Janusz Wielki MODELE WPŁYWU. przestrzeni elekronicznej na organizacje gospodarcze. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu

Janusz Wielki MODELE WPŁYWU przestrzeni elekronicznej na organizacje gospodarcze Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu

Spis treści Wstęp... 7 1. GOSPODARKA ERY POSTINDUSTRIALNEJ A ROZWÓJ INTERNETU... 13 1.1. Pojęcie gospodarki ery postindustrialnej i geneza jej rozwoju... 13 1.2. Rola technologii informatycznych w kształtowaniu się gospodarki ery postindustrialnej... 17 1.3. Wczesne fazy tworzenia powiązań elektronicznych w gospodarce... 29 1.4. Zmiany zachodzące w działalności organizacji fazy gospodarki postindustrialnej... 32 1.5. Internet jako istotny element transformacji gospodarki ery postindustrialnej i jego wpływ na rozwój rynków elektronicznych oraz tworzenie się zrębów gospodarki elektronicznej... 44 2. ODDZIAŁYWANIE TECHNOLOGII INTERNETOWYCH NA FUNKCJONOWANIE WSPÓŁCZESNYCH ORGANIZACJI GOSPODARCZYCH... 50 2.1. Wpływ rozwoju Internetu na zmiany zachodzące w wykorzystaniu środowiska elektronicznego w działalności organizacji... 50 2.1.1. Wirtualizacja działalności organizacji i jej dwa wymiary... 50 2.1.2. Typologia wykorzystania Internetu jako nowej platformy biznesowej 56 2.1.3. Rozwój instrumentów opartych na technologiach internetowych i mobilnych... 64 2.1.4. Nowe modele biznesowe i innowacyjne formy organizowania działalności... 74 2.2. Internet a zmiany zachodzące w procesie tworzenia wartości przez organizacje... 83 2.2.1. Tradycyjne spojrzenie na łańcuch wartości i procesy jego transformacji... 83 2.2.2. Relacje organizacji z jej klientami... 87 2.2.3. Formy współpracy organizacji z jej dostawcami oraz partnerami biznesowymi... 105 2.2.4. Funkcjonowanie infrastruktury organizacji... 113 2.2.5. Zarządzanie zasobami ludzkimi i funkcjonowanie wewnętrznego środowiska pracy organizacji... 124 5

Spis treści 3. PRZESTRZEŃ ELEKTRONICZNA I JEJ ODDZIAŁYWANIE NA ORGANIZACJE GOSPODARCZE ORAZ ICH OTOCZENIE... 135 3.1. Pojęcie przestrzeni elektronicznej i jej komponenty... 135 3.2. Przestrzeń elektroniczna jako nowy element otoczenia współczesnych organizacji... 139 3.2.1. Zmiany zachodzące w otoczeniu organizacji... 139 3.2.2. Przydatność teorii stakeholder w analizie zmian dokonujących się w otoczeniu organizacji... 142 3.2.3. Typologia podmiotów funkcjonujących w przestrzeni elektronicznej w świetle teorii stakeholder... 147 3.2.4. Wyszukiwarki internetowe jako nowy rodzaj interesariusza organizacji... 151 3.3. Typologia wpływu podmiotów operujących w przestrzeni elektronicznej na organizacje... 157 3.3.1. Wpływ bezpośredni... 159 3.3.2. Wpływ pośredni... 172 3.3.3. Typologia oddziaływania wyszukiwarek internetowych na organizacje... 182 3.4. Wpływ organizacji na przestrzeń elektroniczną i formy ich oddziaływania na nią... 190 3.5. Zarządzanie przestrzenią elektroniczną i podmiotami w niej funkcjonującymi w kontekście realizacji celów organizacji... 203 ZAKOŃCZENIE... 213 Literatura... 225 Spis rysunków i tabel... 255 Summary... 257

Wkroczenie Internetu do współczesnej gospodarki jakie nastąpiło w pierwszej połowie lat 90. ubiegłego wieku powodować zaczęło głębokie i coraz bardziej pogłębiające się zmiany tak w jej funkcjonowaniu jako całości jak również w działaniu pojedynczych organizacji. Pojawiły się w tym kontekście całkowicie nowe możliwości związane z praktycznie wszystkimi obszarami funkcjonalnymi i realizowanymi w ich ramach procesami doprowadzając w konsekwencji do konieczności przemyślenia oraz przedefiniowania podstawowych paradygmatów leżących przez lata u podstaw prowadzonych przez nie działań. Jednocześnie zauważyć należy iż zachodzące przemiany związane z Internetem są częścią bardziej całościowych zmian dokonujących się w globalnej gospodarce a mających swe korzenie w latach 50. czyli początkach jej transformacji z fazy industrialnej do postindustrialnej które to zmiany wraz z pojawieniem się globalnej sieci komputerowej zostały niezwykle zdynamizowane. Dotyczy to obydwu kluczowych wymiarów wyłaniającej się gospodarki nowego typu tj. infrastrukturalnego i zasobowego. Z jednej strony pojawienie się Internetu stało się podstawą tworzenia globalnej elektronicznej infrastruktury rynkowej umożliwiającej wprowadzenie głębokich zmian w funkcjonowaniu rynków i działających na nich organizacji. Z drugiej strony jej rozwój stał się katalizatorem przemian związanych z rolą poszczególnych zasobów w krystalizującej się gospodarce nowego typu i wiedzą jako zasobem o znaczeniu podstawowym. W kontekście zmian związanych z wkroczeniem Internetu do współczesnych organizacji gospodarczych pojawiły się i wciąż się pojawiają liczne publikacje analizujące z różnych punktów widzenia jego rolę i znaczenie. Pośród nich spotkać można różnorakie spojrzenia a najpowszechniej spotykane dotyczą: obszarów funkcjonalnych organizacji takich jak marketing logistyka czy zasoby ludzkie 1 kwestii zarządzania organizacją jako całością lub też pewnymi jej obszarami 2 1 M. Komenar: Electronic Marketing. New York: John Wiley & Sons 1997; J. Wielki: Elektroniczny marketing poprzez Internet. Warszawa Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN 2000; P. Kotler: Marketing Management. Upper Saddle River: Prentice Hall 2003 P. Kobis: Marketing z Google. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2007; K. Rutkowski (red.): Logistyka on-line. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2002; J. Grabara R. Štefko (red.): Logistyka w społeczeństwie informacyjnym. Katowice: Polskie Towarzystwo Informatyczne 2008; M. Arias-Oliva T. Torres-Coronas (red.): Encyclopedia of Human Resources Information Systems: Challenges in e-hrm. Hershey: Information Science Reference 2008. 2 R. Griffin: Management. Boston: Houghton Mifflin Company 2005; B. Breen G. Hamel: The Future of Management. Boston: Harvard Business School Press 2007; T. Davenport L. Prusak: Working Knowledge: How Organizations Manage What They Know. Boston: Harvard Business School 7

rozwoju nowych form organizacyjnych 3 kwestii całościowego funkcjonowania organizacji 4 technologii informatycznych wykorzystywanych przez organizacje 5 funkcjonowania określonych branż 6 bezpieczeństwa i zagrożeń on-line 7 miejsca organizacji w gospodarce elektronicznej w kontekście e-handlu czy e- biznesu i rozwiązań z nimi związanych 8 8 Press 1998; P. Schary T. Skjøtt-Larsen: Managing the Global Supply Chain. Copenhagen: Copenhagen Business School Press 2001. 3 W. Grudzewski I. Hejduk (red.): Przedsiębiorstwo przyszłości. Warszawa: Difin 2001; W. Grudzewski I. Hejduk: Przedsiębiorstwo wirtualne. Warszawa: Difin 2002; M. Warner M. Witzel: Managing in Virtual Organizations. London: Thomson Learning 2004; R. Grenier Metes G.: Going Virtual. Upper Saddle River: Prentice Hall 1995. 4 M. Cronin (red.): The Internet Strategy Handbook. Boston: Harvard Business School Press 1996; A. Małachowski (red.): Internet w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej 2003 J. Champy: X-Engineering przedsiębiorstwa. Warszawa: Wydawnictwo Placet 2003 P. Wallace: The Internet in the Workplace: How New Technology is Transforming Work. Cambridge: Cambridge University Press 2004; A. McAfee: Enterprise 2.0. Boston: Harvard Business Press 2009. 5 J. Laudon K. Laudon: Management Information Systems. Upper Saddle River: Prentice-Hall 2002; P. Lech: Zintegrowane systemy zarządzania ERP/ERP II. Warszawa: Difin 2003; N. Carr: Does IT Matter?. Boston: Harvard Business School Press 2004; J. Kisielnicki H. Sroka: Systemy informacyjne biznesu. Warszawa: Wydawnictwo Placet 2005; E. Ziemba: Metodologia budowy serwisów internetowych dla zastosowań gospodarczych. Katowice: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej 2005; J. Kisielnicki: MIS: systemy informatyczne zarządzania. Warszawa: Wydawnictwo Placet 2008. 6 W. Chmielarz: Systemy elektronicznej bankowości. Warszawa: Difin 2005; A. Gospodarowicz (red.): Bankowość elektroniczna. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2005. 7 J. Hitchcock: Net Crimes & Misdemeanors. Medford: Information Today 2006; W. Godfried: Online Business Security Systems. New York: Springer Science + Business Media 2010. 8 E. Schwartz: Webonomics. New York: Broadway Books 1997; T. Dziuba: Wirtualizacja działalności gospodarczej w oparciu o sieć Internet. Warszawa: Uniwersytet Warszawski 1998; D. Bollier: The Global Advance of Electronic Commerce. Queenstown: The Aspen Institute Publications Office 1998; P. Timmers: Electronic Commerce. Chichester: John Wiley & Sons Ltd. 2000; W. Chmielarz: Handel elektroniczny nie tylko w gospodarce wirtualnej. Warszawa: Wydawnictwa Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego 2001; F. Adams: The E-Business Revolution & The New Economy. Mason: Thomson Learning 2004; M. Niedźwiedziński: Globalny handel elektroniczny. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2004; Y. Benkler: The Wealth of Networks: How Social Production Transforms Markets and Freedom. New Haven: Yale University Press 2006; W. Chmielarz: Systemy biznesu elektronicznego. Warszawa: Difin 2007; C. Olszak E. Ziemba (red.): Strategie i modele gospodarki elektronicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2007; A. Williams: Wikinomia: o globalnej współpracy która wszystko zmienia. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne 2008.

kwestii rozwoju i wpływu na funkcjonowanie organizacji podmiotów jakie wyłoniły się w gospodarce wraz z wkroczeniem do niej Internetu i zajęły w nim znaczące miejsce 9 10 określonych grup interesariuszy organizacji 11 zmian w społeczeństwie oraz gospodarce i ich konsekwencji dla organizacji. W niezwykle bogatej literaturze tematu brak jest jednak publikacji pokazującej w sposób holistyczny a jednocześnie maksymalnie syntetyczny całą złożoność kwestii oddziaływania Internetu na organizacje gospodarcze. Problematyka ta obejmuje trzy niezbędne dla całości obrazu i wyraźnie zaznaczone perspektywy. Po pierwsze jego wpływu na nie jako globalnej infrastruktury sieciowej. Po drugie kwestii możliwości oddziaływania na przedsiębiorstwa różnorakich podmiotów poprzez przestrzeń cyfrową w której odbywa się funkcjonowanie firm wszelkiego typu organizacji grup czy też osób indywidualnych korzystających z tejże infrastruktury. Po trzecie kwestii możliwości wpływania pojedynczych organizacji gospodarczych na kształt i funkcjonowanie Internetu. Tę właśnie lukę ma wypełnić niniejsza monografia. Jej głównym celem jest próba całościowego przedstawienia kwestii wpływu Internetu na organizacje gospodarcze z uwzględnieniem trzech powyższych perspektyw. Podstawowy natomiast problem badawczy wynikający z celu pracy dotyczy opracowania autorskich modeli oddziaływania na organizacje gospodarcze podmiotów funkcjonujących w przestrzeni cyfrowej określanej w niniejszej pracy przestrzenią elektroniczną. W tym kontekście sformułowano następujące hipotezy: 1. Internet oddziałuje na organizacje gospodarcze: jako technologia tj. otwarta globalna infrastruktura sieciowa wraz z towarzyszącymi jej instrumentami (oddziaływanie pierwotne) poprzez przestrzeń elektroniczną tworzącą i nieustannie rozwijającą się wokół owej infrastruktury sieciowej oraz funkcjonujące w niej podmioty (oddziaływanie wtórne). 2. Obydwa powyższe typy oddziaływania są ściśle ze sobą powiązane i występuje między nimi sprzężenie zwrotne. 9 J. Battelle: Szukaj. Jak Google i konkurencja wywołali biznesową i kulturową rewolucję. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2006; L. Reppesgaard: Imperium Google. Warszawa: Wydawnictwo BC.edu 2009. 10 R. Marshak P. Seybold: Customers.com: How to Create a Profitable Business Strategy for the Internet and Beyond. New York: Crown Business 1998; A. Małachowski: Środowisko wirtualnego klienta. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej 2005; G. Reynolds: An Army of Davids. Nashville: Nelson Current 2006. 11 P. Wallace: Psychologia Internetu. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis 2003; M. Castells: Galaktyka Internetu. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis 2003; T. Friedman: Świat jest płaski. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis 2006; M. Castells: Społeczeństwo sieci. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2007; A. Keen: Kult amatora. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne 2007 N. Carr: The Big Switch. New York: W.W. Norton & Company 2008; N. Carr: The Shallows: What the Internet is Doing to Our Brains. New York: W.W. Norton & Company 2010. 9

10 3. Organizacje gospodarcze silnie wpływają na rozwój Internetu poszukując nieustannie w warunkach nasilającej się konkurencji coraz bardziej innowacyjnych metod działania. Rozwiązaniu sformułowanego problemu badawczego oraz potwierdzeniu założonych hipotez przyporządkowane zostały poniższe cele rozprawy: 1. Cele poznawcze polegające na: identyfikacji kierunków rozwoju współczesnej gospodarki i roli technologii informatycznych w tych procesach ukazaniu roli Internetu jako nowej technologii w funkcjonowaniu organizacji gospodarczych oraz przedstawieniu najważniejszych obszarów jego wpływu przedstawieniu znaczenia przestrzeni elektronicznej jako elementu otoczenia współczesnych organizacji identyfikacji kierunków i sposobów oddziaływania przestrzeni elektronicznej na organizacje identyfikacji możliwości wpływu organizacji gospodarczych na kształt i funkcjonowanie Internetu. 2. Cele metodologiczne obejmujące: wzbogacenie podstaw metodycznych badań nad oddziaływaniem Internetu na organizacje gospodarcze opracowanie typologii oddziaływania podmiotów funkcjonujących w przestrzeni elektronicznej na organizacje stworzenie modeli wpływu przestrzeni elektronicznej na organizacje. 3. Cele utylitarne obejmujące: weryfikację zaproponowanych modeli wpływu przestrzeni elektronicznej w oparciu o przykłady odnoszące się do różnego typu organizacji gospodarczych funkcjonujących w różnorodnych sektorach globalnej gospodarki opracowanie rekomendacji dla efektywnego zarządzania przestrzenią elektroniczną przez organizacje. Osiągnięcie postawionych powyżej celów wymaga odpowiedzi na następujące pytania badawcze: Jak pojawienie się i rozwój Internetu wpisuje się w całościowe zmiany w gospodarce i w jej transformację z fazy industrialnej do postindustrialnej? Czy możliwe jest całościowe ujęcie oddziaływania Internetu na organizacje gospodarcze uwzględniające jego wpływ tak z punktu widzenia globalnej infrastruktury sieciowej jak i rozwijającej się wokół niej przestrzeni elektronicznej? Jakie podejście do analizy przestrzeni elektronicznej jest najwłaściwsze? Jak wygląda oddziaływanie przestrzeni elektronicznej na organizacje gospodarcze w kontekście jej coraz większej roli w ich funkcjonowaniu i przenoszenia do niej coraz większej części ich aktywności? Czy możliwe jest stworzenie modeli przedstawiających oddziaływanie tej przestrzeni i podmiotów w niej funkcjonujących na organizacje gospodarcze?

Czy możliwe jest oddziaływanie pojedynczej organizacji gospodarczej na kształt i funkcjonowanie Internetu? Przyjęte hipotezy oraz cele pracy określają jej strukturę. Pierwszy rozdział prezentuje przemiany zachodzące we współczesnej gospodarce i jej transformację z fazy industrialnej do postindustrialnej. W tym kontekście przedstawiony został rozwój technologii informatycznych i ich udział w tych procesach oraz przeanalizowana została kwestia zmian dokonujących się w funkcjonowaniu organizacji gospodarczych jako elementu ich dostosowania do nowych warunków rynkowych. Rozdział kończą rozważania na temat rozwoju Internetu i jego wkroczenia do współczesnej gospodarki oraz roli jako katalizatora zapoczątkowanych wcześniej przemian w wymiarze tak infrastrukturalnym jak i zasobowym. Przedmiotem analizy w rozdziale drugim jest kwestia wpływu Internetu jako technologii na funkcjonowanie organizacji gospodarczych. Prowadzona jest ona z dwóch perspektyw. Z jednej strony zaprezentowano oddziaływanie Internetu na wykorzystanie przez organizacje gospodarcze środowiska elektronicznego w ich działalności. W tym kontekście przedmiotem analizy były cztery zasadnicze kwestie: wirtualizacja działalności organizacji i jej wymiary wykorzystanie Internetu jako nowej platformy biznesowej rozwój narzędzi internetowych oraz nowe modele biznesowe implementowane przez przedsiębiorstwa. Druga perspektywa dotyczy oddziaływania Internetu na procesy tworzenia wartości przez organizacje. Zaproponowane zostało odmienne od tradycyjnego spojrzenie na łańcuch wartości i z tego też punktu widzenia przeprowadzono dalszą analizę. Przedmiotem rozważań jest oddziaływanie Internetu na cztery zasadnicze obszary. Obejmują one kwestie zmian związanych z relacjami organizacji z ich klientami nowych form współpracy z dostawcami oraz partnerami biznesowymi funkcjonowania infrastruktury organizacji oraz zarządzania zasobami ludzkimi i zmian w funkcjonowaniu wewnętrznego środowiska pracy. Kluczowy z punktu widzenia całej monografii jest rozdział trzeci dotyczący oddziaływania przestrzeni elektronicznej i podmiotów w niej funkcjonujących na organizacje gospodarcze. Po zdefiniowaniu pojęcia przestrzeni elektronicznej oraz tworzących ją komponentów przedmiotem rozważań jest kwestia jej analizy jako nowego elementu otoczenia organizacji gospodarczych. Przyjęto iż najbardziej odpowiednie będzie jej prowadzenie z punktu widzenia teorii stakeholder. Z takiej też perspektywy dokonano podziału podmiotów funkcjonujących w przestrzeni elektronicznej z uwzględnieniem wyszukiwarek internetowych jako specjalnego rodzaju interesariuszy współczesnych organizacji. Następnie zaproponowana została typologia ich oddziaływania tak bezpośredniego jak i pośredniego wraz z podsumowującymi je autorskimi modelami. Ostatnie dwa podrozdziały są poświęcone analizie możliwości wpływu organizacji gospodarczych na przestrzeń elektroniczną oraz próbie zaproponowania całościowego spojrzenia na kwestie zarządzania nią i podmiotami w niej funkcjonującymi. 11

Całą pracę kończy podsumowanie prezentujące w sposób syntetyczny najważniejsze wnioski w kontekście sformułowanych celów i hipotez. Zwrócono w nim również uwagę na kwestię dalszych badań dotyczących oddziaływania przestrzeni elektronicznej na organizacje gospodarcze. Podstawowe metody badawcze zastosowane w pracy obejmują krytyczną interpretację zagranicznych i krajowych publikacji (książek artykułów referatów konferencyjnych oraz różnego typu raportów) dotyczących zmian zachodzących we współczesnej gospodarce i szeroko pojętego wpływu Internetu na funkcjonujące w niej przedsiębiorstwa oraz niezwykle rozległą analizę przypadków jego oddziaływania na różnego typu organizacje gospodarcze operujące w różnorakich sektorach. Niniejsza monografia jest wynikiem wieloletnich zainteresowań naukowych autora zapoczątkowanych w połowie lat 90. XX wieku wraz z pracą nad dysertacją doktorską poświęconą wpływowi Internetu na zmiany w funkcjonowaniu procesów marketingowych. Po jej ukończeniu autor prowadził badania w kierunku próby całościowego ujęcia kwestii oddziaływania tej globalnej sieci komputerowej na funkcjonowanie organizacji gospodarczych czego rezultatem jest niniejsza praca. Znaczna część dociekań i analiz w niej zawartych ma swoje rozwinięcie w postaci odrębnych opracowań przedstawianych na konferencjach krajowych i zagranicznych czy też publikowanych w specjalistycznych czasopismach oraz rozdziałach książek. Niezwykle cenne uwagi ich recenzentów jak również dyskusje prowadzone na konferencjach naukowych pozwoliły na pogłębienie prowadzonych rozważań i doskonalenie materiału stanowiącego podstawę niniejszej pracy za co autor składa w tym miejscu wyrazy podziękowania. Jednocześnie autor ma nadzieję iż monografia zainteresuje szerokie grono specjalistów z zakresu zarządzania informatyki ekonomicznej menedżerów i pracowników organizacji działających w różnych sektorach gospodarki a także studentów oraz wszystkich zainteresowanych rolą i oddziaływaniem Internetu na współczesną rzeczywistość gospodarczą.