LĘK PRZED ŚMIERCIĄ, TERRORYZM A POCZUCIE JAKOŚCI ŻYCIA. PERSPEKTYWA TEORII OPANOWANIA TRWOGI.

LĘK PRZED ŚMIERCIĄ, TERRORYZM A POCZUCIE JAKOŚCI ŻYCIA. PERSPEKTYWA TEORII OPANOWANIA TRWOGI.

2 Panta rhei 1 oświadczył ok. 500 lat p.n.e. Heraklit z Efezu. Z bólem przemijania oraz związanym z nim lękiem przed śmiercią zmaga się człowiek od niepamiętnych czasów. Do niedawna problematyka śmierci była domeną poetów, filozofów i etyków, dopiero od kilkunastu lat wykroczyła poza obszar teoretycznych rozważań i znalazła odzwierciedlenie w empirii. Oprócz psychologów klinicznych, którzy eksplorowali ją w kontekście badań nad osobami starszymi (Susułowska, 1989), terminalnie chorymi (Lipińska-Grobelny, 2000) oraz w okresie żałoby (Kleszcz-Szczyrba, 2001), zwróciła ona także uwagę psychologów społecznych. Liczba prowadzonych badań rośnie wymiernie, zwłaszcza po wydarzeniach na World Trade Centre. Nasilające się ataki terrorystyczne z jednej strony wzbudzają grozę i przerażenie społeczeństw zachodnich, z drugiej nasilają postawy wrogości wobec przedstawicieli obcej kultury. Potwierdzają to badania. Przykładowo, w przeciągu kilkunastu dni od ataku na Nowy Jork przestępstwa kryminalne przeciwko Arabom wzrosły w Stanach Zjednoczonych o 1700% (!) (Human Rights Watch, 2002). Tydzień przed atakiem poparcie dla G.W. Busha i jego antyterrorystycznej polityki wynosiło ok. 50%, w dwa dni po zamachu wzrosło do 88 90% (Morin, Dean, 2001, za: Landau, Solomon, Solomon, Greenberg, Cohen, Pyszczynski, Arndt, Miller, Ogilvie, Cook, A. 2004). Powstaje pytanie o źródła tak silnej u ludzi potrzeby odwetu? Empirycznie udokumentowanego wyjaśnienia przyczyn wzrostu negatywnych postaw wobec Muzułmanów dostarcza teoria opanowania trwogi (terror managment theory). Jej twórcy Sheldon Solomon, Jeff Greenberg, Thomas Pyszczynski uważają, że atak przedstawicieli obcej kultury podważył słuszność społecznie akceptowanych wartości świata Zachodu, co wśród jego przedstawicieli wzbudziło lęk przed śmiercią. Lęk był następstwem zakwestionowania prawidłowości i wartościowości wyznawanego przez nich światopoglądu społecznego. Rozmiary tragedii i niewinność ofiar uświadomiły, iż właściwie każdy może stać się przedmiotem ataku, co dodatkowo spotęgowało odczuwaną trwogę. Sposobem na przywrócenie wiary w słuszność światopoglądu społecznego oraz zredukowanie zagrażającego dla funkcjonowania Ja uczucia był wzrost negatywnych postaw oraz społeczne przyzwolenie na użycie siły wobec wrogów własnej kultury. Teoria opanowania trwogi stanowi dobry pretekst do zaprezentowania miejsca zagadnienia lęku wobec śmierci oraz związanego z nim lęku przed terroryzmem w szeroko pojmowanej problematyce jakości życia. Tym bardziej, że kwestie te nie były zbyt licznie podejmowane przez psychologów zajmujących się well being. Niniejszy artykuł jest próbą uzupełnienia powstałej luki. W pierwszej części artykułu zaprezentowany zostanie zrąb teoretyczny TOT jej główne założenia, implikacje płynące z badań oraz procedura 1 Wszystko płynie 2

3 aktywizacji trwogi. Dalej, opisane zostaną możliwości podjęcia problemu lęku tanatycznego oraz lęku przed terroryzmem w kontekście jakości życia. Na koniec dokonana zostanie próba krytycznego spojrzenia na TOT i płynące z badań nad nią wnioski. Ewolucyjne korzenie lęku przed śmiercią Podstawowy zrąb TOT wywodzi się z teorii ewolucji, jednakże czerpie ona wiele także z prac egzystencjalistów - Sorena Kiergegarda, psychologów głębi - Zygmunta Freuda, Otto Ranka, oraz antropologów kulturowych - Ernesta Beckera (Webb, 1998). Twórcy teorii zakładają, że człowiek podobnie jak inne żywe organizmy - posiada instynkt samozachowawczy, który jest podstawowym regulatorem wszelkich motywów jego postępowania (Solomon, Greenberg, Pyszczynski, 1991). Nie wykluczają istnienia innych, bardziej specyficznych celów życiowych człowieka, jednakże ich zdaniem wszystkie one są głęboko zakorzenione w pragnieniu życia. W przeciwieństwie do zwierząt, człowieka cechują jednak unikalne zdolności poznawcze, takie jak samoświadomość, zdolność do autorefleksji, zdolność do antycypacji przyszłych wydarzeń. Umożliwiają mu one poznawanie i rozumienie zarówno świata w jakim żyje, siebie samego, jak i relacji zachodzących między nim, a światem. W wyniku gromadzenia doświadczeń życiowych oraz obserwacji otaczającej rzeczywistości pojawia się u człowieka refleksja o kruchości i przemijalności ludzkiego życia oraz o własnej bezsilności wobec śmierci. Świadomość własnej śmiertelności wywołuje w nim paraliżujące uczucia lęku i zagrożenia (terror), których korzeni należy doszukiwać się w instynkcie życia. Ustawiczne przeżywanie tego przykrego stanu uniemożliwiałoby człowiekowi codzienne funkcjonowanie, dlatego też musiał on wykształcić, w toku ewolucji, psychologiczne mechanizmy pozwalające na opanowanie (managment) trwogi (Solomon, i in., 1991.). TOT wskazuje na dwa podstawowe mechanizmy adaptacyjne zmniejszające lęk do akceptowalnego psychicznie poziomu. Na wymiarze społecznym jest nim światopogląd kulturowy (a cultural worldview), na wymiarze jednostkowym zaś samoocena (self-esttem) (Rosenblatt, Greenberg, Solomon, Pyszczynski, Lyon, 1989). Światopogląd kulturowy definiowany jest jako podzielana społecznie koncepcja rzeczywistości, zawierająca zbiory przekonań i wierzeń objaśniających prawa nią rządzące oraz dostarczająca wzorca prawidłowego postępowania (Harmon-Jones, Greenberg, Solomon, Pyszczynski, Mc Gregor, 1997). Nadaje ona otaczającemu światu porządek, znaczenie, stabilność i trwałość. Sprawia, że rzeczywistość jawi się jako przewidywalna, możliwa do kontrolowania, sprawiedliwa, bezpieczna. Kultura wynagradza ludzi, którzy są użytecznymi jej uczestnikami przestrzegają pryncypiów społecznych, postępują zgodnie ze standardami 3

4 społecznymi - oferując im nieśmiertelność. Nieśmiertelność w sensie dosłownym zapewnia człowiekowi religia wraz ze swymi dogmatami życia po śmierci, czy reinkarnacją. Nieśmiertelność w formie symbolicznej zapewniają człowiekowi wytwory i dzieła przez niego stworzone, które przetrwają w pamięci potomnych (Rosenblatt, i.in., 1989, Solomon i in. 1991; Greenberg, Simon, Pyszczynski, Solomon, Chatel, 1992). Wynika z tego, że jednostki, które posiadły wysokie poczucie symbolicznej nieśmiertelności powinny być mniej narażone na przeżywanie uczucia trwogi, z powodu niższego lęku tanatycznego. Istotnie, izraelskie badania wykazały, że respondenci z wysokimi wynikami na skali lęku przed śmiercią uzyskiwali niższe wskaźniki poczucia symbolicznej nieśmiertelności mierzonej kwestionariuszem Liftona (Florian, Mikulincer, 1998) 2. Obietnica nieśmiertelności skierowana jest tylko do tych, którzy są wartościowymi uczestnikami kultury. Wyznacznikiem dorastania jednostki do wymagań kultury jest samoocena. TOT definiuje ją jako zbiór przekonań na temat własnej wartości (Harmon-Jones, i.in., 1997). Ci członkowie społeczeństwa, którzy potrafią sprostać wymaganiom kultury czują się potrzebnym jej elementem, a dzięki temu posiadają wysoką samoocenę, przez co bardziej kontrolują lęk. Należy podkreślić, że zarówno światopogląd jak i samoocena są tworami społecznymi, wymagają więc ustawicznego potwierdzania ze strony innych ludzi. Dlatego im większa część społeczeństwa popiera dany światopogląd, tym skuteczniej chroni on jego posiadacza przed trwogą. Z kolei, alternatywne wizje świata, jakie napotyka jednostka stykając się z przedstawicielami innych kultur, czy wyznawcami odmiennej religii, podważają przekonania o doskonałości posiadanej koncepcji świata, co uruchamia dystalne mechanizmy obronne zmierzające do przywrócenia wiary w słuszność własnej wizji (Greenberg, Solomon, Pyszczynski, Rosenblatt, Burling, Lyon, Simon, Pinel, 1990). Centralne założenia TOT oraz ich weryfikacja empiryczna Na przestrzeni ostatnich piętnastu lat, TOT zaowocowała ok. dwustoma studiami empirycznymi przeprowadzonymi w ośmiu krajach, Stanach Zjednoczonych (Rosenblatt, i in., 1989; Solomon, i.in., 1991), Izraelu (Florian, i in., 1998; Ben-Ari, Florian, Mikulincer, 1999), Kanadzie (Baldwin, Wesley, 1996, za: Arndt, Greenberg, 1999; Davis, Mc Kearney, 2001), Niemczech (Ochsmann, Reichelt, 1994, za: Pyszczynski, Greenberg, Solomon, 1997; Jonas, Schimel, Greenberg, Pyszczynski, 2002), Holandii (Dechesne, Janssen, van Knippenberg, 2000; Dechesne, Arndt, Ransom, Sheldon, Pyszczynski, van Knippenberg, Janssen, 2003), Włoszech (Castano, Yzerbyt, Paldino, Sacchi, 2002), Australii (Halloran, Kashima, 2004), 2 W tym miejscu warto przytoczyć przykład Nerona, który w pogoni za nieśmiertelnością zdecydował się podpalić 4

5 Japonii (Heine, Harihara, Niija, 2003). W większości testowały one dwie centralne hipotezy TOT. Pierwsza zakłada, że wzmacnianie samooceny oraz wiary w słuszność kolektywnego światopoglądu redukują lęk przed śmiercią (anxiety-buffer hypothesis). Druga przyjmuje, że uświadamianie ludziom własnej śmiertelności powoduje polaryzację postaw wobec własnego i obcego światopoglądu, jak również wpływa na poziom samooceny (mortality salience hypothesis). Jeśli chodzi o badania dotyczące redukującej lęk funkcji samooceny, w jednym z nich wykazano, że osoby o wysokiej samoocenie cechuje lepsza kondycja fizyczna i psychiczna oraz wyższy poziom osiągnięć życiowych (Solomon i in., 1991). W innych, że samoocena - traktowana jako trwała dyspozycja - jest negatywnie skorelowana z poziomem lęku (Templer, 1971) oraz, że podwyższanie samooceny obniża poziom deklarowanego lęku w sytuacji myślenia o własnej śmierci, poziom pobudzenia fizjologicznego, jak również przewodnictwo elektryczne skóry powstałe na skutek antycypacji bolesnych wstrząsów elektrycznych, a także hamuje dokonywanie zniekształceń obronnych związanych z zaprzeczaniem, że jest się osobą podatną na wczesną śmierć (Greenberg, Pyszczynski, Solomon, Pinel, Simon, Jordan, 1993). Badacze potwierdzili również otrzymane w latach 70-tych przez Benneta i Holmesa (1975), wyniki że zagrożenie samooceny powoduje narastanie lęku (Solomon, i.in., 1991). Badania nad światopoglądem społecznym pokazały, że podobnie jak samoocena, ma on zdolność neutralizowania trwogi. Osoby, u których wzmocniono wiarę w słuszność światopoglądu kulturowego poprzez polecenie im napisania argumentów popierających działania wojenne Stanów Zjednoczonych w Zatoce Perskiej wykazywali się mniejszym przewodnictwem elektrycznym skóry oraz niższym poziomem lęku podczas odpowiedzi na pytania dotyczące śmierci (Pyszczynski, Becker, Vandeputte, Greenberg, Solomon, 1994, za: Harmon-Jones, i.in., 1997). Z kolei przechodnie, których pytano bezpośrednio przed domem pogrzebowym o to jak duża część społeczeństwa popiera ich poglądy na ważne kwestie społeczne 3, podawali większy procent niż osoby indagowane 100 metrów przed, bądź 100 metrów za domem pogrzebowym (Pyszczynski, Wicklund, Florescu, Koch, Gauch, Solomon, Greenberg, 1996). Otrzymane wyniki Pyszczynski traktuje jako dowód, że im bardziej powszechny społecznie jest dany światopogląd, tym większą posiada moc redukującą zagrożenie. Mandel i Heine (2003) wykazali z kolei, że myślenie o śmierci prowadzi do nasilenia potrzeby posiadania produktów oferujących prestiż społeczny. W studium tych badaczy, respondenci z grupy o podwyższony poziomie lęku wyżej oceniali wartość towarów Rzym, aby stworzyć wielkie dzieło poetyckie i pozostać w pamięci potomnych (Panetta, 2001). 3 W Niemczech pytano o poglądy na temat polityki rządu wobec imigrantów, zaś w Stanach Zjednoczonych o poglądy dotyczące nauczania religii Chrześcijańskiej w szkole. 5

6 prestiżowych - samochodu Leksus i zegarka Rolex niż badani z grupy kontrolnej (średnie wyniki wyniosły odpowiednio 4,68 i 4,12). Przy ocenie produktów nie oferujących prestiżu chipsów Pringles i taniego Chevroleta wyniki były odwrotne. Wyżej oceniali je badani z grupy, w której nie manipulowano lękiem (średnie wyniki g. eksperymentalna 4,08, g. kontrolna 4,36). Otrzymane dane autorzy argumentują, że poprzez nabywanie luksusowych dóbr człowiek czuje się wartościowym członkiem społeczeństwa, co w sytuacji zagrożenia, może działać jako czynnik neutralizujący trwogę. Badaczy interesowała także interakcja samooceny z tendencją do ochrony światopoglądu społecznego w sytuacji lęku (Harmon-Jones, i in., 1997). Udowodnili, że osoby z wysoką samooceną (cecha), mierzoną skalą Rosenberga wykazywali, w sytuacji kontemplacji śmierci, mniejszą tendencję do ochrony wyznawanego światopoglądu niż osoby z samooceną niską (eksp. 2). Natomiast wzmocnienie samooceny (stan) informacją o pozytywnym wyniku testu osobowości nie prowadziło, w sytuacji dostępności myśli o śmierci, do obrony wyznawanego światopoglądu. Nasilenie działań defensywnych wystąpiło natomiast w grupie, gdzie respondenci otrzymali feedback o treści neutralnej (eksp. 1). Autorzy interpretują otrzymane wyniki zgodnie z hipotezą TOT. Podwyższenie samooceny zredukowało uczucie zagrożenia, przez co badani nie potrzebowali bronić słuszności wyznawanego światopoglądu. Otrzymane dane są istotne ponieważ informują, że podwyższanie samooceny może być czynnikiem redukującym negatywne postawy wobec obcych. Podobne wyniki otrzymali Arndt i Greenberg (1999). Dodatkowo wykazali oni, że jeżeli zostanie zanegowana podstawowa wartość, na której zbudowany jest światopogląd, to zachowania zmierzające do potwierdzenia słuszności światopoglądu wystąpią nawet w sytuacji wzmocnionej samooceny. Jeśli chodzi o drugą hipotezę TOT (mortality salience hypothesis) psychologowie zademonstrowali w licznych badaniach, że w obliczu persewerujących myśli o śmierci człowiek zwraca się ku światopoglądowi i stara się potwierdzić jego prawdziwość i moc obowiązującą. Najliczniejszą grupę stanowią studia, w których zwiększanie wyrazistości myśli o śmierci prowadziło do bardziej korzystnej oceny autorów proamerykańskich esejów oraz bardziej niekorzystnej oceny autorów esejów antyamerykańskich (Greenberg, Pyszczynski, Solomon, 1990; Greenberg, Pyszczynski, Solomon, Simon, Breus, 1994; Arndt, Greenberg, Solomon, Pyszczynski, Simon 1997). Greenberg wraz z współpracownikami (1990) wykazali, że kontemplacja własnej śmierci powodowała nasilenie pozytywnych postaw studentów- Chrześcijan wobec innych studentów wyznających tę samą religię i wzrostu postaw negatywnych wobec studentów - Żydów. Kunzendorf, Hersey i Wilson,(1992, za: Schimel, Simon, Greenberg,, Pyszczynski, Solomon, Waxmonsky, Arndt, 1999) zademonstrowali 6

7 nasilenie akceptacji twierdzenia, że holocaust był karą od Boga wobec Żydów wśród studentów amerykańskiego college u w sytuacji zwiększenia dostępności myśli o śmierci). W tych samych warunkach udowodniono wzrost agresji wobec osób o odmiennych poglądach (Mc Gregor, Greenberg, Arndt, Lieberman, Solomon, Simon, 1998) oraz silniejsze poparcie badanych dla Białych mających rasistowskie poglądy (Greenberg, Schimel, Martens, Solomon, Pyszczynski, 2001, za Jonas, i in., 2002). Niemieccy studenci, z kolei, po wzbudzeniu trwogi wyrażali bardziej negatywne postawy wobec obcokrajowców oraz siadali bliżej Niemca niż Turka w porównaniu z badanymi z grupy kontrolnej (Oschmann, i in., 1994, za: Pyszczynski, i in., 1997). Badaczy interesowało również jak zachowają się respondenci kiedy uniemożliwi się im werbalne potępienie osoby wyznającej przeciwne poglądy polityczne, ale jednocześnie stworzy się inne możliwości jej ukarania. Okazało się, że w takiej sytuacji dodawali oni oponentowi więcej pikantnego sosu niż badani, którym umożliwiono słowne wyrażenie krytyki (Mc Gregor, i.in., 1997). Okazało się, również, że przypominanie o własnej śmiertelności skutkuje większym poparciem dla norm i wartości obowiązujących w danej kulturze (Greenberg, Porteus, Simon, Pyszczynski, Solomon, 1995; Jonas, i in., 2002) oraz silniejszym ostracyzmem w stosunku do osób łamiących owe normy (Rosenblatt, i in., 1989; Florian, i in., 1997). Wychodząc z założenia, że czynienie dobra, pomaganie słabszym i potrzebującym, wspieranie akcji charytatywnych, jest zachowaniem zarówno aprobowanym społecznie, jak i podwyższającym samoocenę, niemiecka psycholog Eva Jonas - wykazała że zachowania prospołeczne skutecznie redukują lęk tanatyczny (Jonas, i in., 2002). W jej eksperymencie przechodnie zatrzymywani bezpośrednio przed domem pogrzebowym wyżej oceniali i chętniej wspierali różne akcje charytatywne niż osoby indagowane kilkaset metrów przed nim. Dane otrzymane przez autorkę są o tyle interesujące, że wykazują sprzeczność z wieloma wcześniej uzyskanymi wynikami badań nad związkiem lęku z zachowaniami altruistycznymi (por. Malewska, 1965; Potocka-Hoser, 1971; Jarymowicz, 1979; Kepiński, 1987; Śliwak, 2002). W innych studiach wykazano natomiast, że uświadamianie własnej śmiertelności prowadzi do popierania bardziej restrykcyjnych kar wobec mężczyzny, który porzucił żonę i dzieci (Oschmann, i in., 1994, za: Pyszczynski, i in, 1997), osoby oskarżonej o prostytucję (Rosenblatt, i in., 1989), sprawców różnych wykroczeń (Florian, i in., 1997). Przytoczone wyniki wskazują na polaryzację postaw wobec swoich i obcych, w warunkach kontemplacji myśli o śmierci. Zachodzi ona, ponieważ osoby o podobnym światopoglądzie utwierdzają jednostkę w przekonaniu o słuszności i uniwersalności jej własnej wizji świata, co w sytuacji kontemplacji śmierci zapewnia kontrolowanie lęku. 7

8 Natomiast osoby mające odmienne koncepcje rzeczywistości (np.: przedstawiciele obcych kultur) kwestionują nieomylność światopoglądu społecznego, przez co traci on swe funkcje ochronne. Opisywane reakcje defensywne zazwyczaj następują automatycznie i bardzo szybko, przez co jednostka nie doświadcza wyższego poziomu trwogi. Procedura zwiększania dostępności myśli o własnej śmierci Reprezentację własnej śmierci aktywizuje się stosunkowo łatwo. Jednakże w TOT chodzi o szczególny rodzaj aktywizacji. Jak pisze Konarzewski (2003, s.31), najbliższe mu wydaje się pojęcie treści stłumionych, czyli takiego poziomu aktywizacji, na którym reprezentacja kołacze się w tyle głowy: nie jest przedmiotem namysłu, ani źródłem pobudzenia emocjonalnego, ale podmiot jest świadomy jej obecności i może jeśli chce przenieść ją w centrum uwagi. Poziom taki można uzyskać przestrzegając zalecanych, przez autorów koncepcji procedur działania. Subtelna manipulacja, w rodzaju Proszę zanotuj pierwsze emocje, które wzbudza w tobie myślenie o własnej śmierci, powoduje silniejsze reakcje w kierunku obrony wyznawanego światopoglądu, niż polecenie Opisz możliwie najgłębsze emocje związane ze śmiercią, jakie przeżywałbyś w sytuacji gdyby zdiagnozowano u ciebie nowotwór (Greenberg, i in., 1994). Co istotne, reakcje te występują jedynie wówczas, gdy spełnione są dwa warunki. Pierwszy dotyczy zajęcia zasobów poznawczych badanego, po skonfrontowaniu z tematem śmierci, jakimś angażującym zadaniem (łamigłówką, zapamiętywaniem ciągu cyfr), w celu odwrócenia jego uwagi od tematu śmierci. Drugi odnosi się do oddzielenia przerwą czasową zasadniczej części eksperymentu (pomiaru zmiennej zależnej) od momentu wzbudzenia myśli o śmierci (Greenberg, i in., 1994). Zjawisko nasilenia ochrony światopoglądu nie wystąpi kiedy badani oceniają pro- i antyamerykańskie eseje bezpośrednio po zaktywizowaniu myśli o śmierci. Powyższe dane wydają się być niezgodne z udokumentowaną wiedzą dotyczącą efektu torowania. Zgodnie z nią, dostępność wzbudzonego schematu słabnie w miarę upływu czasu, zaś po ok. 15 minutach zanika całkowicie 4 (Wojciszke, 1986; Bargh, Chen, Burrows, 1996). Dlatego spodziewać by się można, że zachowania związane z ochroną światopoglądu powinny być tym silniejsze im mniejszy będzie czas dzielący pomiar tych zachowań od momentu wzbudzenia myśli o własnej śmiertelności. Dlaczego więc zanotowano efekt całkowicie odwrotny? Aby odpowiedzieć na to pytanie badacze odwołują się do studiów Martina i Tessera (1993, za: Greenberg, i in., 1994). Wykazali oni, że niezrealizowanie istotnego dla poczucia wartości jednostki celu powoduje wzrost dostępności nieprzyjemnych myśli związanych z faktem nieosiągnięcia celu, ale tylko po upływie pewnego czasu. Dzieje się tak, ponieważ 8

9 początkowo człowiek tłumi przykre dla siebie myśli w celu uniknięcia negatywnego afektu. Po kilku minutach jednak, wskutek ustąpienia efektu stłumienia, myśli te stają się wysoce dostępne (ang: hyperaccessibility) świadomości. Zwolennicy TOT sugerują, że identyczny proces zachodzi w przypadku myśli o własnej śmierci. Badani bezpośrednio po zaktywizowaniu tej myśli próbują ją stłumić lecz po upływie krótkiego czasu wzrasta jej dostępność. Tłumaczy to dlaczego silniejsza obrona własnego światopoglądu oraz silniejsza negacja światopoglądu obcego nie wystąpiła w grupie, która oceniała eseje pro- i antyamerykańskie bezpośrednio po aktywizacji schematu związanego ze śmiercią, jak również w grupie, w której nie odciągnięto uwagi badanych od tematyki śmierci. 5 Pyszczynski i współpracownicy wyróżniają dwa rodzaje mechanizmów obronnych uczestniczących w procesie opanowania trwogi. Pierwsze z nich, proksymalne (proximal) np.: wyparcie, racjonalizacja, uruchamiane są bezpośrednio po zwiększeniu dostępności myśli o śmierci. Drugie, dystalne (distal) tj. obrona światopoglądu i odbudowa samooceny występują po pewnym czasie, kiedy przestają działać proksymalne mechanizmy obronne (Pyszczynski, i in., 1997). Rycina 1 przedstawia graficzny schemat ilustrujący proces opanowywania trwogi. W większości studiów empirycznych, w których testowano hipotezę o funkcji światopoglądu jako bufora redukującego trwogę stosowano procedurę badawczą wykorzystywaną we wczesnych fazach pracy nad TOT (Rosenblatt, i in., 1989). Grupę eksperymentalną proszono o napisanie krótkiego eseju o tym co się z nimi będzie działo po śmierci oraz opisanie emocji towarzyszących myślom o własnej śmierci, w grupie kontrolnej badani pisali eseje na tematy neutralne np.: telewizja, jedzenie, bądź na inne niż śmierć przykre tematy np.: ból zębów, wystąpienie publiczne. Następnie, aby zmniejszyć natężenie lęku oraz odciągnąć w czasie zasadniczą część eksperymentu, badacze prosili o rozwiązanie wymagającego uwagi zadania. Następnie respondenci we wszystkich grupach otrzymywali dwa eseje, pro- i antyamerykański, zaś ich zadaniem było ocenienie na siedmiostopniowych skalach (1) stopnia w jakim autorzy esejów wydają im się sympatyczni; (2) stopnia w jakim uważają ich za inteligentnych; (3) stopnia w jakim zgadzają się z argumentami każdego z autorów; (4) stopnia w jakim argumenty ich przekonały (Greenberg, i in., 1994). Zbliżoną procedurę stosowali Florian i Mikulincer (1997). 4 W wyjątkowych sytuacjach, kiedy schemat jest bardzo często uaktywniany może przetrwać jeden dzień (Wojciszke, 1986) 9

10 Ryc. 1. Schemat procesu opanowania trwogi Uświadomienie własnej śmiertelności Uruchomienie proksymalnych mechanizmów obronnych Wzrost dostępności myśli o śmierci w świadomości (hyperaccesibility) Uruchomienie dystalnych mechanizmów obronnych Redukcja lęku przed śmiercią (opanowanie trwogi) Lęk przed śmiercią oraz lęk przed terroryzmem w kontekście problematyki jakość życia Intuicja badawcza podpowiada, że powinna istnieć korelacja pomiędzy lękiem przed śmiercią i lękiem wobec terroryzmu, zwłaszcza w czasach nasilających się ataków terrorystycznych. Studia nad TOT ujawniły, że związek ten występuje. Landau wykazał, że myślenie o wydarzeniach na Manhattanie wpływa na wzrost dostępności myśli związanych ze śmiercią w świadomości badanych. Ponadto, myślenie o atakach terrorystycznych prowadzi do podobnego, co myślenie o własnej śmierci, wzrostu poparcia dla antyirackiej polityki Georga W. Busha (Landau, i in., 2004). 5 Zadanie, które otrzymywali w czasie dzielącym aktywizację i pomiar zmiennej zależnej, związane było z problematyką śmierci i nie pozwalało stłumić jej. 10

11 Każdy lęk - zwłaszcza ten uważany za pierwotny - jest zjawiskiem nieprzyjemnym dla osoby, która go odczuwa, dlatego można przyjąć założenie, że częstotliwość przeżywania tego uczucia oraz jego natężenie jest ujemnie związane z odczuwaną jakością życia. Zaskakująca jest stosunkowo nieliczna liczba badań, w których lęk tanatyczny traktowany był jako wyznacznik zadowolenia z życia. Podobna uwaga tyczy się wykorzystania TOT w kontekście well being. Autorowi artykułu znane są trzy studia, w którym zanotowano niewielki wzrost zadowolenia z życia pod wpływem mortality salience. Kanadyjscy badacze wykazali, że kiedy badani wracali pamięcią do traumatycznego wydarzenia z przeszłości i opisywali je, wówczas określali swoje życie jako posiadające większy sens niż osoby z grupy kontrolnej. 6 Wspominanie przykrego incydentu pełniło zdaniem badaczy podobną funkcję co myślenie o śmierci, uruchamiało trwogę (Davis, i in., 2001). W drugim eksperymencie, ci sami badacze udowodnili, że jeśli u badanych zwiększy się dostępność myśli o śmierci i jednocześnie umożliwi się im potępienie osoby nie podzielającej światopoglądu społecznego, ocenią oni swoje życie jako bardziej wartościowe, w porównaniu z badanymi z grupy kontrolnej, gdzie trwoga była uruchamiana lecz nie umożliwiono obrony światopoglądu. W innym studium badawczym zademonstrowano wzrost poczucia sensu życia wśród pacjentów z umiarkowaną (mild) depresją, jeśli po wzbudzeniu lęku przed śmiercią umożliwiono im obronę wyznawanego światopoglądu. Efekt ten nie wystąpił w grupie kontrolnej oraz wśród pacjentów, którym nie umożliwiono obrony światopoglądu (Simon, Arndt, Greenberg, Pyszczynski, Solomon, 2003). Przytoczone dane można tłumaczyć, iż myślenie o śmierci powoduje wzrost wartości własnego życia oraz, że identyfikacja ze światopoglądem społecznym podnosi chwilowe poczucie szczęścia. Relacje lęku przed śmiercią z poczuciem jakości życia mogą jednakże zataczać o wiele szersze i zdaniem autora bardziej interesujące kręgi. Jeśli prawdą jest, że światopogląd społeczny redukuje trwogę, to wynika z tego, że w im mniejszym stopniu dana jednostka identyfikuje się ze światopoglądem, tym większy odczuwać będzie lęk wobec śmierci. Wśród członków grup dyskryminowanych (np.: homoseksualistów) bądź żyjących na marginesie życia społecznego (m.in. osób starszych, niepełnosprawnych, bezdomnych, bezrobotnych, uzależnionych, zakażonych wirusem HIV) lęk ten powinien więc być szczególnie wysoki. Tym bardziej, że badania dowiodły, iż większość ludzi wykluczonych społecznie przypisuje swoją nieprzydatność czynnikom zewnętrznym m.in. polityce państwa (Derbis, 2000), obowiązującym normom, wartościom, a także modelowi życia (Susułowska, 1989). Istotną sprawą jest, że elementy te polityka państwa, model życia - są częściami składowymi, 6 Osobami badanymi byli studenci, którzy kilka miesięcy wcześniej zaznaczali w kwestionariuszu, że 11

12 definiowanego z perspektywy TOT, światopoglądu kulturowego, posiadają więc moc redukującą trwogę. Analizując problem lęku tanatycznego w kontekście jakości życia, istotną kwestię stanowią różnice indywidualne dotyczące odczuwania codziennego lęku przed śmiercią oraz skutecznych sposobów radzenia sobie z nim. Jeśli chodzi o pierwszą kwestię, to wykazano związek lęku przed śmiercią z niektórymi cechami osobowości np.: ogólnym lękiem (Handal, 1969; Templer, Lavoie, Chalgujian,Thomas-Dobson,1990), zewnętrznym umiejscowieniem kontroli (Tolor, Reznikoff, 1967) oraz niższym poziomem religijności wewnętrznej (Osarchuk, Tatz, 1973). Natomiast zależność pomiędzy lękiem przed śmiercią, a płcią oraz wiekiem nie jest do końca jasna (Makselon, 1992). Badania międzykulturowe wykazały natomiast silniejszy lęk przed śmiercią mierzony skalą Templera wśród Japończyków w porównaniu z Australijczykami (Schumaker, Warren, Groth-Marnat, 1991). Nie jest to zaskakujące biorąc pod uwagę, iż kultura japońska jest w wysokim stopniu kulturą kolektywistyczną (por. Hofstede, 2000). Jak trwoga to do Boga brzmi stare przysłowie. Jego prawdziwość potwierdzili empirycznie Norenzayan, Hansen i Atran (2004), wykazując, że wzrost dostępności myśli o własnej śmierci prowadzi do nasilenia wiary w Boga oraz ważności religii. Badacze wnioskują, iż religia pełni funkcję neutralizatora trwogi. Tezę tę udowodnili, w badaniach bezpośrednio dotyczących problemu Dechesne i jego współpracownicy (2003) 7. Studia izraelskie unaoczniły natomiast, że tendencję do obrony światopoglądu społecznego w sytuacji przeżywania trwogi mogą być regulowane przez przejawiany styl przywiązania (Mikulincer, Florian, 2000). Pojęcie stylu przywiązania zostało wprowadzone przez psychologa rozwojowego Johna Bowlby ego i dotyczyło wpływu więzi z matką uformowanych we wczesnym dzieciństwie na relacje uczuciowe tworzone z innymi ludźmi w wieku dorosłym (Bowlby, 1969, za: Aronson, 1997). Okazuje się, że osoby, u których dominuje bezpieczny styl przywiązania, w sytuacji perseweracji śmierci mniej negatywnie oceniają dewianta społecznego, niż osoby cechujące się unikającym i lękowo-ambiwalentnym stylem przywiązania oraz wykazują słabsze tendencje do obrony słuszności wyznawanego światopoglądu. Wynik ten sugerować może, że osoby mające w dzieciństwie zaspokojoną potrzebę miłości lepiej radzą sobie z lękiem przed śmiercią, a tym samym odczuwają wyższe zadowolenie z życia. Inną cechą różnicującą ludzi w sposobach radzenia sobie z lękiem tanatycznym jest potrzeba domknięcia poznawczego (need for closure). Objawia się ona w dążeniu do jak najszybszego uzyskania wystarczającej (niekoniecznie prawdziwej) informacji oraz dążeniu do zamrożenia pozyskanej informacji w doświadczyli w swoim życiu szczególnie traumatycznego wydarzenia (np.: wypadku samochodowego). 12

13 celu zablokowania dopływu następnych, które mogłyby zanegować osiągnięty stan wiedzy (Kruglanski, Webster, 1996, s. 264). Ludzie o wysokiej potrzebie domknięcia łatwo asymilują nowe informacje do już istniejących schematów, są zamknięci na informacje niezgodne z posiadanymi schematami, częściej stosują heurystyki, wykazują silne skłonności do stereotypizacji oraz silniej opierają się perswazji. Badacze holenderscy, wykazali że osoby z wysoką potrzebą domknięcia poznawczego, w obliczu trwogi, wykazują silniejszą tendencję do obrony negatywnie postrzeganej grupy do której przynależą, podczas gdy osoby z niską potrzebą domknięcia, dystansują się od poddawanej krytyce grupy (Dechesne, i in., 2000). Z przytoczonych badań można wyciągnąć wniosek, że zarówno elementy światopoglądu kulturowego (religia, kolektywizm), jak i pewne predyspozycje psychiczne (źródło kontroli, styl przywiązania, potrzeba domknięcia) mogą różnicować ludzi na wymiarze lęku przed śmiercią, a co za tym idzie na wymiarze poczucia jakości życia. Próba krytycznego spojrzenia na teorię opanowania trwogi Krytyka TOT opiera się na czterech podstawowych zarzutach. Znalazły one miejsce głównie w pracach psychologów eksperymentalnych oraz ewolucyjnych (Baumeister, Tice, 1990; Baumeister, Leary, 1995; Leary, Schreindorfer, 1997, Navarette, Kurzban, Fessler, Sidanius, 2001). Pierwszy zarzut ma charakter czysto teoretyczny. Poddaje on w wątpliwość logiczność założenia TOT o posiadaniu przez człowieka specyficznego instynktu przetrwania (survival instinct) (Navarette, 2001). Jak możliwe jest pytają autorzy że wszystkie organizmy żywe posiadają instynkt przetrwania, lecz jednocześnie tylko człowiek jest zdolny uświadomić sobie własną śmiertelność? Jeśli człowiek tak jak wszystkie inne organizmy posiada wspomniany instynkt, a z drugiej strony jedynie człowiek ma świadomość własnej śmierci, która wywołuje w nim lęk, mogący być zredukowany poprzez obronę światopoglądu kulturowego, to albo wszystkie organizmy żywe są skłonne angażować się w obronę własnego światopoglądu, albo instynkt przetrwania posiada tylko człowiek. Oczywiście obydwie alternatywy są trudne do wyobrażenia. Drugi zarzut dotyczy adaptacyjnej funkcji lęku przed śmiercią. Z perspektywy ewolucyjnej różnorodne formy lęku są rzeczywiście adaptacyjne. Zawiadamiają o zbliżającym się niebezpieczeństwie przez co organizm może uruchomić reakcję minimalizującą zagrożenie, np.: znieruchomienie, ucieczkę, unikanie pewnych kontaktów społecznych (Buss, 2001). Jednakże zdaniem ewolucjonistów lęk pojawia się jako sygnał konkretnego - realnego, bądź 7 W tym wypadku chodziło o ocenę osoby łamiącej normy moralne 13

14 nie zagrożenia, zaś po jego oddaleniu ustępuje. Nie jest natomiast, jak zakłada TOT, stanem, który gdyby nie redukujące działanie dystalnych mechanizmów obronnych, nieustannie paraliżowałby zachowanie człowieka (Leary,i in., 1997). Lęk przed śmiercią trudno więc nazwać produktem adaptacji. Przeciwnie, stały lęk jest szkodliwy, uniemożliwia bowiem normalne funkcjonowanie, działa destrukcyjnie na jednostkę, przez co utrudnia przystosowanie. Trzeci argument kwestionuje, że to wyłącznie myślenie o śmierci, a nie o innych silnie awersyjnych zdarzeniach, powoduje uruchomienie mechanizmów defensywnych (Baumeister, i in., 1990; Baumeister, i in., 1995; Buss, 1997, Leary, i in., 1997; Navarette, i in., 2001). W jednym ze studiów wykazano, że myślenie o rabunku posiadanego mienia oraz o przebywaniu w izolacji społecznej powoduje silniejszą sympatię dla autorów proamerykańskich esejów i silniejszą dewaluację autorów esejów antyamerykańskich, niż myślenie o śmierci 8 (Navarrete, i in., 2001). Zdaniem autorów, myślenie o każdym zdarzeniu mającym negatywne konsekwencje dla kondycji fizycznej człowieka (np.: głód, choroba, izolacja społeczna, a także śmierć), zmniejsza szanse człowieka na przetrwanie i dlatego podejmuje on działania defensywne. Motywem tych działań jest więc instynkt samozachowawczy. Istnieją jednak badania, które nie potwierdzają słuszności tejże interpretacji. Wykazano w nich, że myślenie o innych niż śmierć awersyjnych zdarzeniach (bólu zębów, występie publicznym, ważnym egzaminie, realnej, bądź wyimaginowanej porażce) nie prowadzi do wzrostu zachowań defensywnych (Pyszczynski, i in., 1997, Dechesne, i in., 2003). Wobec powyższego inni badacze, (Baumeister, i in., 1990; Baumeister, i in., 1995) wysunęli inną teorię. Otrzymane wyniki nie tłumaczą działaniem instynktu samozachowawczego lecz potrzebą przynależności. Myślenie o wymienionych zdarzeniach powoduje zagrożenie, gdyż niesie ze sobą groźbę odrzucenia społecznego. Już Schachter udowodnił, że człowiek przeżywający lęk poszukuje kontaktów społecznych (Schachter, 1959, za: Doliński, 2000). Innymi słowy, każde zachowanie niezgodne z normami kulturowymi powoduje lęk społeczny, który jest sygnałem, że jeśli nie zostanie ono zmienione dojdzie do społecznego odrzucenia (Baumeister, i in., 1990). Ogólnie mówiąc zwolennicy teorii lęku społecznego zgadzają się ze zwolennikami TOT, że u podstaw zaobserwowanych w studiach nad TOT zachowaniach leży lęk, jednakże twierdzą, iż jest to lęk przed wykluczeniem społecznym, a nie lęk przed śmiercią. W tym duchu można by tłumaczyć wyniki badań Arndta, w których udowodnił, że wśród badanych, u 8 Warto wspomnieć, że zarówno myślenie o śmierci, jak i o rabunku, czy izolacji nie powoduje negatywnego pobudzenia emocjonalnego. W przeciwnym razie zaobserwowane reakcje obronne można by tłumaczyć zgodnie z Piliavin teorią pobudzenia-bilansu (Piliavin, 1993) 14

15 których wzbudzono trwogę, i których zachęcano do kreatywnego (łamiącego schematy) rozwiązania zadania, wystąpiło silne poczucie winy (Arndt, Greenberg, Pyszczynski, Solomon, Schimel, 1999). Przełamanie schematu mogło bowiem nasilić lęk społeczny społeczeństwo nie przepada za ekscentrykami. Powstaje jednakże pytanie dlaczego sam widok domu pogrzebowego - np. w eksperymencie Jonas (2001) - prowadził do bardziej większej akceptacji norm społecznych. Trudno przyjąć, że widok kostnicy wzmagał groźbę społecznego odrzucenia. Konkludując, wobec niezgodności otrzymanych w badaniach wyników, trudno jednoznacznie stwierdzić czy opisywany zarzut przeciwników TOT jest zasadny. Wreszcie czwarty zarzut czyni wątpliwym główne twierdzenie TOT, że to wyłącznie światopogląd społeczny, a nie indywidualny pogląd na świat jednostki neutralizuje trwogę. Po pierwsze, część antropologów nie zgadza się jakoby światopogląd kulturowy był zawsze źródłem wsparcia. Przytaczają oni przykłady kultur, gdzie wyznawany społecznie światopogląd jest źródłem stresu, bólu i cierpienia (Boyer, 2001, za: Navarette, i in., 2001). Po drugie, zdaniem niektórych autorów, (Leary, i in., 1997, Konarzewski, 2003) znaczna część badań poświęconych TOT udowodniła, iż trwoga nasila raczej identyfikację z poglądem danej jednostki, bądź poglądem grupy, do której ona przynależy, niekoniecznie zaś identyfikację ze światopoglądem społecznym. Omówię tu pokrótce cztery studia empiryczne wspierające zasadność opisanego stwierdzenia. Izraelscy badacze wykazali, że pod wpływem zwiększania dostępności myśli o śmierci, wzrasta poparcie dla bardziej brawurowej (reckless) jazdy samochodem (np.: do łamania przepisów drogowych), jak również tendencja do szybszej i bardziej ryzykownej jazdy na symulatorze imitującym samochód, wyposażonym w m.in. kierownicę, pedał gazu, hamulec (Ben-Ari, 1999). Skłonności te rosły jednak tylko wśród tych badanych, którzy deklarowali, że sprawne (szybkie) prowadzenie samochodu jest dla nich niebagatelną umiejętnością. Wśród pozostałych badanych nie zanotowano wzrostu tych tendencji. Tak więc, pod wpływem lęku, badani bronili raczej poglądu indywidualnego (ważnego dla nich samych) niż światopoglądu społecznego. Trudno bowiem przypuszczać, że postrzegali brawurową jazdę jako przyjętą kulturowo normę. W innych badaniach udowodniono, że pod wpływem mortality salience nasila się identyfikacja badanych z własnym ciałem. W kulturze zachodniej atrakcyjność fizyczna, ładne ciało są niewątpliwie cenionymi walorami i ważnymi elementami wpływającymi na strukturę ja. Silniejsze utożsamianie z własnym ciałem wystąpiło jednak tylko u tych badanych, którzy osiągali wysokie wyniki w kwestionariuszu Body-Esteem Scale (BES) mierzącym stopień zadowolenia z własnego ciała. Wśród osób w niskim stopniu zadowolonych z własnego ciała większa dostępność śmierci nie prowadziła do silniejszej 15

16 identyfikacji (Goldenberg, Mc Coy, Pyszczynski, Solomon, Greenberg, 2000) 9. Kolejny eksperyment dowiódł, że jeśli w sytuacji myśli o śmierci uaktywniony jest schemat związany z postawami tolerancji (priming) zachowania obronne na rzecz obowiązującej koncepcji świata nie wystąpią. Brak działań defensywnych unaocznił się jednak tylko wśród badanych o poglądach liberalnych, dla których tolerancja stanowiła istotną wartość. Nie wystąpił natomiast wśród konserwatystów (Greenberg, Simon, Pyszczynski, Solomon, Chatel, 1992). Wreszcie w jednym z nowszych studiów japońscy badacze wykazali, że za pomocą primingu aktywizującego u tych samych badanych schematy związane z przynależnością do różnych grup, nastąpi w sytuacji uwypuklenia śmierci silniejsza identyfikacja z tą grupą, której schemat aktywizowany był bezpośrednio przed badaniem (Hallogram, i in., 2004). Populacją badaną byli australijscy Aborygeni zamieszkujący tereny dzisiejszej Australii. Tradycyjna kultura aborygeńska, w której kładzie się nacisk na kolektywizm, relacje społeczne, jedność między ludźmi, znacznie różni się od dzisiejszej kultury australijskiej, uznawanej za jedną z najbardziej indywidualistycznych na świecie (por. Hofstede, 2000). W warunkach, w których aktywizowano u respondentów tożsamość aborygeńską, poprzez polecenie czytania esejów idealizujących tradycyjną kulturę Aborygenów, a następnie wzbudzano trwogę wystąpiły bardziej negatywne oceny wobec wartości indywidualistycznych. Natomiast w grupie gdzie aktywizowano tożsamość australijską zauważono nasilenie negatywnych ocen wobec wartości kolektywistycznych. Wyniki te mogą świadczyć o modyfikującej roli, jaką pełni tożsamość społeczna oraz o możliwości wystąpienia negatywnej oceny światopoglądu kulturowego w pewnych grupach i w konkretnych sytuacjach. Wyniki przytoczonych badań są po części niezgodne z głównym założeniem TOT, że to kulturowy, a nie indywidualny, czy grupowy pogląd na świat ma właściwości obniżające lęk przed śmiercią. Wskazują raczej, iż w obliczu zagrożenia ludzie bronią wartości mających 9 W drugim eksperymencie, ci sami autorzy badali postawy wobec życia seksualnego osób atrakcyjnych i nieatrakcyjnych fizycznie. Kierując się badaniami (Faith, Schare, 1993, za: Goldenberg, i in., 2000), z których wynika, że osoby posiadający atrakcyjne ciało, przejawiają bardziej pozytywne postawy wobec seksu, częściej zmieniają partnerów seksualnych oraz chętniej spotykają się w celach erotycznych, przewidywali, że pod wpływem uwypuklenia śmierci, postawy te będą się nasilać. Istotnie, osoby atrakcyjne przejawiały bardziej pozytywne postawy wobec seksu w porównaniu z osobami mniej atrakcyjnymi oraz z osobami z grupy kontrolnej. Warto dodać, że socjologowie amerykańscy zanotowali istotne nasilenie życia seksualnego Amerykanów w ciągu kilku miesięcy po atakach na WTC. Nazwali to zjawisko seksem końca świata i tłumaczą naturalną reakcją człowieka na lęk przed kataklizmem i bezbronność wobec niego (za: http://pap.sprintnet.pl/artickle/nauka.pnp/id_item_tree) 16

17 znaczenie dla nich samych, a niekoniecznie dla ogółu. Oczywiście w sytuacji, kiedy obydwa motywy pozostają ze sobą w zgodzie (tj. kiedy dana wartość jest składową zarówno kulturowego, jak i indywidualnego, czy co ważniejsze w kontekście niniejszej pracy grupowego poglądu na świat) nie zachodzi konflikt i wyniki informujące o obronie samooceny można interpretować jako wyniki świadczące o obronie światopoglądu kulturowego. Jednakże problem komplikuje się w warunkach, kiedy ważna dla struktury ja część indywidualnego (bądź grupowego) poglądu na świat, jest niezgodna ze światopoglądem kulturowym. Kontrowersyjna jest również teza iż posiadacz danego poglądu na świat odczuwa tym mniejszą trwogę, im więcej ludzi podziela ów pogląd. To ukryte założenie TOT zostało poddane weryfikacji w studium Pyszczynskiego (1996) 10. Jednakże otrzymane przez nich wyniki wskazują raczej, że w obliczu zagrożenia ludzie mają tendencję do zniekształcania rzeczywistości w kierunku zgodnym z własnymi oczekiwaniami. Innymi słowy myślenie o śmierci nasila opisywany w psychologii efekt powszechności (Lewicka, 1993). Wzrost tendencji do popełniania błędów poznawczych pod wpływem mortality salience wykazali wcześniej Pyszczynski i współpracownicy (1993), Lieberman (1999), Schimel (1999). Nie ma natomiast merytorycznych podstaw, aby uzyskane wyniki traktować jako dowód na poparcie tezy o negatywnej korelacji pomiędzy powszechnością wyznawanego przez jednostkę poglądu na świat, a lękiem przed śmiercią. Spoglądając na TOT przez pryzmat problemu jakości życia, zasługuje ona na uwagę z kilku względów. Po pierwsze dostarcza empirycznie potwierdzonego wyjaśnienia przyczyn negatywnych postaw wobec dewiantów społecznych oraz przedstawicieli obcych grup. Po drugie, wskazują na lęk przed śmiercią jako istotny składnik życia społecznego. Po trzecie, informuje o skutecznych sposobach opanowania tego lęku. Studia nad TOT wskazują, iż w sytuacji niepewności, zagrożenia, lęku ludzie poszukują czegoś trwałego, ponadczasowego, bezpiecznego. Pragnienie to może być dodatkowo potęgowane znamionami naszych czasów, które charakteryzuje atomizacja życia społecznego, anomia, poczucie wykorzenienia oraz uczucie riesmanowskiej samotności w tłumie. Niewątpliwie, wszystkie te cechy te nie sprzyjają wzrostowi poczucia jakości życia. 10 Patrz: Niniejszy artykuł, s. 8-9. 17

BIBLIOGRAFIA: Arndt J., Greenberg J. (1999). The effects of a Self-Esteem Boost and Mortality Salience on Responses to Boost Relevant and Irrelevant Worldview Threats. Personality and Social Psychology Bulletin, 25, 1331-1341. Arndt J., Greenberg J., Solomon S., Pyszczynski T., Simon L. (1997). Suppression, accessibility of death-related thoughts, and cultural worldview defense: Exploring the psychodynamics of terror management. Journal of Personality and Social Psychology, 73, s. 5-18. Arndt J., Greenberg J., Pyszczynski T., Solomon S., Schimel J. (1999). Creativity and Terror Managment: Evidence that creative activity increses guilt and social projection following mortality salience, Journal of Personality and Social Psychology, 77, s.19-32. Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł. Warszawa, Zysk i S-ka Wydawnictwo. Baldwin M.W., Wesley R. (1996). Effects of existentional anxiety and self-esteem on the perception of others. Basic and Applied Social Psychology, 10, s. 75-95. Bargh J.A., Chen M., Burrows L. (1996). Automacity of social behavior: Direct effects of trait construct and stereotype activation on action. Journal of Personality and Social Psychology, 71, s. 230-244. Baumeister R. F., Leary M. R. (1995). The need to belong: Desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. Psychological Bulletin, 117, s. 497-529. Baumeister R. F., Tice D. M. (1990). Anxiety and social exclusion. Journal of Social and Clinical Psychology, 9 s. 165-195. Ben-Ari O., Florian V., Mikulincer M. (1999). The impact of mortality salience on reckless driving: A test of terror managment mechanism, Journal of Personality and Social Psychology, 76, s. 35-45. Bennett D.,H., Holmes D.S. (1975). Influence of denial (situational redefinition) and projection on anxiety associated with threat to self-esteem. Journal of Personality and Social Psychology, 32, 915-921. Boyer P. (2001). Religion explained: The evolutionary origins of religious thought. New York, Basic Books Bowlby J. (1969). Attachment and loss. Vol. 1: Attachment. New York, Basic Books.

19 Buss D. M. (1997). Human social motivation in evolutionary perspective: Grounding terror management theory. Psychological Inquiry, 8, s. 22-26 Castano E., Yzerbyt V.Y., Paldino M.P., Sacchi S. (2002). I belong therefore I exist: ingroup identification, ingroup entitativity andingroup bias, Personality and Social Psychology Bulletin, 28, s. 135-143. Davis Ch.G., Mc Kearney J. M. (2001). Post-traumatic growth from perspective of terror managment theory. Za: www.meaning.ca/pdf/2000proceedings/christopher_davis.pdf Dechesne M., Arndt J., Ransom S., Sheldon K.M., Pyszczynski T., van Knippenberg A., Janssen J. (2003). Literal and symbolic immortality: The effect of evidence of literal immortality on self-esteem striving in response to moortality salience. Journal of Personality and Social Psychology, 84, s. 722-737. Dechesne M., Janssen J., van Knippenberg A. (2000). Derogation and distancing as terror managment strategies: The moderating role of need for closure and permeability of group boundaries, Journal of Personality and Social Psychology, 79, s. 923-932. Derbis R. (2000). Doświadczanie codzienności. Poczucie jakości życia, swoboda działania, odpowiedzialność, wartości osób bezrobotnych. Częstochowa, Wydawnictwo WSP. Doliński D. (2000). Inni ludzie w procesach motywacyjnych, w: J. Strelau (red.), Psychologia. Psychologia ogólna, Gdańsk, GWP. Faith M.S., Schare M.L. (1993). The role of body image in sexuality avoidant behavior. Archives of Sexual Behavior, 22, 345-356. Florian V., Mikulincer M. (1997). Fear of death and judgment of social transgressions: A multidimensional of terror management theory. Journal of Personality and Social Psychology, 73, s. 369-380. Florian V., Mikulincer M. (1998). Symbolic immortality and the managment of the terror of death: The moderating role of attachment style. Journal of Personality and Social Psychology, 74, s. 725-734. Goldenberg J.L., Mc Coy S.K., Pyszczynski T., Solomon S., Greenberg J. (2000). The body as a source of self-esteem: The effect of mortality salience on identification with one s body, interest in sex and appearance monitoring. Journal of Personality and Social Psychology, 79, s. 118-130. Greenberg J., Porteus J., Simon L., Pyszczynski T., Solomon. S. (1995). Evidence of a terror management function of cultural icons: The effects of mortality salience on the inappropriate use of cherished cultural symbols. Personality and Social Psychology Bulletin, 21, 1221-1228. 19

20 Greenberg J., Pyszczynski T., Solomon S. (1990) Evidence for Terror Management Theory II: The effects of mortality salience on reactions to those who threaten or bolster the cultural worldview. Journal of Personality and Social Psychology, 67, 627-637. Greenberg J., Pyszczynski T., Solomon S., Pinel E., Simon L., Jordan K. (1993). Effects of self-esteem on vulnerability-denying defensive distortions: Further evidene of an anxiety-buffering function of self-esteem, Journal of Experimental Social Psychology, 29, s. 229-251. Greenberg J., Pyszczynski T., Solomon S., Simon L., Breus M. (1994). Role of consciousness and accessibility of death-related thoughts in mortality salience effects, Journal of Personality and Social Psychology, 67, s. 627-637. Greenberg J., Schimel J., Martens A., Solomon S., Pyszczynski T. (2001). Sympathy for the devil: Evidence that reminding Whites of their mortality promotes more favorable reactions to White racist. Motivation and Emotion, 25, s. 113-135. Greenberg J., Simon L., Pyszczynski T., Solomon S., Chatel D. (1992). Terror managment and tolerance: Does mortality salience always intensify negative reactions to other threaten one, worldview?, Journal of Personality and Social Psychology, 63, s. 212-220. Greenberg J., Solomon S., Pyszczynski T., Rosenblatt A., Burling J., Lyon D., Simon L., Pinel E. (1990). Why do people need self-esteem? Converging evidence that self-esteem serves an anxiety-buffering function. Journal of Personality and Social Psychology, 63, 913-922. Halloran M.J., Kashima E.S. (2004). Social identity and worldview validation: The effects of ingroup identity primes and mortality salience on value endorsement. Personality and Social Psychology Bulletin, 30, s. 915-925. Handal P.J. (1969). The relationship between subjective life expectancy death anxiety and general anxiety. Journal of Clinical Psychology, 25, s.39-42. Harmon-Jones E., Simon L., Greenberg J., Solomon S., Pyszczynski T., Mc Gregor H. (1997). Terror Management Theory and Self-Esteem: Evidence that increased self-esteem reduces mortality salience effects. Journal of Personality and Social Psychology, 1997, 72, s. 24-36. Heine S.J., Harihara M., Niiya Y. (2003). Terror Managment in Japan. Asian Journal of Social Psychology, 5, s. 187-196. Hofstede G. (2000). Kultury i organizacje. Warszawa, PWE. Jarymowicz M. (1979). Modyfikowanie wyobrażeń dotyczących ja dla zwiększania gotowości do zachowań prospołecznych. Wrocław, Ossolineum. 20