Geneza gazu ziemnego akumulowanego w utworach karbonu i czerwonego sp¹gowca w nadba³tyckiej czêœci Pomorza Zachodniego

Geneza gazu ziemnego akumulowanego w utworach karbonu i czerwonego sp¹gowca w nadba³tyckiej czêœci Pomorza Zachodniego Maciej J. Kotarba*, Jêdrzej Pokorski**, Cezary Grelowski***, Pawe³ Kosakowski* Origin of natural gases accumulated in Carboniferous and strata on the Baltic part of the Western Pomerania. Prz. Geol., 53: 4 433. Summary.Originofnatural gas of Gorzys³aw, Bia³ogard and Daszewo fields from Lower and Upper Carboniferous, and reservoirs on the Baltic part of the Western Pomerania was characterized by means of geochemical methods. The results of molecular analyses as well as stable carbon isotope analyses of M. Kotarba J. Pokorski C. Grelowski P. Kosakowski methane, ethane, propane and carbon dioxide, stable hydrogen isotope analyses of methane and stable nitrogen isotope analyses of gaseous nitrogen enabled the determination of gas origin. Gaseous hydrocarbons and carbon dioxide originated from thermogenic processes from type III kerogen with small component of type II kerogen. At least two phases of gas generation took place: the first one at the stage of.6 to.8%, and the other one at the stage of 1.4 to 1.8% maturity of source rocks in the vitrinite reflectance scale. Gaseous hydrocarbons generated from source rocks within the (Wesphalian) and (Visean) strata. Nitrogen probably originated during thermocatalytic processes of organic matter transformation and partly in abiogenic processes. Key words: Western Pomerenia, Carboniferous,, petroleum geochemistry, methane, gas origin, stable isotopes W latach 7. ubieg³ego stulecia w nadba³tyckiej czêœci Pomorza Zachodniego odkryto z³o a gazu ziemnego Trzebusz, Gorzys³aw N, Gorzys³aw S, Daszewo i Bia³ogard. Ska³y zbiornikowe tych z³ó znajduj¹ siê w utworach dolnego karbonu (np. Daszewo), górnego karbonu (np. Gorzys³aw) i czerwonego sp¹gowca (np. Bia³ogard) (Karnkowski, 1993). Badania geochemiczne gazu ziemnego i rozproszonej substancji organicznej utworów m³odopaleozoicznych przeprowadzone m.in. przez Grotek i in. (1998), Kotarbê i in. (1998, 24) i Matyasik (1998) wykaza³y, e g³ówne poziomy ska³ macierzystych zawieraj¹ce kerogen typu III i III/II wystêpuj¹ w obrêbie utworów karbonu, zarówno dolnego jak i górnego. Utwory dewonu zawieraj¹ce g³ównie kerogen typu II charakteryzuj¹ siê s³abym potencja³em wêglowodorowym (Kotarba i in., 1998). W pracy podjêto próbê wyjaœnienia genezy i mechanizmów procesów generowania gazu ziemnego wystêpuj¹cego w tym rejonie w utworach karbonu i czerwonego sp¹gowca na podstawie wyników badañ sk³adu cz¹steczkowego i izotopowego. Badany gaz ziemny pochodzi³ z utworów karbonu dolnego i górnego lub z czerwonego sp¹gowca z otworów zlokalizowanych w centralnej czêœci bloku Ko³obrzegu (odwierty: Bia³ogard 2, 3 i 1 oraz Daszewo 13K i 21K) oraz odwiertów po³o onych w zachodniej czêœci *Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Zak³ad Surowców Energetycznych, al. Mickiewicza, -59 Kraków: kotarba@uci.agh.edu.pl **Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, -975 Warszawa, ***Przedsiêbiorstwo Us³ug Laboratoryjnych i Geologicznych PETROGEO Sp. z o.o., Laboratorium w Pile, Pl. Staszica 9, 64-92 Pi³a tego bloku na pograniczu z blokiem Gryfic (Gorzys³aw 6, 7 i 1; ryc. 1). Zarys budowy geologicznej Bloki Ko³obrzegu i Gryfic s¹ po³o one na zachodzie kratonu wschodnio-europejskiego (East European Craton, EEC). Najczêœciej przyjmuje siê, e granica kratonu (ryc. 1) przebiega wzd³u strefy uskokowej Koszalina (SUKo; Dadlez, 2). Na obszarze bloku Ko³obrzegu strefa ta jest tak e zachodnim zasiêgiem tektonicznie zdeformowanych utworów dolnego paleozoiku. SUKo przebiegaj¹ca wzd³u bloku Ko³obrzegu zapewne jest roz³amem œrodkratonicznym, podobnie jak odcinek skandynawski (STZ) lineamentu Dobrud a Oslo. SUKo ci¹gn¹ca siê wzd³u ca³ej strefy tektonicznej Koszalina Chojnic jest wschodnim obramowaniem strefy Teysseire a-tornquista (TTZ) i na po³udnie od omawianego bloku Ko³obrzegu oddziela platformê prekambryjsk¹ od platformy paleozoicznej. Na obszarze bloku Ko³obrzegu pod nasuniêtymi utworami allochtonicznego paleozoiku dolnego wystêpuj¹ platformowe osady autochtoniczne paleozoiku dolnego (Pokorski & Jaworowski, 22), podobne do rozpoznanych na wychodniach po³udniowej Skanii. Bloki Rugii, Wolina oraz Gryfic i Ko³obrzegu s¹ oderwanymi fragmentami kratonu (mikroterranami (?) Baltiki), do których od po³udnia zadokowa³ terran Pomorski (Dadlez, 2) do strefy uskokowej Resko Œwidwin (SUR Œ; ryc. 1). Utwory dewonu zosta³y przedstawione na podstawie prac Mi³aczewskiego (1986, 22), Matyji (1993) i Dadleza (1978). Na opisywanym obszarze najstarsze utwory dewonu, le ¹ce niezgodnie na utworach ordowiku, b¹dÿ syluru nale ¹ do œrodkowego eiflu. We wczesnym dewonie wiêksza czêœæ opisywanego obszaru by³a erodowanym l¹dem. Mi¹ szoœæ utworów dewonu œrodkowego jest doœæ znaczna i na badanym obszarze przekracza 8 m. W eiflu w pó³nocnej czêœci opisywanego obszaru by³y rozwiniête 4

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 25 litofacje silikoklastyków (arenitów kwarcowych i wak, mu³owców i i³owców) pochodzenia l¹dowego i p³ytkomorskiego. W po³udniowej czêœci obszaru natomiast, by³y zapewne rozwiniête morskie litofacje wapienne. Utwory ywetu wystêpowa³y na ca³ym opisywanym obszarze. W pó³nocnej czêœci obszaru we wczesnym i póÿnym ywecie by³y rozwiniête litofacje silikoklastyków, w jego po³udniowej czêœci natomiast przez ca³y ywet litofacje szarych i³owców i margli. W œrodkowej czêœci ywetu w centralnej czêœci obszaru wystêpuj¹ litofacje szarych wapieni i i³owców. We wschodniej czêœci obszaru (a zw³aszcza dalej na wschód, ju poza jego granicami) utworzy³a siê rampa wêglanowa reprezentowana przez litofacjê szarych wapieni i dolomitów organogenicznych. Ska³ami zbiornikowymi mog¹ byæ wapienie organogeniczne oraz kawerniste najwy szego ywetu. Mi¹ szoœæ dewonu górnego jest bardzo STREFA USKOKOWA KOSZALINA (SUKo) 5 1km O/S? KOSZALIN FAULT ZONE 2 2 KO OBRZEG KOSZALIN S T R E A U S K O W A O K Gw 7 Gw 6 TRZEBIATÓW FAULT ZONE T R Gw 1 BLOK KO OBRZEGU KO OBRZEG BLOCK Parsêta A Da 21K Da 13K Bd 1 Bd 3 Bd 2 A Radew F B O Z GRYFICE STREFA USKOKOWA ADLER- -KAMIEÑ-(SUA-K) W BLOK GRYFIC GRYFICE BLOCK E I A T A ADLER - KAMIEÑ FAULT ZONE (SUT) USKOK TRANSEUROPEJSKI (UTE)? TRANSEUROPEAN FAULT? S T R E F A U SKO K Rega W E O S - Œ A R K O W IDW I N (SUR-Œ) RESKO - ŒWIDWIN FAULT ZONE TERRAN POMORSKI POMERANIAN TERRANE 1 2km WARSZAWA odwierty boreholes strop powierzchni podpermskiej w setkach metrów top of the Sub-Permian surface in hundred meters dewon Devonian Bd 2 odwierty, z których pobrano próbki gazu ziemnego boreholes sampled for natural gas zasiêg utworów górnego czerwonego sp¹gowca extent of the Upper strata paleozoik dolny Lower Paleozoic A A przekrój geologiczny (patrz Ryc. 2) geological cross-section (cf. Fig. 2) pokrywy ska³ wylewnych czerwonego sp¹gowca effusive rocks Mezozoiczne struktury tektoniczne: Mesozoic tectonic structures: Paleozoiczne struktury tektoniczne: Paleozoic tectonic structures: rowy mezozoiczne Mesozoic graben uskoki odwrócone reverse faults uskoki normalne normal faults uskoki normalne normal faults uskoki odwrócone reverse faults fleksury flexures osie antyklin antycline axis osie synklin syncline axis podniesienia strukturalne w górnym paleozoiku elevated structures in the Upper Paleozoic Ryc. 1. Mapa geologiczna Pomorza Zachodniego bez utworów cechsztynu i mezozoiku z lokalizacj¹ odwiertów, z których pobrano próbki gazu ziemnego Fig. 1. Geological map of Western Pomerania without Zechstein and Mesozoic strata; showing location of the gas sampling wells 426

zmienna od kilkuset metrów w czêœci pó³nocnej i centralnej do ponad 1 m w czêœci po³udniowej. We wczesnym franie na badanym obszarze (ryc. 1) zaznaczy³ siê podzia³ na dwie zasadnicze strefy litofacjalne. W pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru litofacji p³ytkowodnych g³ównie szarych wapieni i dolomitów oraz strefê rozwoju litofacji g³êbokowodnych, ilasto-marglistych. Miêdzy tymi strefami litofacjalnymi przebiega w¹ska strefa graniczna, w której oba typy litofacji zazêbiaj¹ siê. Fran i famen by³y czasem przewa aj¹cego rozwoju litofacji wêglanowo marglisto ilastych. W famenie litofacje uleg³y pewnemu zró nicowaniu, aczkolwiek przewa a³y wci¹ litofacje wapienne i margliste. W œrodkowym famenie rozwinê³y siê charakterystyczne utwory organogeniczne zdominowane przez dwie odmiany litologiczne: 1) szare wapienie gruz³owe (ogniwo goœciañskie) oraz 2) wapienie mikrytowe (organogeniczne ogniwo z Bielicy). W póÿnym famenie litofacje na opisywanym obszarze u³o y³y siê w dwie strefy: po³udniow¹, z przewa aj¹cym rozwojem litofacji wapienno-marglisto-ilastych oraz pó³nocn¹ i pó³nocno-wschodni¹, w której powsta³y kwarcowe i wêglanowe utwory klastyczne. Utwory karbonu stwierdzono na obszarze bloków Ko³obrzegu i Gryfic zarówno w ich czêœci morskiej, jak i l¹dowej (ryc. 1, 2). Karbon dolny wystêpuje doœæ szerokim NW Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 25 pasem wzd³u wschodniej krawêdzi kratonu, w obszarze Koszalina Wierzchowa. Pas utworów karbonu dolnego kontynuuje siê dalej na NW na obszar akwenu Ba³tyku i prawdopodobnie przekracza strefê uskokow¹ Trzebiatowa (SUT) rozci¹gaj¹c siê dalej w kierunku zachodnim a do strefy uskokowej Adler Kamieñ (SUK A; ryc. 1). Najnowszy formalny podzia³ litostratygraficzny karbonu dolnego strefy brze nej (Lipiec & Matyja, 1998) jest modyfikacj¹ podzia³u elichowskigo (1987, 1995). Formacja z S¹polna ( m) jest zbudowana z i³owców wapnistych oraz ciemnoszarych i³owców z przewarstwieniami margli i wapieni z faun¹ otwartego morza. Dolna granica tej formacji przebiega w górnym famenie, natomiast ok. -metrowy kompleks tych osadów jest zaliczany do turneju. Formacja ta reprezentuje wzglêdnie g³êbokowodny system rampy wêglanowej (Lipiec & Matyja, 1998). Formacja piaskowców arkozowych z Gozdu ( m) jest zbudowana z piaskowców arkozowych, wulkanoklastycznych z podrzêdnym udzia³em tufitów. Piaskowce maj¹ spoiwo wapniste, niekiedy dolomityczne. Czêste s¹ przewarstwienia i³owców i margli, wapieni i wapieni oolitowych oraz i³owców wapnistych wapieni i anhydrytów. Formacja wapieni oolitowych z Kurowa (2 m) jest zbudowana z ró nego rodzaju wapieni, greinstonów oolitowych lub oolitowo-szkieletowych, zdolomityzowanych. Ogniwo i³owców wapnistych z Grzybowa (do m) zbudowane z i³owców, margli, wapieni i anhydrytów s¹ A A DASZEWO BIA OGARD SE (m) Do-9K Do-21K Do-15 Do-13K Do-14 Do-1 Bd-12 Bd-1 Bd-7 Bd-3 Bd-2 1 2 41, 39, -117-29,2-28,1-26,7 44,5 n.a. -,4-28,6 -,3,4-113 -28,4-28,9-28,1 36,2-16 -28,3-29,7-26,5-16 -28,3-29,9-27,3 CH/(CH+CH) 4 2 6 3 8 δd(ch ) ( ) 4 δ 13 C(CH 4) ( ) dewon Devonian pstry piaskowiec Buntsandstein wapieñ muszlowy Muschelkalk kajper Keuper cechsztyn Zechstein retyk Rhaetian δ 13 C(CH)( ) 2 6 jura Jurassic kenozoik Cenozoic δ 13 C(CH)( ) 3 8 Ryc. 2. Przekrój geologiczny przez z³o a gazu ziemnego Daszewo Bia³ogard i wskaÿniki genetyczne badanego gazu ziemnego Fig. 2. Geological cross-section through Daszewo Bia³ograd gas field and genetic ratios of analysed natural gases 427

oboczn¹ form¹ formacji wapieni oolitowych z Kurowa. Osady te tworzy³y siê w p³ytkowodnych lagunach odgrodzonych od otwartego morza p³yciznami oolitowymi. Formacje piaskowców arkozowych z Gozdu i wapieni ooidowych z Kurowa, ³¹cznie z ogniwem i³owców wapnistych z Grzybowa, wystêpuj¹ w wy szej czêœci turneju. Formacja piaskowców kwarcowych z Drzewian ( m) jest najwy sz¹ jednostk¹ litostratygraficzn¹ dolnego karbonu (turnej wizen) strefy Koszalina Wierzchowa. Reprezentowana jest ona przez piaskowce kwarcowe, bia³e i czerwone z przewarstwieniami pstrych mu³owców i i³owców z wtr¹ceniami anhydrytu i poziomami paleogleb. S¹ to osady, p³ytkiego litora³u i supralitora³u, delty, laguny i równi p³ywowej. Piaskowce tej formacji s¹ najwa niejszym poziomem zbiornikowym, o porowatoœci przekraczaj¹cej niekiedy %. Po³udniowo-zachodni obszar wystêpowania utworów karbonu dolnego charakteryzuje siê profilami typowymi dla otwartego basenu i okreœlany jest jako strefa Laska Czaplinek (Lipiec & Matyja, 1998). Wspó³czesny obszar wystêpowania utworów karbonu górnego jest znacznie mniejszy od zasiêgu karbonu dolnego. S¹ to g³ównie utwory klastyczne, przewa nie piaskowce z przewarstwieniami mu³owców i i³owców. Mi¹ szoœæ tych osadów zmienia siê od 1 m na wschodzie, w rejonie Koszalina, do 7 m na zachodzie i ponad 1 m na obszarze Ba³tyku. Osady karbonu górnego le ¹ niezgodnie na ska³ach dewonu lub ska³ach ró nych formacji karbonu dolnego. Dzisiejszy zasiêg karbonu górnego na bloku Gryfic i w pó³nocnej czêœci bloku Wolina kontynuuje siê w kierunku pó³nocno-zachodnim poprzez obszar Morza Ba³tyckiego, obejmuj¹c pó³nocne czêœci wymienionych bloków i ³¹czy siê ze znanymi wyst¹pieniami karbonu górnego na wyspach Rugii i Hiddensee. Pomorski karbon górny zasta³ przez elichowskiego (1987, 1995) podzielony na formacje: Wolina (westfal A B, ok. m), Regi (westfal C D, ok. 15 m) i DŸwiny (westfal D stefan, ok. 2 m). Sedymentacja klastycznych sekwencji czerwonego sp¹gowca (Pokorski, 199, 1998) rozpoczyna siê po d³ugotrwa³ej luce stratygraficznej, w czasie której z czêœci obszaru platformy prekambryjskiej zosta³y usuniête utwory dewonu i karbonu. Wyniesiony i erodowany by³ równie blok tektoniczny Ko³obrzegu w mniejszym stopniu blok Gryfic (mikroterrany Baltiki), które w odró nieniu od speneplenizowanego kratonu (EEC) charakteryzowa³y siê urozmaicon¹ morfologi¹. Na po³udniow¹ czêœæ obszaru bloków Ko³obrzegu i Gryfic pod koniec czerwonego sp¹gowca rozpoczyna siê akumulacja utworów podgrupy Noteci. Dominuj¹ piaskowce pochodzenia fluwialnego z niekiedy znacz¹cym udzia³em zlepieñców i piaskowców zlepieñcowatych, akumulowanych g³ównie w strefach brze nych równin aluwialnych oraz w paleodolinach rzek i potoków roztokowych. W czerwonym sp¹gowcu wystêpuj¹ równie magmowe ska³y wylewne (Pokorski, 199). Najwiêksza mi¹ szoœæ tych ska³ jest notowana w morskiej i l¹dowej czêœci bloku Wolina. Du e mi¹ szoœci ska³ wylewnych wystêpuj¹ tak e w l¹dowej, po³udniowo-zachodniej czêœci bloku Gryfic, w obszarze przyleg³ym do strefy dyslokacyjnej Adler Kamieñ (maksymalna mi¹ szoœæ zosta³a stwierdzona w otworach wiertniczych Moracz IG 1 ponad 6 m i Kamieñ Pomorski 7 521 m). Wschodnia czêœæ bloku Gryfic przylegaj¹ca do strefy uskokowej Trzebiatowa, charakteryzuje siê ma³ymi mi¹ szoœciami ska³ wylewnych oscyluj¹cymi ok. 1 m. Na bloku Gryfic wystêpuj¹ g³ównie ska³y kwaœne. Na bloku Ko³obrzegu wystêpuj¹ niewielkie, izolowane lokalne pokrywy ska³ wylewnych (obojêtnych, zasadowych i kwaœnych) i piroklastycznych na ogó³ o ma³ej mi¹ szoœci do 238,5 m (Pokorski, 199). Metodyka analitycznych badañ geochemicznych Próbki gazu ziemnego pobrano bezpoœrednio na g³owicy odwiertów do wysokociœnieniowych butli stalowych. Analizê sk³adu cz¹steczkowego wykonano na chromatografach gazowych Hewlett Packard 589 Seria II, Chrom 5 i Chrom 41 wyposa onych w detektory FID i TCD oraz odpowiedni zestaw kolumn. W celu oznaczenia sk³adu trwa³ych izotopów w metanie, etanie i propanie wydzielono chromatograficznie te sk³adniki, a nastêpnie spalono w temperaturze 8 o C nad tlenkiem miedzi w celu otrzymania dwutlenku wêgla, który jest gazem roboczym dla spektrometru masowego. Analizê trwa³ych izotopów wêgla wykonano na spektrometrze masowym Finnigan Delta lub MI 121 i podano w konotacji wzglêdem wzorca PDB. B³¹d oznaczenia 13 C wynosi,2. Wodê powsta³¹ ze spalenia metanu zredukowano do gazowego wodoru na metalicznym cynku. Pomiar sk³adu trwa³ych izotopów wodoru w metanie wykonano na spektrometrze masowym Finnigan Delta i podano w konotacji wzglêdem wzorca SMOW. B³¹d oznaczenia D wynosi 3. Sk³ad cz¹steczkowy i izotopowy oraz geneza gazu ziemnego Analiza trwa³ych izotopów wêgla i wodoru w metanie umo liwia ustalenie œrodowiska substancji macierzystej, z której powsta³y gazy na drodze przemian mikrobialnych lub termokatalitycznych (np. Berner & Faber, 1996; Kotarba, 1995; Rooney i in., 1995; Schoell, 1988; Whiticar, C = CH /(C H + C H ) HC 4 2 6 3 8 1 3 1 2 1 1 GAZY MIKROBIALNE MICROBIAL GASES MIESZANIE MIXING MIGRACJA MIGRATION UTLENIANIE OXIDATION MIGRACJA MIGRATION GAZY TERMOGENICZNE THERMOGENIC GASES KEROGEN II -6-5 - - δ 13 C (CH 4) ( ) KEROGEN III Ryc. 3. Charakterystyka genetyczna gazu ziemnego w utworach karbonu dolnego, karbonu górnego i czerwonego sp¹gowca przy u yciu korelacji C HC 13 C(CH 4 ). Klasyfikacja genetyczna gazów wg Whiticara (1994) Fig. 3. Genetic characterization of natural gases from the Lower Carboniferous, and strata using hydrocarbon index (C HC ) versus 13 C(CH 4 ). Compositional fields from Whiticar (1994) 428

C (CH ) ( ) δ 13 4-6 - FERMENTACJA FERMENTATION MIESZANIE MIXING - - -2-15 δd (CH 4) ( ) 1994). Wyniki oznaczeñ sk³adu trwa³ych izotopów wêgla w etanie i propanie pozwoli³y na bardziej precyzyjne opracowanie klasyfikacji genetycznej gazu ziemnego, tzn. na wydzielenie poszczególnych grup genetycznych oraz identyfikacjê procesów migracji i mieszania ró nych typów genetycznych gazów lub gazów powsta³ych z tej samej substancji macierzystej, ale podczas kolejnych etapów 2 REDUKCJA CO 2 CO REDUCTION GAZY TERMOGENICZNE THERMOGENIC GASES Ryc. 4. Charakterystyka genetyczna gazu ziemnego w utworach karbonu dolnego, karbonu górnego i czerwonego sp¹gowca przy u yciu korelacji 13 C(CH 4 ) D(CH 4 ). Klasyfikacja genetyczna gazów wg Whiticara (1994) Fig. 4. Genetic characterization of natural gases from the Lower Carboniferous, and strata using 13 C(CH 4 ) versus D(CH 4 ). Compositional fields from Whiticar (1994) δ 13 C ) ( ) 3 8 (C H -2 - - -.6 o.8 R (%) KEROGEN II - 1.2 1. 1.4 generowania (Berner & Faber, 1996; Prinzhofer i in., 2). Na podstawie danych doœwiadczalnych oraz obliczeñ teoretycznych wykazano, e wyniki badañ sk³adu trwa³ych izotopów wêgla w metanie, etanie i propanie mog¹ stanowiæ podstawê okreœlenia typu i stopnia przeobra enia sub- CH 3 8 CH 2 6 1.8 1..8 2.2.6 2.4 2. 1.8 R (%) KEROGEN III o - - -2 δ 13 C (C 2 H 6 ) ( ) CH 4 2.2 2.4 Ryc. 6. Charakterystyka genetyczna gazu ziemnego w utworach karbonu dolnego, karbonu górnego i czerwonego sp¹gowca przy u yciu korelacji 13 C(C 3 H 8 ) 13 C(C 2 H 6 ). Przebieg krzywych dla kerogenu typu II i III wg Bernera & Fabera (1996) Fig. 6. Genetic characterization of natural gases from the Lower Carboniferous, and strata using 13 C(C 3 H 8 ) versus 13 C(C 2 H 6 ). Position of the vitrinite reflectance curve for type III kerogen after Berner & Faber (1996) δ 13 C ) ( ) 2 6 (C H -2 - - - r R (%) KEROGEN II,8,6 1, r 1,2 1,8 1,4 1,6,6 R (%) KEROGEN III 1, 2, 1,4 1,8 2,2 2,2 2,4 δ 13 C ( ) - - Gw-6 Bd-2 Bd-1 Bd-3 Gw-1 Do-21K Gw-7 Gw-6 Do-13K - - - δ 13 C (CH 4) ( ) Ryc. 5. Charakterystyka genetyczna gazu ziemnego w utworach karbonu dolnego, karbonu górnego i czerwonego sp¹gowca przy u yciu korelacji 13 C(C 2 H 6 ) 13 C(CH 4 ). Przebieg krzywych dla kerogenu typu II i III wg Bernera & Fabera (1996) Fig. 5. Genetic characterization of natural gases from the Lower Carboniferous, and strata using 13 C(C 2 H 6 ) versus 13 C(CH 4 ). Position of the vitrinite reflectance curve for type III kerogen after Berner & Faber (1996) - 1/3 1/2 1/n Ryc. 7. Sk³ad trwa³ych izotopów wêgla w metanie, etanie i propanie w gazie ziemnym akumulowanym w utworach karbonu dolnego, karbonu górnego i czerwonego sp¹gowca. Uk³ad wg Rooneya i in. (1995) Fig. 7. Stable carbon isotope composition in methane, ethane and propane of natural gases from the, Upper Carboniferous and strata. Arrangement after Rooney et al. (1995) 1 429

Tab. 1. Sk³ad cz¹steczkowy gazu ziemnego ze ska³ zbiornikowych czerwonego sp¹gowca i karbonu Table 1. Molecular composition of natural gases from the and Carboniferous reservoirs Odwiert Well Kod Code G³êbokoœæ Depth (m) Sk³ad cz¹steczkowy (% obj.) Molecular composition (vol.%) CH 4 C 2 H 6 C 3 H 8 i C 4 H 1 n C 4 H C 5 H 12 + 1 N C 6 H 2 CO 2 He 14 Czerwony sp¹gowiec Bia³ogard 2 Bd 2 3166 3182 5, 1,1,12,9,2,12 48,5,6,17 Bia³ogard 3 Bd 3 3142 3182 49,6 1,22,15,1,,2 48,7,11,19 Bia³ogard 1 Bd 1 31 318 5,5 1,12,13,1,29,2 47,9,1,18 Karbon górny Gorzys³aw 6 Gw 6 2765 282 47,7 1,12,2,,61,74 5,6,11,17 Gorzys³aw 7 Gw 7 2794 2849 47,5 1,4,19,39,68,42 5,8,11,27 Gorzys³aw 1 Gw 1 2822 2858 45,3 1,14,11,23,24,26 53,2,15, Karbon dolny Daszewo 13K Do 13K 3236 3268 66,3 1,34,15,,,2 31,8,28,11 Daszewo 21K Do 21K 32 33 65,9 1,5,19,31,46,45 31,9,24,11 stancji macierzystej dla tych gazów (Berner & Faber, 1996; Schoell, 1988; Whiticar, 1994). Na podstawie znormalizowanych parametrów i wskaÿników sk³adu cz¹steczkowego i izotopowego gazu ziemnego jest te mo liwa ocena trendów mieszania i migracji, a tak e szczelnoœci pu³apek z³o owych (Prinzhofer & Pernaton, 1997; Prinzhofer i in., 2). Pochodzenie azotu zawartego w sk³adzie gazu ziemnego jest ró norodne, powstawa³ on w ró nych procesach abiogenicznych i biogenicznych, takich jak termiczny rozk³ad organicznych zwi¹zków azotu kopalnej substancji organicznej, reakcje abiogeniczne (juwenilne w p³aszczu Ziemi) czy termiczny rozpad minera³ów ilastych zawieraj¹cych jony amonowe oraz z praatmosfery zatrzymanej w czasie sedymentacji lub móg³ przedostawaæ siê do kompleksu skalnego razem z infiltruj¹cymi wodami powierzchniowymi (Everlien & Hoffman, 1991; Jenden i in., 1993; Gerling i in., 1997). Azot termogeniczny wydziela siê zazwyczaj podczas termicznych przeobra eñ kopalnej substancji organicznej (Kotarba, 1988). Na przyk³ad, podczas przeobra enia 1 kg wêgli humusowych w zakresie od,4 do 2,5% w skali refleksyjnoœci witrynitu (R r ) Tab. 2. Wartoœci wskaÿników geochemicznych i sk³ad trwa³ych izotopów gazu ziemnego ze ska³ zbiornikowych czerwonego sp¹gowca i karbonu Table 2. Geochemical indices and stable carbon isotopes compositions of natural gases from the and Carboniferous reservoirs Kod odwiertu Well code WskaŸniki Indices C HC i C 4 /n C 4 CDMI C 1 /C 2 C 2 /C 3 13 C 2 1 13 13 C C 3 2 (CH 4 ) Czerwony sp¹gowiec Trwa³e izotopy Stable isotopes ( ) D (CH 4 ) 13 C (C 2 H 6 ) 13 C (C 3 H 8 ) 13 C (CO 2 ) 15 N (N 2 ) Bd 2 41, 4,5,12 45,5 9,2 1,6 2,6 28,3 16 29,9 27,3 n.a. 9,5 Bd 3 36,2,,22,7 8,1 1,4 3,2 28,3 16 29,7 26,5 7,2 9,4 Bd 1,4,4,2 45,1 8,6,5,8 28,4 113 28,9 28,1 7,2 1,6 Karbon górny Gw 6 36,2,49,23 42,6 5,7,4 6,1,1 n.a.,5 24,4 12,2 4,9 Gw 7 38,7,57,23 45,7 5,5,4 4, 29,4 112 29,, n.a. n.a. Gw 1 36,1,96,33 39,7 1, 1,5 28,9 19,4 n.a. n.a. n.a. Karbon dolny Do 13K 44,5,75,42 49,5 8,9 1,8 3,3,4 n.a. 28,6,3 8,9 12,6 Do 21K 39,,67,36 43,9 7,9 1,1 1,4 29,2 117 28,1 26,7 11,8 11,4 CHC =CH4/(C2H6+C3H8), i C4/n C4 = i C4H1/n C4H1, CDMI = [CO2/(CO2+CH4)]1 (%), C1/C2 =CH4/C2H6, C2/C3 =C2H6/C3H8 13 C2 1 = 13 C(C2H6) 13 C(CH4), 13 C3 2 = 13 C(C3H8) 13 C(C2H6) n.a. nie analizowano, not analysed 4

wytwarza siê ok. 3,5 dm 3 N 2 (Kotarba, 1988). Substancja sapropelowa jest bogatsza w zwi¹zki azotowe, tak wiêc podczas jej przemian termokatalitycznych mo e wytworzyæ siê znacznie wiêcej azotu cz¹steczkowego ani eli z substancji humusowej. Proces wytwarzania azotu cz¹steczkowego z substancji organicznej zosta³ równie udokumentowany przez doœwiadczenia pirolityczne (Krooss i in., 1995; Gerling i in., 1997). Wartoœci 15 N azotu cz¹steczkowego w gazach ziemnych wahaj¹ siê od 15 do 18 (Jenden i in., 1993; Gerling i in., 1997). Tak znaczne frakcjonowanie izotopowe jest uwarunkowane zarówno pierwotnymi czynnikami genetycznymi, jak i wtórnymi procesami zachodz¹cymi podczas migracji na kontakcie gaz ska³a i gaz p³yny z³o owe. W azocie wytworzonym podczas procesu uwêglenia wartoœci 15 N wzrastaj¹ ze wzrostem stopnia przeobra enia, na przyk³ad w gazach górnokarboñskich pó³nocnej czêœci Niemiec przy wzroœcie R r od,8 do 2,5% wartoœci 15 N(N 2 ) zwiêkszaj¹ siê od 15 do 5 (Stahl, 1977). G³êbokoœæ zalegania opróbowanych poziomów gazonoœnych w utworach czerwonego sp¹gowca i karbonu waha siê od 2765 do 3268 m. Na ryc. 2 przedstawiono przekrój geologiczny przez z³o a Dzaszewo i Bia³ogard z charakterystyk¹ izotopow¹ badanych gazów. W sk³adzie cz¹steczkowym gazu ziemnego akumulowanego zarówno w pu³apkach czerwonego sp¹gowca, jak i karbonu dominuje metan, od 45,3 do 66,3% oraz azot od 31,8 do 53,2%, (tab. 1). Stê enia innych sk³adników wahaj¹ siê w nastêpuj¹cych przedzia³ach (tab. 1): etanu od 1,4 do 1,5%, propanu od,11 do,2 %, i butanu od,1 do,39%, n butanu od,2 do,68%, dwutlenku wêgla od,6 do,28%, helu od,11 do,27%. Wartoœci wskaÿników geochemicznych oraz stosunków izotopowych badanych gazów zmieniaj¹ siê w nastêpuj¹cych przedzia³ach (tab. 2): wskaÿnik wêglowodorowy C HC = CH 4 /(C 2 H 6 + C 3 H 8 ) od 36,1 do 44,5, wskaÿnik i C 4 H 1 /n C 4 H 1 od,4 do 4,5, wskaÿnik CDMI {CDMI = [CO 2 /(CO 2 + CH 4 )] 1(%)} od,12 do,42%, 13 C(CH 4 ) od,4 do 28,3, D(CH 4 )od 117do 16, 13 C(C 2 H 6 ) od,5 do 28,1 i 13 C(C 3 H 8 )od 28,1 do 24,4, 13 C(CO 2 ) od 12,2 do 7,2, 15 N(N 2 ) od 4,9 do 12,6 (tab. 2). C/C 2 3 22 δ 13 C1 18 i-c 4 /n-c 4 WZROST ZASIÊGU MIGRACJI INCREASE OF MIGRATION C/C 1 2-2 14-22 -24 1-26 -28 6-6 5 2-4 -3-1 1-32 -28 2-3 4-28 -26-24 δ 13 C2-2 -26-1 1 2 1 2 3-24 -22 δ 13 C2-1 4 5 δ 13 C3 6 δ 13 C3-2 WYDAJNOŒÆ AKUMULACJI ACCUMULATION CAPACITY Ryc. 8. Wykres GASTAR do okreœlenia stopnia dojrza³oœci substancji macierzystej, zasiêgu migracji i sposobu akumulacji gazu ziemnego w utworach karbonu dolnego, karbonu górnego i czerwonego sp¹gowca. Uproszczony uk³ad parametrów i wskaÿników wed³ug Prinzhofera i in. (2) Fig. 8. GASTAR diagram for evaluation of maturity of organic matter, migration distance and mode of accumulation of natural gases from the, and strata. Simplified arrangement of parameters and indices after Prinzhofer et al. (2) 431

C (CH ) ( ) -6-5 - δ 13 4- -2-1 GAZY MIKROBIALNE MICROBIAL GASES GAZY TERMOGENICZNE THERMOGENIC GASES 7 C C C 5 C 2 C GAZY ENDOGENICZNE ENDOGENIC GASES -2-1 1 δ 13 C (CO 2) ( ) Ryc. 9. Charakterystyka genetyczna gazu ziemnego w karbonu dolnego, karbonu górnego i czerwonego sp¹gowca na podstawie korelacji 13 C(CH 4 ) 13 C(CO) 2. Klasyfikacja genetyczna wg Kotarby (21) Fig. 9. Genetic characterization of natural gases from the Lower Carboniferous, and strata using 13 C(CH 4 ) versus 13 C(CO) 2. Compositional fields from Kotarba (21) Wyniki badañ sk³adu trwa³ych izotopów wêgla w metanie, etanie i propanie oraz trwa³ych izotopów wodoru w metanie (ryc. 3 7) wskazuj¹, e wêglowodory te powsta³y w wyniku przeobra eñ termogenicznych macierzystej substancji organicznej. W sk³ad macierzystej substancji organicznej wchodzi g³ównie kerogen III typu (ryc. 3, 5), z niewielk¹ sk³adow¹ kerogenu II typu (ryc. 6). Ska³a macierzysta zawieraj¹ca ten typ kerogenu znajduje siê w utworach karbonu dolnego i górnego (Kotarba i in., 24). Przesuniêcia izotopowe od krzywych przeobra enia kerogenu (ryc. 5, 6) oraz wahad³owy uk³ad krzywych izotopowych dla metanu, etanu i propanu (ryc. 7) œwiadcz¹, e zasz³y co najmniej dwie fazy generowania wêglowodorów, przy czym w pierwszej, na etapie przeobra enia macierzystej substancji organicznej,6,8%, w skali refleksyjnoœci witrynitu, zosta³ wytworzony metan i wy sze wêglowodory gazowe, w drugiej natomiast, na etapie przeobra enia 1,4 1,8%, w skali refleksyjnoœci witrynitu powsta³ wy³¹cznie metan. Ta dwufazowoœæ procesu generowania pokrywa siê z wynikami modelowañ Karnkowskiego (1996) i Kotarby i in. (24). Pierwsza faza wi¹ e siê prawdopodobnie z karboñsko-permskim epizodem termicznym, a druga z epizodem mezozoiczno-kenozoicznym (Karnkowski, 1996; Kotarba i in., 24). W wyniku migracji z karboñskiej strefy macierzystej gazy wype³nia³y pu³apki z³o owe, przy czym dominuje w nich gaz wytworzony w pierwszym etapie generowania. Rozk³ad wielkoœci parametrów i wskaÿników geochemicznych na wykresie GASTAR (ryc. 8) potwierdza powy sze spostrze enia genetyczne oraz wskazuje na niewielki lub œredni zasiêg (ok. 1 2 km) migracji z wczeœniejszej, niskotemperaturowej fazy termogenicznej we wszystkich badanych gazach pomiêdzy karboñsk¹ stref¹ generowania a pu³apkami z³o owymi, które wykazywa³y dobr¹ wydajnoœæ akumulacyjn¹. Ska³a macierzysta, z której wytworzy³ siê wysokotemperaturowy metan termogeniczny drugiej fazy generowania, znajdowa³a siê na znacznie wiêkszych g³êbokoœciach dalej na po³udniu badanego obszaru, prawdopodobnie przy strefie uskokowej Resko Œwidwin (ryc. 1). Migracja gazu odbywa³a siê g³ównie poprzez przepuszczalne i porowate ska³y klastyczne czerwonego sp¹gowca, a z drugiej fazy generowania czêœciowo równie wzd³u stref uskokowych w utworach karbonu i dewonu (ryc. 1). Dwutlenek wêgla wystêpuj¹cy w niewielkich stê eniach w sk³adzie badanych gazów wytworzy³ siê wy³¹cznie w wyniku przeobra eñ termogenicznych (ryc. 9). Sk³ad trwa³ych izotopów azotu w gazowym azocie (ryc. 1) wskazuje, e najprawdopodobniej powsta³ w koñcowym etapie termokatalitycznych przeobra eñ karboñskiej substancji organicznej, nie mo na jednak wykluczyæ, e jego czêœæ jest abiogeniczna i zwi¹zana z obecnoœci¹ dolnopermskich ska³ wylewnych (np. Pokorski, 199). Podsumowanie Wyniki badañ sk³adu trwa³ych izotopów wêgla w metanie, etanie i propanie oraz trwa³ych izotopów wodoru w metanie wskazuj¹, e wêglowodory gazowe z³ó Gorzys³aw S, Gorzys³aw N, Daszewo i Bia³ogard powsta³y w wyniku przeobra eñ termogenicznych g³ównie kerogenu III typu, z niewielk¹ sk³adow¹ kerogenu II typu. Nast¹pi³y co najmniej dwie termogeniczne fazy generowania, przy czym w pierwszej, niskotemperaturowej (karboñsko-permski epizod termiczny), przy stopniu przeobra- enia macierzystej substancji organicznej,6,8% w skali refleksyjnoœci witrynitu, zosta³ wytworzony metan i wy sze wêglowodory gazowe, natomiast w fazie drugiej, δ 15 N( ) 2 1-1 %R r CECHSZTYN (Ni Polski + basen niemiecki) ZECHSTEIN (Polish Lowlands and German Basin) CZERWONY SP GOWIEC + KARBON (Ni Polski + basen niemiecki) ROTLIEGEND + CARBONIFEROUS (Polish Lowlands and German Basin) 2 6 8 N 2 (% obj.) Ryc. 1. Korelacja sk³adu trwa³ych izotopów azotu w gazowym azocie i jego stê enia w gazie ziemnym akumulowanym w utworach karbonu dolnego, karbonu górnego i czerwonego sp¹gowca. Klasyfikacja genetyczna wg Gerlinga i in. (1997) Fig. 1. Correlation between nitrogen stable isotope composition and its concentration in natural gases from the Lower Carboniferous, and strata. Compositional fields from Gerling et al. (1997) 432

wysokotemperaturowej (mezozoiczno-kenozoiczny epizod termiczny), przy stopniu przeobra enia 1,4 1,8% w skali refleksyjnoœci witrynitu powsta³ wy³¹cznie metan. Gazy wêglowodorowe pierwszej, niskotemperaturowej fazy generowania wytworzy³y siê zapewne z kerogenu III typu w poziomach macierzystych utworów dolnego i górnego karbonu i zalegaj¹cych w niewielkiej lub œredniej odleg³oœci od pu³apek z³o owych (ok. 1 2 km), które wykaza³y dobr¹ wydajnoœæ akumulacyjn¹. Metan wytworzony w fazie wysokotemperaturowej zapewne powsta³ z ska³y macierzystej tego samego typu genetycznego, zalegaj¹cej jednak na znacznie wiêkszych g³êbokoœciach na po³udniu badanego obszaru prawdopodobnie przy strefie uskokowej Resko Œwidwin. W pu³apkach przewa a gaz wytworzony w pierwszej fazie generowania. Dwutlenek wêgla wystêpuj¹cy w niewielkich stê eniach w sk³adzie badanych gazów wytworzy³ siê wy³¹cznie w wyniku przeobra eñ termogenicznych, natomiast azot najprawdopodobniej powsta³ w koñcowym etapie termokatalitycznych przeobra eñ karboñskiej substancji organicznej, nie mo na jednak wykluczyæ, e jego czêœæ jest abiogeniczna i zwi¹zana z obecnoœci¹ dolnopermskich ska³ wylewnych. Artyku³ zawiera podsumowanie wyników badañ rozproszonej substancji organicznej i gazu ziemnego wykonanych w ramach badañ statutowych nr 11.11.1.97 finansowanych przez Komitet Badañ Naukowych i wykonanych w Zak³adzie Surowców Energetycznych Wydzia³u Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Autorzy serdecznie dziêkuj¹ recenzentom Panu P.H. Karnkowskiemu z Uniwersytetu Warszawskiego i P. Poprawie z Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie za cenne uwagi oraz Pani W. Wiêc³aw z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie za pomoc w graficznym przygotowaniu ilustracji. Literatura BERNER U. & FABER E. 1996 Empirical carbon isotope/maturity relationships for gases from algal kerogens and terrigenous organic matter, based on dry, open-system pyrolysis. Org. Geochem., 24: 947 955. DADLEZ R. 1978 Podpermskie kompleksy skalne w strefie Koszalina Chojnic. Kwart. Geol., 22: 269 2. DADLEZ R. 2 Pomeranian Caledonides (NW Poland) fifty years of controversies: a review and new concept. Geol. Qart., 44: 221 336. GERLING P., IDIZ E., EVERLIEN G. & SOHNS E. 1997 New aspects on the origin of nitrogen in natural gas in Northern Germany. Geol. Jahrbuch D 13: 65 84. GROTEK I., MATYJA H. & SKOMPSKI S. 1998 Dojrza³oœæ termiczna materii organicznej w osadach karbonu obszaru radomsko-lubelskiego i pomorskiego. [W:] M. Narkiewicz (red.) Analiza basenów sedymentacyjnych. Prace Pañst. Inst. Geol., 165: 245 4. JENDEN P.D., HILTON D.R., KAPLAN I.R. & CRAIG H. 1993 Abiogenic hydrocarbons and mantle helium in oil and gas fields. In: Howell, D.G. (Ed.), The future of energy gases, U.S. Geological Survey Professional Papers 157: 31 56. KARNKOWSKI P. 1993 Z³o a gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce. Tom 2 Ni Polski, Geos, Kraków. KARNKOWSKI P.H. 1999 Origin and evolution of the Polish basin. Polish Geological Institute Special Papers, 3: 93 p. KARNKOWSKI P.H. 1996 Historia termiczna a generacja wêglowodorów w rejonie struktury Dobrzycy (Pomorze Zachodnie). Przegl. Geol., 44: 349 7. KOTARBA M. 21 Composition and origin of coalbed gases in the Upper Silesian and Lublin basins, Poland. Org. Geochem., 32: 163 18. KOTARBA M. 1988 Geochemiczne kryteria genezy gazów akumulowanych w serii wêglonoœnej górnego karbonu niecki wa³brzyskiej. Zesz. Nauk. AGH, Geologia, 42: 1 119. KOTARBA M. 1995 Geochemia trwa³ych izotopów w poszukiwaniach naftowych. Prz. Geol., 43: 988 992. KOTARBA M., KOSAKOWSKI P., KOWALSKI A., WIÊC AW D. 1998 Wstêpna charakterystyka geochemiczna substancji organicznej i potencja³u wêglowodorowego utworów dewonu obszaru radomsko-lubelskiego i pomorskiego [W:] Narkiewicz M. (red.) Analiza basenów sedymentacyjnych Ni u Polskiego Prace Pañst. Inst. Geol., 165: 27 214 KOTARBA M., KOSAKOWSKI P., WIÊC AW D., GRELOWSKI C., KOWALSKI A., LECH S., MERTA H. 24 Potencja³ wêglowodorowy karboñskich ska³ macierzystych w utworach karbonu w przyba³tyckiej czêœci segmentu pomorskiego bruzdy œródpolskiej. Prz. Geol., 52: 1156 1165. KROOSS, B.M., LITTKE, R., MÜLLER, B., FRIELINGSDORF, J., SCHWOCHAU, K. & IDIZ, E.F. 1995 Generation of nitrogen and methane from sedimentary organic matter: implications on the dynamics of natural gas accumulations. Chem. Geol., 126: 291 318. LIPIEC M., MATYJA H. 1998 Architektura depozycyjna basenu dolnokarboñskiego na obszarze pomorskim. [W:] M. Narkiewicz (red.) Analiza basenów sedymentacyjnych Ni u Polskiego. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 165: 11 111. MATYASIK I. 1998 Charakterystyka geochemiczna ska³ macierzystych karbonu w wybranych profilach wiertniczych obszaru radomsko-lubelskiego i pomorskiego. [W:] M. Narkiewicz (red.) Analiza basenów sedymentacyjnych. Prace Pañstw. Inst. Geol., 165: 215 226. MATYJA H. 1993 Upper Devonian of Western Pomerania. Acta Geol. Pol., 43: 27 94. MI ACZEWSKI L. 1986 Dewon na Pomorzu. Mat. Konf. Nauk. Tuczno: 77 88. MI ACZEWSKI L. 22 Dewon. [W:] J. Pokorski (red.) Budowa geologiczna bloków Gryfic i Ko³obrzegu na zachodnim Pomorzu w aspekcie poszukiwañ wêglowodorów. Projekt celowy KBN (praca niepublikowana, Archiwum PIG, Warszawa). POKORSKI J. 199 Czerwony sp¹gowiec pobrze a Pomorza Zachodniego i przyleg³ego akwenu Ba³tyku. Kwart. Geol., 34: 79 92. POKORSKI J. 1998 Late, Drawa subgroup (pl. 2), Notec subgroup (pl. 3) [W:]: Paleogeographical Atlas of the Epicontinental Permian and Mesozoic in Poland (eds. R.Dadlez, S. Marek, J. Pokorski). Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. POKORSKI J. & JAWOROWSKI K. 22 G³êboki badawczy otwór wiertniczy w strefie transeuropejskiego szwu tektonicznego na Pomorzu zachodnim. Prz. Geol., 5: 175. PRINZHOFER A. & PERNATON E. 1997 Isotopically light methane in natural gas: bacterial imprint or diffusive fractionation. Chem. Geol., 142: 193 2. PRINZHOFER A., MELLO M.R. & TAKAKI T. 2 Geochemical charakterization of natural gas: a physical multivariable approach and its applications in maturity and migration estimates. AAPG Bull., 84: 1152 1172. ROONEY M., CLAYPOOL G.E. & CHUNG H.M. 1995 Modeling thermogenic gas generation using carbon isotope ratios of natural gas hydrocarbons. Chem. Geol., 126: 219 232. SCHOELL M. 1988 Multiple origins of methane in the Earth. Chem. Geol., 71: 1 1. WHITICAR M.J. 1994 Correlation of natural gases with their sources. [In:] Magoon L.B. & Dow W.G. (eds.) The petroleum system from source to trap. AAPG Mem., 6: 261 283. ELICHOWSKI A.M. 1987 Karbon. Ogólna charakterystyka stratygraficzna. [W:] Raczyñska A. (red.) Budowa geologiczna wa³u pomorskiego i jego pod³o a. Pr. Inst. Geol., 119: 46 48. ELICHOWSKI A.M. 1995 Western Pomerania. [In:] A. Zdanowski & H. akowa (eds) The Carboniferous System in Poland. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 148: 97 1. 433