak ryb Ryc. 44. Zwierzęta wskaźnikowe (wg E. Kłos, B. Zajdler, 2006) Ryc. 45. Wskaźniki jakości wody (wg Pakietu edukacyjnego Ojcowski Park Narodowy, 1995) 40

10. Wykonaj pomiar odczynu wody za pomocą papierków wskaźnikowych Odczyn wody.. 11. Sprawdź zapach wody. Napełnij słoik woda, zakręć go. Określ intensywność jej zapachu w skali od 0 do 5 0- brak zapachu 1- bardzo słaby 3-wyraźny 5- bardzo silny 2-słaby 4-silny Wyniki swoich spostrzeżeń zapisz w tabeli, wpisując do niej odpowiednią cyfrę. Rodzaj zapachu Intensywność zapachu według skali od 0-5 Zapach siana Zapach roślinny Zapach obornika Zapach gnilny Zapach zgniłych jaj Zapach nafty, benzyny Zapach specyficzny Inny zapach określ, jaki 12. Zastanów się, (możesz skorzystać z mapy) jakie są źródła zanieczyszczeń wody w badanej rzece: Instrukcja nr1 Wykonanie miernika nachylenia brzegu 41

Ryc. 46. Miernik nachylenia brzegu (wg Pakietu edukacyjnego Ojcowski Park Narodowy, 1995) Instrukcja nr 2 Wykonanie przyrządu do pobierania próbek wody 42

Ryc.47. Przyrząd do pobierania próbek wody (wg Pakietu edukacyjnego Ojcowski Park Narodowy, 1995) 5.4. Wody powierzchniowe zbiornik wodny w najbliższej okolicy 3 godziny lekcyjne Cele szczegółowe: Wiadomości uczeń: wie co to jest zbiornik wodny zna typy zbiorników wodnych zna ukształtowanie powierzchni wokół zbiornika wodnego określa znaczenie zbiornika wodnego 43

Umiejętności uczeń: ocenia stan najbliższego środowiska posługuje się atlasami, przewodnikami, przyrządami potrafi określić położenie badanego zbiornika wodnego na mapie rozpoznaje rośliny występujące w poszczególnych strefach zbiornika wskazuje na mapie charakterystyczne elementy planuje i przeprowadza obserwacje, pomiary przyrodnicze wyciąga wnioski z przeprowadzonych pomiarów stosuje wiedzę teoretyczną w praktyce sporządza dokumentację prowadzonych obserwacji pracuje według pisemnej instrukcji stosuje zasady właściwego zachowania się w terenie ocenia stadium, w jakim znajduje się zbiornik Postawy uczeń: dąży do poszerzenia swojej wiedzy; odpowiednio zachowuje się w środowisku naturalnym; przejawia odpowiedzialność za pracę w grupie; pracuje z zaangażowaniem na lekcji; Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa Metody pracy: słowna: pogadanka obserwacyjna, giełda pomysłów ćwiczenia praktyczne ewaluacyjna Środki dydaktyczne: obiekt przyrodniczy w terenie (zbiornik wodny) 44

karty pracy kompasy sztywne podkładki ołówki słoiki mapy topograficzne terenu przewodniki i atlasy do rozpoznawania roślin i zwierząt papierki wskaźnikowe termometr wiadro plastikowa rurka z korkiem do badania przezroczystości wody taśma miernicza tyczka Przebieg lekcji: Faza wstępna 1. Czynności organizacyjne - sprawdzenie obecności 2. Zapisanie tematu lekcji. 3. Podział klasy na grupy 4. Przypomnienie zasad bezpiecznego zachowania się nad jeziorem 5. Rozdanie kart pracy i środków dydaktycznych. Faza realizacyjna 1. Uczniowie zaliczają zbiornik wodny do wód stojących 2. Określają położenie zbiornika wodnego 3. Metodą giełdy pomysłów wykonują mapę skojarzeń dotyczącą definicji zbiornika wodnego 4. Określają typ zbiornika wodnego, ukształtowanie terenu, elementy przyrody, powierzchnię wody. 5.Według instrukcji badają: wygląd, zapach, barwę wody, materiał widoczny na dnie, przezroczystość. 6. Dokonują pomiarów: głębokości, temperatury wody, powietrza, ph, 45

7.Rozpoznają strefy roślinności w zbiorniku oraz poszczególne rośliny. 8. Według schematu rozpoznają stadium rozwoju zbiornika. 9.Opisują stopień zanieczyszczenia wody. 10. Określają znaczenie badanego zbiornika. Faza końcowa a) Omówienie wyników pracy poszczególnych grup. b) Uczniowie dokonują samooceny. Ryc.48. Kwiat ewaluacyjny (wg Książki nauczyciela, 2003) d) Zadanie pracy domowej. Wykonaj plakat dotyczący badanego zbiornika. Załącznik Karta pracy Grupa (Imiona i nazwiska) 1 2 3 4 Data przeprowadzenia badań. 46

Pamiętaj o zachowaniu bezpieczeństwa podczas przebywania nad wodą, słuchaj wszystkich poleceń nauczyciela, bez pozwolenia nie zbliżaj się do zbiornika! Zadania 1. Wody powierzchniowe dzielimy na wody płynące i stojące. Uzupełnij zdanie: Zbiornik wodne należą do wód 2. Na podstawie mapy topograficznej badanego terenu odszukaj miejsce, w którym znajduje się zbiornik oraz określ, w jakim kierunku od szkoły się znajduje. Posłuż się kompasem.. 3. Wymień po 2 elementy przyrody ożywionej, nieożywionej i stworzonej przez człowieka, występującej w pobliżu zbiornika wodnego. Przyroda ożywiona Przyroda nieożywiona a). b) Elementy kulturowe a). 4. Określ ukształtowanie wokół zbiornika wodnego. Zaznacz znakiem właściwą odpowiedź teren równinny teren falisty teren pagórkowaty teren górski 5. Przyjrzyj się powierzchni wody i zaznacz właściwą odpowiedź znakiem x. Powierzchnia wody jest: gładka pomarszczona lekko pofalowana silnie pofalowana 6. Co widzisz na powierzchni wody zbiornika? Zaznacz znakiem x właściwą odpowiedź. rośliny ptaki tłuste plamy owady łódki zanieczyszczenia (jakie?)... liście kąpiących się ludzi inne (jakie?)... 7. Określ wygląd, zapach wody i jej barwę. Nabierz wody w wiadro, a następnie napełnij nią słoik i zakręć go. 47

a) Przyjrzyj się wodzie w słoiku i zaznacz znakiem x właściwą odpowiedź. Woda jest: bezbarwna brunatna mętna niebieskozielona zielonkawa żółtozielona czarnosiwa inna (jaka?) b) Wstrząśnij kilkakrotnie słoikiem z wodą, następnie odkręć go i powąchaj wodę. Zaznacz znakiem x właściwą odpowiedź. Woda: Wyczuwalny zapach: jest bez zapachu ziemi ma bardzo słaby zapach pleśni ma silny zapach zgnilizny moczu zepsutych jaj roślin mułu ryb inny (jaki) 8. Stojąc na brzegu jeziora określ, jaki materiał jest widoczny na dnie zbiornika. Zaznacz znakiem x właściwą odpowiedź. piasek opadłe liście żwir rośliny muł kamienie coś innego (co?) 9. Sprawdź przezroczystość wody ze zbiornika wodnego. Do wykonania tego zadania użyj prostej szklanej lub plastikowej rurki o długości 80 cm oraz korka do zatkania jednego końca rurki. Na części korka, która będzie wewnątrz rurki, namaluj farbą lub mazakiem biały lub czerwony krzyżyk. Pobraną wodę nalewaj do rurki do momentu, gdy patrząc przez wlot rurki, przestaniesz widzieć krzyżyk. Teraz zmierz wysokość słupa wody i określ przezroczystość wody według tabeli. Wysokość słupa wody [cm] Przezroczystość wody 80 cm Bardzo dobra 48

60 cm Dobra 30 cm Średnia 10 cm mała Ryc.49. Przezroczystość wody (wg J. Golanki, U. Moździerz, T. Paczkowskiej, 2001) Ocena przezroczystości wody wg tabeli Wysokość słupa wody. 10. Zmierz głębokość wody przy brzegu zbiornika. Możesz wykorzystać tyczkę lub kij. Zaznacz na nich podziałkę, np. co 20 cm. Następnie zanurz kij pionowo w wodzie, aż dotknie dna. Wyjmij go i sprawdź, do jakiego poziomu podziałki sięgała woda. Zapisz wynik. Głębokość wody wynosi.. 11. Zmierz temperaturę powietrza. Zapisz wynik w tabeli poniżej. 12. Przeprowadź pomiar temperatury wody na dwóch różnych głębokościach a) Pomiar temperatury na powierzchni wody. Włóż termometr tuż pod powierzchnię wody. Po minucie odczytaj jej temperaturę. Zapisz wynik w tabeli poniżej. b) Pomiar temperatury w głębszych warstwach wody. Przymocuj termometr do kija i zanurz go możliwie głęboko w wodzie. Po minucie wyciągnij go i szybko odczytaj temperaturę. Zapisz wynik w tabeli poniżej. Temperatura Powietrza Powierzchni wody Głębszych warstw wody Wyniki 13. Na podstawie przeprowadzonych badań utwórz zdania prawdziwe, skreślając niewłaściwe wyrazy w nawiasach. Temperatura wody jest (wyższa, niższa) niż temperatura powietrza. Ze wzrostem głębokości wody temperatura (wzrasta, jest taka sama, obniża się). 14. Sprawdź ph wody za pomocą papierków wskaźnikowych ph wody ze zbiornika wynosi. 49

15. Przyjrzyj się schematowi, który przedstawia strefy roślinności w zbiorniku wodnym. Porównaj schemat z roślinnością badanego terenu i zaznacz, jakie strefy możesz zaobserwować w badanym zbiorniku. Właściwą odpowiedź zaznacz znakiem x. Ryc.50. Strefy roślinne w zbiorniku wodnym (wg J. Ślósarczyk, R. Kozika, F. Szlajfera, 2001) W badanym zbiorniku występują strefy roślinności: Rośliny wynurzone rośliny o liściach zanurzonych Rośliny o liściach pływających rośliny otwartej toni wodnej 16. Za pomocą atlasu rozpoznaj cztery rośliny. Ich nazwy wpisz poniżej. 1. 2.. 3.. 4 17. W rozwoju zbiornika można wyróżnić stadium młode, dojrzałe i starcze. Rozpoznaj, w jakim stadium znajduje się badany zbiornik. Skorzystaj z pomocniczego schematu Zbiornik wodny znajduje się 50

Ryc. 51. Stadia zbiornika wodnego (wg W. Kofty, 2006) 19. Na podstawie występowania roślin wskaźnikowych według poniższej tabeli określ jakość wody badanego zbiornika. Woda w zbiorniku jest 51

Ryc. 52. Rośliny wskaźnikowe (wg J. Golanki, U. Moździerz, T. Paczkowskiej, 2001) 20. Określ znaczenie badanego zbiornika wodnego. Zaznacz prawidłową odpowiedź. Zbiornik wody pitnej Zbiornik przeciwpowodziowy Zbiornik wykorzystywany do celów rekreacyjnych Zbiornik do hodowli ryb 52

5.5. Poznaj rodzaje gleb w najbliższej okolicy 2 godziny lekcyjne Cele szczegółowe: Wiadomości uczeń: wyjaśnia co to jest gleba, próchnica wymienia organizmy żyjące w glebie zna etapy powstawania gleby Umiejętności uczeń: ocenia od czego zależy żyzność gleby ocenia znaczenie gleb rozpoznaje rodzaj gleby w terenie na podstawie atlasu ilustruje profil glebowy określa rolę dżdżownic w podnoszeniu żyzności gleby dostrzega związek między skałą macierzystą a rodzajem gleby oraz roślinnością wnioskuje o rodzaju erozji gleby na podstawie wykonanego doświadczenia stosuje wiedzę teoretyczną w praktyce; planuje i przeprowadza obserwacje, pomiary przyrodnicze (wilgotność, zapach, kolor gleby) doświadczenia (erozja gleby), hodowla (dżdżownic) sporządza dokumentację prowadzonych obserwacji pracuje według pisemnej instrukcji stosuje zasady właściwego zachowania się w terenie Postawy uczeń: dąży do poszerzenia swojej wiedzy; odpowiednio zachowuje się w środowisku naturalnym; przejawia odpowiedzialność za pracę w grupie; pracuje z zaangażowaniem na lekcji; 53

Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa Metody pracy: słowna: pogadanka, obserwacyjna, burza mózgów ćwiczenia praktyczne śnieżna kula eksperyment ewaluacyjna Środki dydaktyczne: obiekty przyrodnicze w terenie karty pracy, lupy kompasy sztywne podkładki ołówki słoiki zawinięte w ligninę plany terenu przewodniki i atlasy do rozpoznawania roślin oraz zwierząt żyjących w glebie, plansze z profilami gleb pehametry papierki wskaźnikowe łopaty butelki z wodą słoiki 54

Przebieg lekcji: Faza wstępna 1. Czynności organizacyjne - sprawdzenie obecności 2. Wprowadzenie do tematu, podanie celów lekcji. 3. Zapisanie tematu lekcji. 4. Podział klasy na grupy 5. Wyjaśnienie zasad pracy obowiązujących na wycieczce 6. Rozdanie kart pracy i środków dydaktycznych. 7. Przypomnienie o przestrzeganiu zasad bezpieczeństwa. Faza realizacyjna 1.Uczniowie określają położenie gleby, w tym celu wykonują zadanie nr 1 z karty pracy. 2.Na podstawie obserwacji próbki gleby oraz metodą śnieżnej kuli uczniowie ustalają definicję gleby. 3. Za pomocą zmysłu węchu, wzroku i dotyku określają wilgotność, zapach, kolor, za pomocą przyrządów odczyn gleby. 4.Na podstawie dotyku i opisu rozpoznają rodzaj gleby 5.Szkicują obserwowany profil glebowy. Nauczyciel nazywa poszczególne jego warstwy. 6. Uczniowie obserwują przez lupę i poprzez dotyk próchnicę z pomocą nauczyciela dochodzą do wniosku, iż decyduje ona o żyzności gleby. 7. Rozpoznają skałę macierzystą i na tej podstawie typ gleby 8. Na podstawie kluczy oznaczają organizmy żyjące w glebie 9. Przygotowują hodowlę dżdżownic, aby określić funkcje niektórych organizmów glebowych. Obserwacja będzie prowadzona przez 2 tygodnie w szkole. 10. Rozpoznają gatunki roślin występujące na obserwowanej glebie za pomocą przewodników 11. Określają kolejność etapów powstawania gleby. 12. Wykonują doświadczenia przedstawiające niszczenie gleb i rozpoznają typ erozji. 13. Określają funkcje i znaczenie gleb. Faza końcowa a) Omówienie wyników pracy poszczególnych grup. b) Podsumowanie wycieczki (rozwiązanie krzyżówki) 55