PROJEKT BUDOWY TARLISK PSTRĄGA POTOKOWEGO W DORZECZU RZEKI BIAŁEJ PRZEMSZY Łukasz Drążewski e-mail: drazewski@interia.pl Sosnowiec 2005
1. Cel projektu Projekt ten ma na celu uświadomienie potrzeby utworzenia miejsc w dorzeczu rzeki Białej Przemszy, gdzie pstrąg potokowy (Salmo trutta m. fario), jako ryba litofilna (odbywająca rozród na podłożu kamienistym) mógłby przystępować w sposób naturalny do tarła. Pstrąg potokowy jest rybą najliczniej reprezentowaną w całym dorzeczu Białej Przemszy ale i rybą coraz rzadziej spotykaną i ginącą, zarazem poddany jest największej presji wędkarskiej. W pracy tej zwrócono uwagę na brak odpowiednich miejsc tarliskowych w samej rzece oraz ich skromnych ilościach w dopływach. Projekt opisuje w jaki sposób i gdzie należałoby przeprowadzić odpowiednie prace w celu uzyskania najlepszych rezultatów. Przedstawiono także korzyści mogące płynąć z powstania tychże miejsc. W pierwszym rozdziale przedstawiono jednak charakter wód dorzecza Białej Przemszy a także inne informacje, mające na celu ułatwić poznanie tej pięknej rzeki i jej problemów. 2. Dorzecze Białej Przemszy 2.1 Położenie geograficzne i hydrologia dorzecza. Biała Przemsza jest rzeką płynąca przez województwa małopolskie i śląskie o długości 63,9 km i powierzchni zlewni wynoszącej 876,6 km2. Rzeka tworzy odnogi, meandry, moczary, niekiedy stawki. Przepływy i stany wód są bardzo stałe. Średnie miesięczne współczynniki przepływu wykazują, że maksymalne przepływy notuje się w marcu, a niskie późnym latem i jesienią. Rzeka jest ciekiem o słabo zaakcentowanym reżimie śnieżno deszczowym (Niewdana 1995). 2
Zaczyna swój bieg w centralnej części Jury Krakowsko Częstochowskiej na Wyżynie Olkuskiej od źródeł wypływających z torfowiska na wysokości 376 m n.p.m., na południowy zachód od Wolbromia. Stamtąd pod nazwą Centary płynie na płd. zachód wzdłuż linii kolejowej Olkusz - Wolbrom w płaskodennej dolinie głębokiej na 8-12 m i szerokiej na 200-300 m głównie przez obszary leśne. W górnym biegu rzeka jest zasilana licznymi dopływami z wydajnych jurajskich źródlisk i wywierzysk a większymi dopływami są Sączenica i Potok Ryczówek. Płynąc dalej na zachód przepływa przez unikatową na europejską skalę Pustynię Błędowską dzieląc ją na dwie połowy. Na tym terenie Biała Przemsza bardzo silnie infiltruje w głąb gruntu. Efektem tego zjawiska jest prawie całkowity zanik rzeki. Na zachodnim krańcu Pustyni Błędowskiej wpada do niej od północy, od wsi Chechło, potok Centuria. Następne kilometry płynie już na terenie wschodnich rubieży miasta Dąbrowa Górnicza głównie poprzez mokradła i tereny bagniste. Największym dopływem na tym odcinku jest Potok Błędowski. Charakter rzeki zmienia się tuż przed przyjęciem największego jej dopływu lewobrzeżnej rz. Białej. Dolina Białej Przemszy wyraźnie się poszerza i pogłębia. Poniżej ujścia rz. Białej Biała Przemsza zmienia się diametralnie. Szacuje się, że jeszcze kilka lat temu wody rzeki Białej stanowiły ok. 50-60% całej wody w Białej Przemszy poniżej jej ujścia (Niewdana 1995, Wójcik 1997). Obecnie procent ten może być jeszcze większy ze względu na coraz niższy stan wody Białej Przemszy powyżej ujścia rz. Białej spowodowany panującą od kilku lat suszą. Rzeka Biała nie ma obecnie swych naturalnych źródeł (bądź są one okresowe). 65% wód rzeki Białej to wody dołowe kopalni rudy cynku i ołowiu Pomorzany odprowadzane poprzez kanał Dąbrówka, 34% pochodzi z oczyszczalni ścieków w Olkuszu a pozostały 1% to wody z niewielkich dopływów, głównie w postaci szeregu wysięków po lewej stronie rzeki (Wójcik 1997). Dwa kilometry poniżej ujścia Białej rzeka Biała Przemsza gwałtownie zmienia 3
kierunek na południowy i wąską, głęboką doliną przełamuje się przez Garb Ząbkowicki (tzw. Przełom Białej Przemszy) w Okradzionowie, dzielnicy Dąbrowy Górniczej. Od m. Sławków rzeka zaczyna silnie meandrować, zmieniając powoli kierunek na południowo zachodni a następnie zachodni. Płynie z dala od terenów zurbanizowanych w gęstym i niedostępnym lesie. W pobliżu osiedla Burki istnieje kolejny dopływ wody pochodzącej z kopalni rudy cynku i ołowiu Olkusz ZGH Bolesław rzeka Sztoła. Charakteryzuje się ona niezwykłą barwą i dobrą jakością (jej wody są wykorzystywane do celów gospodarczych). Kilka kilometrów dalej do Białej Przemszy wpada Kanał Szczakowski kanał drenujący tereny kopalni piasku Jaworzno Szczakowa. Następnie rzeka przepływa południowym skrajem dzielnicy Sosnowca Maczki a następnie osiedla Bór. Na tym odcinku przyjmuje dwa dopływy okresowo silnie zanieczyszczane: Kozi Bród i Bobrek. W Mysłowicach na wysokości ok. 250 m n.p.m. Biała Przemsza łączy się z Czarną Przemszą i razem już jako Przemsza tworzą lewobrzeżny dopływ Wisły. Miejsce to w rejonie zbiegu granic Sosnowca, Mysłowic i Jaworzna jest znane jako Trójkąt Trzech Cesarzy. 2.2 Jakość wód dorzecza Wody rzeki Białej Przemszy a także jej większości dopływów charakteryzują się dobrą jakością. Wody w górnym biegu są zasilane jedynie przez czyste i zimne wody pochodzące z wydajnych źródlisk i wywierzysk. Większość wskaźników jakości mieści się w pierwszej i drugiej klasie czystości. Powyżej miejscowości Golczowice rzekę dyskwalifikuje m.in. ilość zawiesiny. Jej ilość zmniejsza się jednak poniżej Golczowic i praktycznie do samego ujścia rz. Białej wody Białej Przemszy mieszczą się w trzeciej klasie czystości. W nieco podwyższonym stężeniu występują jedynie fosforany a także bakterie coli typu kałowego (Niewdana 1995, Stan środowiska... 2004). Warto zwrócić uwagę na fakt, że stan ten utrzymuje się dopiero od kilkunastu lat. Wcześniej rzeka była silnie zanieczyszczana ściekami pochodzącymi z zakładów papierniczych w Kluczach. Najczystszym dopływem rzeki Białej Przemszy na tym odcinku i w ogóle w całym dorzeczu jest potok Centuria, mający swoje źródła na terenie Jurajskiego Parku Krajobrazowego u podnóża Góry Chełm. Jej wody mieszczą się w drugiej klasie czystości (Stan środowiska... 2004). Poniżej ujścia Białej, rzeczki niosącej ogromny ładunek metali ciężkich (cynk, ołów, mangan) pochodzących z wód dołowych kopalń cynku i ołowiu, rzeka Biała Przemsza mieści się w trzeciej i czwartej klasie czystości. Jedynym wskaźnikiem degradującym jakość rzeki jest ilość ołowiu. Chwilowe stężenia cynku i ołowiu mogą jednak kilkakrotnie przekraczać określone normy. W rzece tej występuje także duża ilość żelaza, 4
który jednak może przyczyniać się do usuwania metali ciężkich osadzonych na dnie rzeki, w procesie sorpcji (Niewdana 1995, Wójcik 1997). Inne wskaźniki czystości, które w dalszym ciągu pozostają nie zadawalające to: barwa, siarczany, selen, ogólna liczba bakterii coli (Raport o stanie środowiska... 2005). W Sosnowcu wody rz. Białej Przemszy są pozaklasowe ze względu na większość wskaźników (głównie obecność metali ciężkich, związki biogenne, organiczne). Tutaj jednak wpadają pierwsze poważne ilości ścieków komunalnych. Zwiększa się zawiesina, pogarsza się zapach i ogólny wygląd rzeki (Stan środowiska... 2004). Najczystszym dopływem rzeki Białej Przemszy poniżej ujścia Białej jest Kanał Szczakowski. Wody rzeki Sztoły mieszczą się w trzeciej klasie czystości. Zawierają jednak duże ilości metali ciężkich, przede wszystkim ołowiu i selenu (Raport o stanie środowiska... 2005). 2.3 Ichtiofauna Rzeki dorzecza Białej Przemszy są bardzo ubogie pod względem różnorodności gatunkowej ryb. Zdecydowanie najliczniej reprezentowaną rybą zarówno w Białej Przemszy jak i w jej dopływach jest pstrąg potokowy. Można powiedzieć, że występuje on niemalże od źródeł prawie do samego połączenia z Czarną Przemszą. Oczywiście są miejsca gdzie jest go więcej oraz gdzie występuje raczej w śladowych ilościach. Szczególnie liczna populacja tej ryby występuje na odcinku od ujścia potoku Centuria do ujścia Kanału Szczakowskiego. Jeśli chodzi o dopływy to pstrąg potokowy występuje licznie w: Sztole, Kanale Szczakowskim i Centurii. Warto zwrócić uwagę, że pstrąg potokowy żyjący w wodach całego dorzecza pochodzi obecnie przede wszystkim z zarybień prowadzonych przez katowicki okręg Polskiego Związku Wędkarskiego. Ze względu na małą ilość dobrych miejsc do skutecznego odbycia naturalnego tarła, pstrągi, które pochodzą z ikry złożonej na tutejszych tarliskach stanowią zapewne niewielki odsetek populacji żyjącej w całym dorzeczu. To, że pstrąg potokowy żyje w znacznych ilościach w Białej Przemszy a przy tym charakteryzuje się szybkimi przyrostami, wskazuje na sprzyjające warunki panujące w rzece (zadowalająca czystość wód, ilość pokarmu, temperatura, natlenienie itd.). Podstawowym problemem z jakim borykają się pstrągi w dorzeczu Białej Przemszy jest brak dobrych miejsc do odbycia skutecznego tarła. Inne ryby występujące (najczęściej w bardzo małych ilościach) w dorzeczu to: jaź, kleń (dolna Biała Przemsza, Kanał Szczakowski), okoń, szczupak, lipień (Kanał Szczakowski), miętus, płoć i leszcz a także w niektórych dopływach: śliz, koza, strzebla, słonecznica. 5
2.4 Hydromorfologia. Na odcinku od źródeł do ujścia Białej rzeka Biała Przemsza i dopływy charakteryzują się szybkim nurtem i wąskim korytem. Jedynie poniżej m. Golczowice oraz w Błędowie rzeka rozlewa się bardziej, tworząc w płaskiej i szerokiej dolinie liczne mokradła i zastoiska. Są to miejsca o zwiększonej akumulacji pokryte zazwyczaj osadem bardzo drobno ziarnistym. Na ich tworzenie się wpływ mają także bardzo licznie występujące w dorzeczu bobry, silnie przeobrażające dolinę rzeczną. Dno doliny stanowią przede wszystkim piaski grubo i średnioziarniste ze śladowymi domieszkami żwiru. Nieliczne są miejsca gdzie ukazują się wapienne kamienie i żwir. Wynika to z płytkiej budowy geologicznej obszaru dorzecza. Wyżyna Krakowsko Częstochowska zbudowana przede wszystkim z jurajskich skał osadowych (wapień) pokryta jest warstwami piasków czwartorzędowych, których miąższość zwiększa się w kierunku południowo-zachodnim a więc wraz z kierunkiem spływu Białej Przemszy. W widłach rzek Białej i Białej Przemszy występują także osady lessowe, widoczne w stromych i wysokich brzegach obu rzek (Marchacz 1937). Poniżej ujścia rzeki Białej głębokość i szerokość koryta znacznie się zwiększa. Dno rzeki zaczyna przykrywać gruba warstwa piasków drobnoziarnistych i pylastych. Wyjątek stanowi krótki odcinek przełomu Białej Przemszy, gdzie rzeka przecina się przez warstwę dolomitów triasowych. Na dnie pojawiają się spore głazy oraz drobniejszy żwir. Cała dolina jest bardzo głęboko wcięta i wąska. Po wypłynięciu z przełomowego odcinka rzeka wpływa w rozległy obszar piasków czwartorzędowych, o których była mowa wcześniej. Biała Przemsza charakteryzuje się piaszczystym osadem dennym na całej długości i szerokości. Uwidacznia się także w dolinie rzecznej klasyczna terasa zalewowa, która zanika poniżej ujścia rzeki Sztoły. Dolina rzeczna osiąga miejscami kilkaset metrów szerokości. Koryto rzeki natomiast nieznacznie zwęża się i ulega pogłębieniu. Z każdym kilometrem rzeka zaczyna silniej meandrować co jest wynikiem silnej erozji bocznej. Poniżej ujścia Sztoły dolina znowu zwęża się, brzegi stają się wyższe. Biała Przemsza nadal silnie meandruje. Występują tu także nieliczne i wysychające już starorzecza. Kilka kilometrów powyżej połączenia z Czarną Przemszą ukazują się pierwsze pozostałość dawnych regulacji rzeki w postaci umocnionych brzegów, sztucznych progów, a nawet sztucznego betonowego koryta. 6
3. Projekt tarliska 3.1 Cechy tarliska pstrąga potokowego Jakimi cechami powinno charakteryzować się dobre (czyli po prostu wydajne i skuteczne) tarlisko pstrąga potokowego? Jakie funkcje powinno spełniać? Z jakich materiałów się składać? W jakim miejscu w rzece się znajdować? Odpowiedzi na te wszystkie pytania w pewnej skrótowej wersji znaleźć można w tym projekcie. Zainteresowanych szerszym poznaniem tematu można jedynie zachęcić do zapoznania się z pracami specjalistów w tej dziedzinie. Do takich na pewno zaliczyć można Józefa Jeleńskiego. To właśnie przede wszystkim na wiedzy pochodzącej z jego prac i publikacji oparty jest ów projekt. Pierwszą najważniejszą cechą tarliska pstrąga potokowego jest obecność właściwego materiału skalnego na dnie rzeki w miejscu gdzie pstrągi grupują się w celu odbycia tarła. Żwir o odpowiednim uziarnieniu odpowiedzialny jest za zapewnienie stałego przepływu wody wokół ziaren ikry. Powinien także odseparować poszczególne ziarna ikry od siebie. Przyjmuje się, że średnie uziarnienie tarlisk wynosi 20-30 mm. Oczywiście wskazana jest obecność niewielkiej ilości większych kamieni w celu stabilizacji żwiru jednakże zasadnicza część żwiru poruszanego w trakcie kopania gniazda przez ikrzyce nie powinna być większa niż 50 mm. (Jeleński 2004, Jeleński 2002). Okazuje się jednak że duży wpływ na przeżywalność ikry ma obecność materiałów drobnoziarnistych (piaski, pyły, iły). Każda ilość tak małych ziaren mineralnych pogarsza przeżywalność ikry. W pracy J. Jeleńskiego (2004) dotyczącej szacowania wyników tarła naturalnego pstrągów przedstawiono zależność przeżywalności ikry od ilości piasku zawartego w żwirze tworzącym gniazdo tarłowe. Okazuje się, że dla zwartości piasku do 10% przeżywalność wynosi powyżej 90%, dla 20% spada radykalnie do 30%, a powyżej 30% przeżywalność spada poniżej 10%. Oczywiście miejsca tak odpowiednio odsortowanego żwiru można spotkać w rzekach bardzo rzadko. W przypadku rzek dorzecza Białej Przemszy jest to wręcz niemożliwe. Czysty żwir pozbawiony drobnych cząstek mineralnych występuje w miejscach, gdzie dno ulega erozji dennej. Wpływ na nią ma zarówno szybkość jak i kierunek przepływu wody. Drobny materiał wypłukiwany z dna unoszony jest do momentu gdy ulegnie akumulacji w miejscach gdzie energia kinetyczna wody jest zbyt mała by utrzymać go w ruchu. W naturalnych warunkach żwir o odpowiednim uziarnieniu umiejscowić się powinien przed koroną bystrza (tzw. garbem ), czyli na końcu przegłębienia (plosa) a tuż przed bystrzem (prądem). Odpowiedni żwir na garbie powinien charakteryzować się także przepływem wody w kierunku ze żwiru do góry, w strefę bystrza, co bardzo sprzyja inkubacji.(jeleński 7
2004). Istotny jest także kształt ziaren żwiru. Najlepszy żwir na tarliska charakteryzuje się zaokrąglonymi krawędziami. Ważną sprawą jest także usytuowanie tarliska w takim miejscu w rzece by jak największa ilość pstrągów miała możliwość dotarcia do niego. W trakcie projektowania tarliska należy zwrócić uwagę czy znajdzie się ono w takim miejscu. W przypadku istnienia nieprzekraczalnych dla pstrągów przeszkód (tamy, jazy, wysokie progi i stopnie wodne) automatycznie nasuwającym się miejscem do zaprojektowania i utworzenia sztucznego tarliska jest odcinek rzeki poniżej przeszkody. Często w takim celu tworzy się specjalne kanały tarłowe (Jeleński 2002). 3.2 Wytypowane miejsca Przez ostatnie kilka lat grupa osób (w tym m.in. autor projektu) prowadziła obserwacje w okresie jesiennym (październik listopad) w celu określenia miejsc gdzie pstrągi grupują się w stada tarłowe i próbują złożyć ikrę. W tym czasie udało się wyznaczyć kilka takich miejsc: - na Białej Przemszy około 1km powyżej ujścia rz. Białej, - na ujściu rz. Sztoły do Białej Przemszy, - w Kanale Szczakowskim w kilku różnych miejscach (zazwyczaj w pobliżu mostów kolejowych). Z dużym prawdopodobieństwem pstrągi grupują się także w Centurii, Sączenicy i górnej Białej Przemszy. Wyżej wymienione miejsca znacznie różnią się od siebie. Tarliska na Kanale Szczakowskim charakteryzują się znaczną obecnością żwiru jednakże silnie zapiaszczonego. Miejsca na Białej Przemszy i Sztole zawierają śladowe ilości żwiru i nie dają praktycznie żadnych szans na przeżycie ikry. Okazuje się jednak że na tych dwóch tarliskach gromadzą się bardzo duże ilości pstrągów. Z czego to wynika? W przypadku Sztoły sprawa jest jasna: około 200 metrów powyżej jej ujścia do Białej Przemszy znajduje się próg wodny w miejscu ujęcia wody pitnej. W czasie wielokrotnych obserwacji nie udało się zaobserwować by jakikolwiek pstrąg pokonał tą przeszkodę chociaż ogromne jego ilości próbują rokrocznie dokonać tego wyczynu. W związku z tym pstrągi są zmuszone wybrać inne miejsca do złożenia ikry. Niestety przyujściowy odcinek rzeki Sztoły posiada dno o bardzo drobnoziarnistym osadzie. O dziwo wydaje się jednak, że z jakiegoś niewielkiego ułamka złożonej ikry wylęga się narybek, gdyż był on już niejednokrotnie obserwowany w tym miejscu. 8
Miejsce na Białej Przemszy nie charakteryzuje się niczym specjalnym (wolny przepływ, śladowa ilość żwiru na dnie) a jednak pstrągi gromadzą się tam w celu odbycia tarła. Najprawdopodobniej jednak nie znajdują one nigdzie lepszych warunków. Trudno określić jak wiele pstrągów gromadzi się na wyznaczonych tarliskach. Wydaje się jednak że największe ilości ryb można zaobserwować na ujściu rzeki Sztoły. Tutejsze pstrągi charakteryzują się jednak mniejszymi rozmiarami od ryb z Kanału Szczakowskiego czy Białej Przemszy. Na podstawie zebranych informacji, uwzględniając także położenie tychże miejsc w systemie całego dorzecza, najistotniejsze i najpilniejsze okazuje się utworzenie sztucznych tarlisk w dwóch miejscach: na Białej Przemszy i na Sztole. 3.3 Opis wybranych miejsc i proponowany przebieg prac A) Biała Przemsza Wybrane miejsce na rzece Białej Przemszy znajduje się w pobliżu osiedla Rudy w Dąbrowie Górniczej pod mostem łączącym drogę polną prowadzącą z Rud do dzielnicy Kuźniczka Nowa powyżej połączenia z rzeką Białej a tuż poniżej ujścia Potoku Błędowskiego. Miejsce to charakteryzują następujące parametry: Przepływ wody (m 3 /sek): 0,8-0,9 Spadek zwierciadła wody: 0,2-0,3% Prędkość przepływu (m/sek): 0,3-0,4 Średnia głębokość wody (m): 0,3-0,5 Szerokość rzeki (m): 6-7 Jednostkowa moc strumienia (W/m 2 ): 2-6 Jednostkowa moc strumienia równa się iloczynowi średniej prędkości i średniego naprężenia ścinającego wywieranego na dno cieku w danym przekroju. Wylicza się ją także jako iloczyn przyspieszenia ziemskiego, przepływu wody, spadku cieku, podzielony przez szerokość cieku. Przyjmuje się, że dla wartości mocy strumienia powyżej 35 W/m 2 jakiekolwiek struktury budowane w cieku są nietrwałe. Natomiast koryta o mocy strumienia poniżej 10 W/m 2 wymagają ich wstępnego przystosowania dla bytowania ryb łososiowatych poprzez budowę struktur różnicujących prędkość wody oraz głębokość cieku (Jeleński 2005). 9
Jak widać jednostkowa moc strumienia w rozpatrywanym miejscu jest bardzo niska co oznacza, że w zachodzą tutaj procesy akumulacji, które będą zanieczyszczać osadem piaszczystym żwir, umieszczony tam pod tarlisko. Moc strumienia może być jedynie podwyższona w czasie roztopów kiedy to wody Białej Przemszy prowadzą znacznie więcej wody. Oceniając obecny wygląd koryta można dojść do wniosku, że konieczna będzie w tym miejscu ingerencja człowieka w jego kształt, mająca na celu zróżnicowanie głębokości oraz zwiększenie prędkości wody. Duży wpływ na obecną sytuację ma sztucznie wybudowana w tym miejscu (poniżej odcinka gdzie planowane jest tarlisko) tamka z głazów i gruzu, zawleczonego tu zapewne przez okolicznych mieszkańców (widoczna na załączonych zdjęciach). Powoduje ona spiętrzenie wody oraz zmniejszenie prędkości cieku. Pociąga to za sobą wzmożoną akumulację osadów niesionych przez rzekę w miejscu planowanego tarliska. Rozebranie tej konstrukcji powinno więc być pierwszą czynnością jaką należy tutaj wykonać. Gdy przegroda zostanie już rozebrana, prędkość wody powyżej zwiększy się a głębokość spadnie. Na całym kilkudziesięciometrowym odcinku powyżej jak i poniżej mostku prędkość ta powinna być stała i wynosić ok. 0,5-0,6 m/s. Także wartości głębokości będą 10
utrzymywać się w pewnym wąskim przedziale ok. 0,3-0,5m. Następną czynnością jaką należałoby wykonać jest zróżnicowanie prędkości i głębokości cieku. Można to osiągnąć poprzez utworzenie w poprzek nurtu kamiennego progu, najlepiej U-kształtnego, tak by koncentrował on największe prędkości wody centralnie w korycie rzeki. Ramiona tej konstrukcji sięgać by miały brzegu tak aby chroniły ją przed ewentualną erozją. Taki próg spowoduje erozję dna poniżej i powstanie głęboczki pod mostkiem na Białej Przemszy (mogłaby ona stanowić schronienie dla pstrągów znajdujących się na tarlisku). Poniżej głęboczki powinny wytworzyć się idealne warunki dla umieszczenia żwiru na tarlisko. Kierunek przepływu wody (od dna do góry) sprzyjać będzie inkubacji ikry a jej zwiększona prędkość zmniejszy osadzanie drobnych ziaren mineralnych. Dodatkową funkcją progu będzie spowolnienie przepływu cieku powyżej niej. Utworzy się więc pewnego rodzaju osadnik gdzie woda będzie oczyszczać się z zawiesiny. Na rys. 1 i 2 przedstawiono w jaki sposób wyglądać będzie cały omawiany odcinek po umieszczeniu materiałów i konstrukcji pod tarlisko. Rys.1 Projektowane tarlisko na Białej Przemszy. Widok od góry 11
Rys.2 Przekrój podłużny przez projektowane tarlisko. Obszar tarliskowy miałby w tym miejscu 25 metrów długości i zajmowałby obszar o powierzchni ok. 150m 2. Przyjmując, że grubość warstwy żwiru wynosić będzie 20cm to do utworzenia tarliska potrzeba będzie ok. 55 ton żwiru. Dodatkowo należy dostarczyć 10 ton żwiru o większej średnicy a także większych głazów w celu utworzenia progu oraz umocnienia bystrzyny utworzonej na końcu tarliska. Jako, że nad samą wodę prowadzi szeroka ubita tłuczniem droga polna z dostarczeniem materiału skalnego nad rzekę nie będzie problemu. Warto zaznaczyć, że na skutek dynamicznych procesów korytowych żwir może być stopniowo rozwlekany w dół rzeki. Stąd konieczność zabezpieczenia środków na coroczne dosypywanie nowej partii żwiru na sztucznym tarlisku. B) Sztoła Drugim rozpatrywanym miejscem pod budowę tarliska pstrąga potokowego w dorzeczu Białej Przemszy jest ujście rzeki Sztoły a dokładnie krótki fragment rzeki 100 m w górę od ujścia a kilkadziesiąt metrów poniżej progu wodnego i ujęcia wody na Ryszce. Poniżej znajduje się zestaw danych hydrologicznych tego fragmentu rzeki: 12
Przepływ wody (m 3 /sek): 0,9-1,0 Spadek zwierciadła wody: 0,35-0,5% Prędkość przepływu (m/sek): 0,7-1,2 Średnia głębokość wody (m): 0,8-1,2 Szerokość rzeki (m): 3-3,5 Jednostkowa moc strumienia (W/m 2 ): 10-15 Powyższe dane sugerują, że miejsce to idealnie nadaje się na umieszczenie żwiru z przeznaczeniem na tarlisko. Jednostkowa moc strumienia wynosi powyżej 10 W/m 2 co będzie sprzyjało trwałości układanych w korycie struktur żwirowych i kamiennych. Jako, że wody rzeki pochodzą w większości z odpompowywania wód dołowych, a pompowanie to w ciągu całego roku utrzymuje się na stałym poziomie, wielkość tej jednostki nie powinna się znacznie zmieniać W odróżnieniu od wyżej rozpatrywanego projektu na Białej Przemszy, ilość prac jaką należałoby wykonać na Sztole ograniczy się więc do umieszczenia żwiru na dnie cieku oraz umocnienia brzegów. Rozpatrywany fragment rzeki poprzedzony jest krótkim 3-4 metrowym odcinkiem o większej głębokości. Taki układ zapewni właściwy przepływ wody w żwirze umieszczonym niżej, sprzyjając inkubacji ikry. Wskazane jest aby koniec grabu, powstałego na wskutek umieszczenia na dnie żwiru, zabezpieczyć pasmem większych kamieni. Na tym odcinku nie ma konieczności tworzenia specjalnych kryjówek dla pstrągów ponieważ: - woda jest głęboka, - cały odcinek pełny jest powalonych drzew, - przejrzystość wody jest niska, - potok płynie w otoczeniu drzew, które dają silny cień. Jak wspomniałem już wcześniej istotną sprawą będzie zabezpieczenie brzegów przed dalszą erozją. Niestety na dzień dzisiejszy obserwuje się silne obrywanie piaszczystych brzegów, spowodowane przez rozpędzoną wodę. Podmywanie to wyraźnie objawia się powyżej miejsca pod planowane tarlisko. Aby osłabić to niekorzystne zjawisko, mogące doprowadzić do naniesienia piasku na tarliskowy żwir, należałoby obsadzić brzegi roślinnością, która niejako scementuje przybrzeżne piaski. Innym sposobem może być budowa specjalnych umocnień brzegowych z większych kamieni i głazów. 13
Na rysunkach poniżej przedstawiono projekt tarliska Sztoła. Rys. 3. Szkic tarliska na ujściu Sztoły. Widok z góry. Rys. 4. Przekrój podłużny przez planowane tarlisko na Sztole. Całe tarlisko miałoby ponad 10 metrów długości i powierzchnię 30 m 2. Jeśli przyjąć, że grubość żwiru miałaby wynosić 25-30cm to potrzeba będzie ok. 20 ton żwiru pod tarlisko i mniej więcej 5 ton głazów i kamieni na niezbędne umocnienia. Z dowozem materiałów nad rzekę nie powinno być większych problemów ponieważ nad omawiane miejsce prowadzi leśny dukt z miejscowości Sławków bądź osiedla Burki. Podsumowując do budowy obydwu tarlisk potrzeba będzie 75 ton żwiru o średnicy 20-30mm oraz 20 ton żwiru o średnicy większej z dodatkiem pewnej ilości sporych głazów. 14
4. Oczekiwane korzyści Na ten moment nie jest możliwym dokładne ani przybliżone określenie jak wiele pstrągów wyklutych ze złożonej ikry na nowo utworzonych tarliskach dożyje do formy dorosłej. Można jednak sądzić, uwzględniając obecne warunki, że przeżywalność ikry, po utworzeniu tarlisk w omówionych miejscach, wzrośnie o kilkaset procent. Na dzień dzisiejszy sytuacja ikry złożonej w różnych miejscach dorzecza Białej Przemszy jest tragiczna i przeżywalność do formy dorosłej może wynosić zaledwie ułamek procenta bądź nawet być równa zeru. Pierwszych obliczeń będzie można dokonać w czasie jesiennej inwentaryzacji gniazd tarłowych. Z odcinków, na których planowane jest urządzanie sztucznego tarliska celowym wydaje się odłowienie wcześniejsze ryb, agregatem spalinowym z przystawką na prąd stały i przeniesienie ich w bezpieczniejsze rejony. Wynik elektropołowów pozwoli jednocześnie na ustalenie aktualnego rybostanu i będzie stanowić punkt odniesienia przy dalszym szacowaniu efektywności tarliska. Można to zrobić również metodą elektropołowów, ponieważ narybek pstrąga potokowego w pierwszym roku zajmuje stanowiska w stosunkowo niedużej odległości od gniazda tarłowego, 200 w dół, 100m w górę rzeki. Jednak sama budowa tarlisk nie wystarczy aby pstrąg potokowy mógł w wodach dorzecza odtworzyć silną naturalną populację. Oprócz tego bardzo istotna będzie ciągła jego ochrona a także kontrola projektowanych tarlisk. Pstrągi grupujące się w stada tarłowe są zazwyczaj bardzo widoczne i na krótki czas stają się praktycznie niepłochliwe. Należy więc dokonać wszelkich starań aby szczególnie w czasie tarła nikt i nic nie zakłócało tego pięknego i coraz rzadszego zjawiska. Jest szansa, że po 3-4 latach pierwsze pstrągi pochodzące z naturalnego tarła powinny powrócić na tarliska. Czy tak się stanie? Niestety coraz większa presja wędkarska połączona z bezmyślnym zabieraniem wszystkich złowionych ryb zmniejsza tę szansę. Chyba, że coraz popularniejsza wśród wędkarzy metoda złów i wypuść stanie się nad naszymi wodami normą. Wtedy to na pierwsze korzyści budowy tarlisk nie przyjdzie nam długo czekać. Oczywiście korzyści z budowy tarlisk mogą być nie tylko natury wędkarskiej. Zyska całe środowisko naturalne tutejszego, tak bardzo zdegradowanego regionu. Być może tarło pstrąga stanie się lokalną ciekawostką, która przyciągać będzie nad wody miłośników dzikiej przyrody. Byłoby to o tyle wskazane, że obecność ludzi pozytywnie zainteresowanych tym zjawiskiem przyczynić się może do zniechęcenia ewentualnych kłusowników. 15
5. Plany dalszej kontynuacji i rozwoju projektu W perspektywie kilku lat warto rozpatrzyć utworzenie podobnych tarlisk także w innych miejscach dorzeczach. Za jakiś czas (5-10 lat) wody rzeki Białej pochodzące z kopalni rudy cynku i ołowiu nie powinny już dostarczać tak dużej ilości zanieczyszczeń do Białej Przemszy. Wtedy to można będzie wykorzystać na utworzenie tarliska miejsce teoretycznie bardzo dobre, ale obecnie nie możliwe do przyjęcia właśnie ze względu na fakt dużej ilości zawiesiny niesionej wodami Białej Przemszy. Mowa tu młynówce w Okradzionowie (zdjęcia poniżej), oraz korycie rzeki poniżej jazu elektrowni wodnej. W tych miejscach docelowo można pokusić się o urządzenie dużych tarlisk, których lokalizacja byłaby nie wątpliwie dużą atrakcją turystyczną, a takie spotkanie z naturą miałoby, jak się wydaje nie bagatelne znaczenie edukacji ekologicznej. Przykłady takie mamy już w kraju. Tarliska na rzece Łebie w Lęborku, wykonane przez Towarzystwo Przyjaciół Rzeki Łeby, czy chociażby w Słupsku, tarliska na Słupi wykonane przez Stowarzyszenie Proekologiczne Słupia i Parku Krajobrazowego Dolina Słupi przy współudziale WFOŚ w Gdańsku ( http://www.wfosigw-gda.pl/uploadfiles/biuletyn.html - czas troci ). Już dzisiaj można powiedzieć, że przedsięwzięcia te były ze wszech miar trafione i celowe, a nade wszystko, skuteczne przy wspomaganiu tarła ryb litofilnych. 16
Należałoby też zadbać o istniejące już tarliska na Kanale Szczakowskim (zdjęcia poniżej), których choć nie brakuje, to są jednak w kiepskim stanie, głównie ze względu na nadmierne zapiaszczenie. Jest jeszcze wiele innych miejsc w dorzeczu gdzie tego typu konstrukcje przydałyby się i w odpowiedni sposób spełniały swoje funkcje. Autor tej pracy ma ogromną nadzieję, że zamierzone działania uda się w krótkim czasie zrealizować. Liczy także na aktywną pomoc w tym zakresie szczególnie ze strony Polskiego Związku Wędkarskiego, towarzystw i formacji ekologicznych, władz lokalnych a także wszystkich osób prywatnych, miłośników przyrody, głęboko poruszonych sytuacją pstrąga potokowego, najpiękniejszą rybą polskich wód, w dorzeczu Białej Przemszy. 6. Literatura Błachuta, J., Zacharczyk, K., 2000. Pstrąg i Lipień. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. Jeleński, J., 2004. Szacowanie wyników tarła naturalnego pstrągów. Referat wygłoszony na Sympozjum "Naturalne tarło łososia i troci wędrownej - ochrona i formy jego wspomagania" Krzynia 19-20 listopada 2004. Jeleński, J., 2005. Zakres możliwych działań dla odtworzenia tarlisk łososia i troci w rzece Łebie w Lęborku. Praca wykonana na rzecz Towarzystwa Przyjaciół Rzeki Łeby. 17
Jeleński, J., 2002. Pstrążna kołyska cz. I, II i III. http://www.namuche.pl/uwolnij.php?mode=show&id=59 (=61, =63) Marchacz, W., 1936. Krajobraz Śląska polskiego (z uwzględnieniem przyległych krain). Katowice: Kasa im. Mianowskiego - Instytut Popierania Nauki. Niewdana, J., 1995. Ochrona dorzecza Białej Przemszy. V-te Sympozjum jurajskie: człowiek i środowisko naturalne Wyżyny Krakowsko Wieluńskiej. Dąbrowa Górnicza. Raport o stanie środowiska w województwie małopolskim w 2004 roku., 2005. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Krakowie. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Kraków. Stan środowiska w województwie śląskim w 2003 roku., 2004. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Katowice. Wójcik, W., 1997. Ekologiczne następstwa doprowadzania ścieków przemysłowych zawierających metale ciężkie do ekosystemu mokradłowego rzeki Białej. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. 18