Ocena hydromorfologiczna cieków w praktyce dr Adam Hamerla Główny Instytut Górnictwa tel.: 32 259 22 92 email: ahamerla@gig.eu Patronat honorowy: Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
Elementy hydromorfologiczne poza elementami biologicznymi i właściwościami fizykochemicznymi wody decydują o wyniku oceny stanu ekologicznego cieków naturalnych oraz potencjału ekologicznego cieków silnie zmienionych i sztucznych. Fot. A. Hamerla Opracowanie własne Fot. A. Hamerla
W świecie stosowanych jest wiele metod oceny warunków hydromorfologicznych. Standard europejski określono w normie PN-EN14614:2005(U). Podano w nim ogólne zasady i zdefiniowano wymagania, które należy traktować jako minimum w zakresie waloryzacji morfologicznej. Ocena obejmuje 10 kategorii parametrów: sześć grup parametrów dotyczy koryta (geometria koryta, substrat, roślinność korytowa, erozja i depozycja, struktura przepływu, ciągłość), dwie strefy brzegowej (struktura brzegów, roślinność brzegowa), dwie terenów zalewowych (użytkowanie terenów zalewowych, stopień łączności koryta i terenów zalewowych).
Klasyfikacja hydromorfologiczna obejmuje pięć klas, co odpowiada klasyfikacji stanu ekologicznego, proponowanej w dokumentach UE. Wskaźnik jakości ekologicznej (WJE) oblicza się ze stosunku wartości obserwowanej do wartości referencyjnej badanego parametru. Poniżej zestawiono wartości graniczne współczynników WJE dla poszczególnych klas stanu hydromorfologicznego rzek stosowane dotychczas w krajach środkowej Europy i według normy PN-EN 15843. Kraj, autor, rok Wartość współczynnika jakości ekologicznej klasy I II III IV V Niemcy, LÖFL Nadrenia-Westfalia, 1985 >0,72 0,56-0,72 0,46-0,55 0,35-0,45 <0,35 Polska, Ilnicki, Lewandowski, 1995 >0,86 0,70-0,85 0,55-0,69 0,40-0,54 <0,40 Czechy EcoRivHab, Matouskova, 2005 0,9-1,0 0,70-0,90 0,50-0,70 0,30-0,50 <0,30 Czechy HEM, Langhammer, 2007 >0,86 0,70-0,85 0,51-0,69 0,36-0,50 <0,35 Słowacja, 2004 >0,86 0,70-0,85 0,51-0,69 0,36-0,50 <0,35 Słowacja, Sporka, 2007 >0,86 0,70-0,85 0,51-0,69 0,36-0,50 <0,35 Bruksela, PN-EN 15843, 2008 >0,86 0,70-0,85 0,51-0,69 0,36-0,50 <0,35 źródło: M. Adynkiewicz-Piragas, I. Lejcuś,
Załącznik V do RDW precyzuje, jak należy rozumieć wymienione elementy hydromorfologiczne: reżim hydrologiczny określony jest przez ilość i dynamikę przepływu wód, a zatem przez wartości przepływów charakterystycznych oraz sekwencji ich występowania, ciągłość rzeki to cecha zapewniająca sprawność (funkcjonalność) korytarza ekologicznego, jakim jest rzeka wraz z terenami lądowymi od rzeki zależnymi; jest to cecha umożliwiająca wędrówkę organizmów wodnych oraz z wodą związanych, a także nieprzerwany kontakt charakterystycznych gatunków flory, warunki morfologiczne istotne z punktu widzenia jakości ekologicznej rzek to zmienność głębokości i szerokości strumienia, struktura i skład podłoża oraz struktura strefy nadbrzeżnej.
Obecnie ocena hydromorfologiczna wykorzystywana jest do: realizacji procedur wymaganych przez RDW takich, jak np. określenie warunków referencyjnych, ocena stanu ekologicznego poprzez stan hydromorfologiczny i in., planowania działań stanowiących elementy zarządzania zlewni (np. renaturyzacja rzek, ochrona przeciwpowodziowa i in.). Realizacja powyższych celów wymaga ocen hydromorfologicznych na różnych poziomach i użycia różnych metod. Opracowanie własne Fot. A. Hamerla
W roku 2009 Główny Inspektorat Ochrony Środowiska zaakceptował nową metodę MHR (Monitoringu Hydromorfologicznego Rzek). Jej opracowanie wymagało dokonania przeglądu badań wykonanych w Polsce i w innych krajach Europy w latach 1980 2008. Metoda MHR zakłada badanie warunków Fot. A. Hamerla hydromorfologicznych głównych cieków wszystkich wydzielonych w kraju 4508 jednolitych części wód powierzchniowych o łącznej długości około 75 000 km. źródło: Ilnicki i in. 2011
Ocena stanu hydromorfologicznego cieków naturalnych i silnie zmienionych jest wykonywana na podstawie czterech elementów: reżimu hydrologicznego, ciągłości rzeki, morfologii koryta morfologii doliny zalewowej. Źródło: thebritishgeographer.weebly.com Każdy z nich jest oceniany za pomocą 16 wskaźników i 82 atrybutów, zaś cieków sztucznych 19 wskaźników i 34 atrybutów.
River Habitat Survey (RHS) jest brytyjską metodą oceny morfologii rzek, opartą o szczegółowe kartowanie i spełnia warunki minimum określone w standardzie wymienionym w dokumentach UE. Ocena morfologiczna jakości rzeki dokonywana jest poprzez: wskaźnik jakości siedliska HQA (Habitat Quality Assessment) zależny od zakresu i różnorodności naturalnych struktur, wskaźnik modyfikacji siedliska HMS (Habitat Modification Score) zależny od zakresu modyfikacji wynikających z ingerencji człowieka.
Badania terenowe przeprowadza się na reprezentatywnych odcinkach rzek o długości 500 m i szerokości 50 m od brzegów. Ich realizacja przebiega w dwóch etapach: I etap opis podstawowych charakterystyk morfologicznych koryta i brzegów wykonanych na 10 profilach rozmieszczonych co 50 m II etap sumaryczny opis dla całego 500 metrowego odcinka z uwzględnieniem wszystkich cech i przekształceń niezarejestrowanych w pierwszym etapie wraz z dodatkowym opisem doliny rzecznej. Metoda ta nie wykorzystuje typologii rzek i obejmuje 200 cech. Wyniki porównuje się z kluczem i zapisuje w czterostronnicowym formularzu oceny. Źródło: up.poznan.pl
OCENA METODĄ RHS: Karta BHP i klucz terenowy
OCENA METODĄ RHS: Formularz oceny część 1 i 2
OCENA METODĄ RHS: Formularz oceny część 3 i 4
Fot. A. Hamerla
Dziękuję za uwagę Zapraszamy na stronę projektu Patronat honorowy: Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Niniejszy materiał został opublikowany dzięki dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Za jego treść odpowiada wyłącznie Główny Instytut Górnictwa