RHS w Polsce. Koncepcja renaturyzacji rzeki Flinty w oparciu o symulacje wykonane metodą RHS. Flinta w okolicach zbiornika Piłka

Transkrypt

1 River Habitat Survey Maj 2014 numer 7 RHS w Polsce W tym numerze: Koncepcja renaturyzacji rzeki Flinty w oparciu o symulacje wykonane metodą RHS River Habitat Survey w ramach Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Kurs River Habitat Survey 2013 Sprawdź swoją wiedzę w zakresie metody RHS kawe projekty Podręcznik RHS wersja Polska Terminarz kursów 10 Ważne tematy: Koncepcja renaturyzacji rzeki Flinty w oparciu o symulacje wykonane metodą RHS River Habitat Survey w ramach Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Kiedy następny kurs River Habitat Survey Koncepcja renaturyzacji rzeki Flinty w oparciu o symulacje wykonane metodą RHS Dr inż. Karol Pietruczuk BIOLEKO Badania i dokumentacja środowiskowa W roku 2013 przygotowana została koncepcja renaturyzacji rzeki Flinty na odcinku od miejscowości Ryczywół do ujścia do rzeki Wełny. Opracowanie wykonano w ramach międzynarodowego projektu Bałtycki Krajobraz - innowacyjne podejście do zrównoważonych krajobrazów leśnych (akronim Baltic Landscape), współfinansowanym ze środków Programu Operacyjnego Celu 3 Europejska Współpraca Terytorialna - Program Regionu Morza Bałtyckiego Opracowanie to wykonano w oparciu o inwentaryzację hydromorfologiczną rzeki przeprowadzoną metodą RHS. Dla poszczególnych odcinków Flinty zaproponowano różne działania renaturyzacyjne. Przeprowadzona została symulacja skutków ekologicznych proponowanych elementów przedsięwzięć renaturyzacyjnych. Symulacje prowadzono z wykorzystaniem systemu RHS uwzględniając dwa podstawowe wskaźniki stanu hydromorfologicznego (HQA i HMS). Flinta w okolicach zbiornika Piłka Na odcinku Flinty w okolicach zbiornika Piłka, rzeka była przekształcona szczególnie ze względu na istniejącą budowlę piętrzącą (jaz) oraz wybudowanego w bezpośrednim sąsiedztwie sztucznego zbiornika wodnego. Jaz jest elementem silnie modyfikującym warunki hydrologiczne rzeki, retencjonuje wodę, doprowadza do jej stagnacji oraz ogranicza migrację organizmów wodnych. Do degradacji hydromorfologicznej przyczynia się także most drogowy oraz umocnienia betonowe znajdujące się bezpośrednio przy nim. W odległości 40 m poniżej mostu znajduje się próg betonowy o wysokości 30 cm. Odcinek rzeczny, w skład którego wchodziła część cieku spiętrzona przez jaz oraz odcinek 50 poni-

2 S t r. 2 RHS w Polsce M a j 2014 żej jazu, charakteryzował się stosunkowo niewielkim stopniem przekształcenia (HMS=11). Na odcinku tym stwierdzono bardzo ograniczony zakres zjawisk depozycji rumowiska i erozji brzegowej. Poprawę warunków hydromorfologicznych można osiągnąć poprzez: Przebudowę umocnień z wykorzystaniem materiałów naturalnych przy moście znajdującym się w obrębie stanowiska badawczego. Umocnienia należy wykonać z kamieni na materacach wiklinowych, które w połączeniu z obecnym umocnieniem, stworzą dogodniejsze warunki dla organizmów żywych. Usunięcie progu betonowego znajdującego się poniżej mostu, który jest elementem sztucznym w środowisku. Obecnie próg nie pełni żadnej funkcji technicznej, a jest barierą dla organizmów żywych. Istniejący jaz jest barierą dla organizmów wodnych, dlatego należy zaprojektować oraz przygotować przepławkę dla organizmów wodnych. Umiejscowienie zespołu deflektorów drewniano-kamiennych składających się z czterech sztuk na badanym odcinku. Deflektory zlokalizowane będą 450 m powyżej mostu drogowego (jazu). Zastosowanie deflektorów wpłynie pozytywnie na zmianę prędkości wody, rodzaj przepływu oraz wytworzenie naturalnych elementów morfologicznych rzeki. Zatopienie dwóch pni drewnianych w korycie. Pnie należy solidnie umiejscowić na brzegu i rozmieścić 350 oraz 250 m powyżej mostu. Pnie drewniane zwiększą liczbę siedlisk dla fauny oraz flory wodnej. Obecnie odnotowano jedynie jeden niewielki pień w korycie rzeki. Wykonanie wyspy kamiennej na wiklinie złożonej z co najmniej czterech dużych kamieni (głazów) w korycie. Wyspa będzie zlokalizowana 500 m powyżej mostu. Umieszczone kamienie przyczynią się do wytworzenia miejsc życia i rozwoju organizmów wodnych. Wprowadzenie nasadzenia drzew na prawym i lewym brzegu w odległości 200 m poniżej mostu. Na lewym brzegu znajdują się drzewa i są rozmieszczone punktowo, jednakże na prawym brzegu brak jest drzew na wspomniany, 200 m odcinku. Należy zasadzić na lewym brzegu 20, a na prawym 40 drzew. Do nasadzeń zastosować olchę czarną. Drzewa dostarczą materię organiczną rzece w postaci konarów, gałęzi czy liści, które są ważnym elementem w życiu i rozwoju fauny i flory. Ponadto drzewa wpłyną pozytywnie na zróżnicowanie zacienienia koryta rzeki, co w konsekwencji powoduje wytworzenie nowych siedlisk życia dla organizmów żywych. Wariant alternatywny to usunięcie jazu i całkowite likwidacja umocnień brzegu cieku z materiałów typu ciężkiego. Pozostawienie spiętrzenia w formie wielostopniowego progu wykonanego z drewna. Wariant wymaga szczegółowych analiz. Należy poczynić starania nad wykupieniem gruntów w pasie szerokości 10 m

3 RHS w Polsce M a j 2014 S t r. 3 od brzegów, aby zjawiska erozji brzegowej nie powodowało strat u prywatnych właścicieli. Propozycja działań renaturyzacyjnych dla odcinka Piłka (Tabela 1) wykazała w symulacjach, że proponowane zmiany mogą poprawić biotop rzeczny zarówno wzbogacając w naturalne elementy morfologiczne, jak i zmniejszyć skalę przekształceń. Symulacja wykazała, że likwidacja spiętrzenia pozwala osiągnąć I klasę stanu hydromorfologicznego (przy obecnej III klasie). Tabela 1. Symulacja skutków proponowanych działań renaturyzacyjnych na rzece Flincie na odcinku Piłka Nr Wariant HQA HMS Klasa A Sytuacja obecna 53 9 III B Przebudowa części umocnień brzegowych 53 5 II C Wprowadzenie progu, sztucznych wysp, deflektorów i pni 64 9 III D B+C 64 5 II E D+Likwidacja spiętrzenia 66 2 I Flinata w okolicach miejscowości Ryczywół Flinata w okolicach miejscowości Ryczywół charakteryzowała się silnym przekształceniem (HMS = 45). Przyczyną było niedawne profilowanie brzegów i koryta połączone z jego pogłębieniem. Prace konserwacyjne były prowadzone na znacznej długości, początek odnotowano powyżej Ryczywołu, a koniec w miejscowości Wiardunki. Wykonane zabiegi wpłynęły w znacznym stopniu negatywnie na właściwości hydromorfologiczne rzeki. Z koryta zostało usunięte rumowisko czy duże kamienie. Obecnie na odcinku badawczym (oraz poniżej i powyżej niego) brak widocznych zjawisk depozycji rumowiska, a procesy erozji rzecznej są bardzo ograniczone. Rzeka jest prosta na długim odcinku ponad 4 km, występuje głównie jeden rodzaj przepływu, co wpływa negatywnie na ekosystem rzeki. Na stanowisku badawczym stwierdzono też umocnienie brzegu na niewielkim odcinku, bezpośrednio przy moście drogowym. Prace renaturyzacyjne na odcinku na którym wykonano pogłębianie i profilowanie koryta oraz profilowanie brzegów powinny mieć bardzo szeroki zakres. Poprawę warunków hydromorfologicznych można osiągnąć poprzez: Przebudowę umocnień z wykorzystaniem materiałów naturalnych przy moście znajdującym się w obrębie stanowiska badawczego. Umocnienia należy wykonać z narzutu kamiennego na materacach wiklinowych, które w połączeniu z obecnym umocnieniem, stworzą dogodniejsze warunki dla organizmów żywych. Ponadto umocnienia wikliną należy wykonać w miejscach w których występuje silna erozja brzegów. Takie miejsce odnotowano na prawym brzegu

4 S t r. 4 RHS w Polsce M a j m poniżej mostu. Bezpośrednio przy moście należy zastosować pale drewniane w celu stabilizacji podłoża oraz faszynę. Wykonanie trzech drewnianych progów stabilizujących, dwie sztuki w odległości 700 i 60 m powyżej mostu w oraz jeden w odległości 450 m poniżej mostu. Próg spowoduje wytworzenie nowych siedlisk dla życia organizmów wodnych, jak również wpłynie na zmianę przepływu wody w korycie, gdzie obecnie występuje jeden rodzaj przepływu. Umiejscowienie czterech zespołu deflektorów drewniano-kamiennych składających się z czterech sztuk na badanym odcinku. Deflektory zlokalizowane będą 700 i 300 m powyżej mostu drogowego oraz 600 i 200 m poniżej mostu. Zastosowanie deflektorów wpłynie pozytywnie na zmianę prędkości wody, rodzaj przepływu oraz wytworzenie naturalnych elementów morfologicznych rzeki (Rycina 1). Rycina 1. Usytuowanie proponowanych deflektorów drewniano-kamiennych i sztucznych wysp kamiennych na materacach wiklinowych Zastosowanie trzech deflektorów drewnianych powyżej mostu drogowego, oraz trzech poniżej mostu. Zatopienie czterech pni drewnianych w korycie. Pnie należy solidnie umiejscowić na brzegu i rozmieścić 500 i 200 m powyżej mostu oraz 400 i 100 m poniżej. Pnie drewniane zwiększą liczbę siedlisk dla fauny oraz flory wodnej. Obecnie nie odnotowano żadnego pnia w korycie rzeki. Wszystkie pnie i elementy drewniane zostały usunięte i w czasie prowadzonych badań leżały na brzegach. Wykonanie czterech wysp kamienny na wiklinie złożonych z co najmniej

5 RHS w Polsce M a j 2014 S t r. 5 trzech dużych kamieni w korycie. Wyspy będą zlokalizowane 100 i 250 m powyżej mostu oraz 150 i 500 m poniżej. Umieszczone kamienie przyczynią się do wytworzenia miejsc życia i rozwoju organizmów wodnych, biorąc pod uwagę, że w czasie prac konserwacyjnych podłoże zostało usunięte w tym kamienie (Rycina 1). Wykonanie dwóch narzutów żwirowych w korycie rzeki w odległości 400 m powyżej mostu oraz 300 m poniżej mostu. Nasypy powinny być zbudowane z co najmniej 30 ton materiału (średnica frakcji żwirowej od 10 do 100 mm). Nasyp będzie wykonany w celu zróżnicowania podłoża w korycie rzeki, które będzie miejscem rozrodu ryb litofilnych. Obecnie w podłożu głównie występuje piasek, którego to dominacja stała się bardziej wyraźna po wydobyciu substratu dna. Wprowadzenie nasadzenia drzew na prawym brzegu poniżej mostu, ponieważ na odcinku badawczym było ubogo pod względem tego elementu. Należy nasadzić 30 sztuk drzew olch czarnej. Propozycja działań renaturyzacyjnych dla odcinka Ryczywół (Tabela 2) wykazała w symulacjach, że proponowane zmiany mogą poprawić biotop rzeczny zarówno wzbogacając w naturalne elementy morfologiczne, jak i zmniejszyć skalę przekształceń. Wprowadzenie proponowanych zmian pozwala osiągnąć IV klasę stanu hydromorfologicznego (przy obecnej V klasie). Tabela 2. Symulacja skutków proponowanych działań renaturyzacyjnych na rzece Flincie na odcinku Ryczywół Nr Wariant HQA HMS Klasa A Sytuacja obecna V B Przebudowa części umocnień brzegowych i ograniczenie pogłębiania i profilowania dna V koryta C Uzupełnienie zadrzewień przybrzeżnych o długości 200 m V D Wprowadzenie progu, sztucznych wysp, deflektorów i pni V E B+C+D IV Fot. Marta Szwabińska

6 S t r. 6 RHS w Polsce M a j 2014 River Habitat Survey w ramach Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego (ZMŚP) funkcjonuje w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska. Jego zadaniem jest prowadzenie obserwacji możliwie jak największej liczby elementów środowiska przyrodniczego, w oparciu o planowe i zorganizowane badania stacjonarne. Uzyskane wyniki z prowadzonych obserwacji stanowią podstawę do sporządzenia prognoz krótko i długoterminowych rozwoju środowiska przyrodniczego oraz przedstawienia kierunków zagrożeń i sposobów ich przeciwdziałania. Podstawowym obiektem badań w ZMŚP jest zlewnia rzeczna, w zasięgu której zlokalizowane są testowe powierzchnie badawcze, ujmujące możliwie wszystkie typy ekosystemów badanego krajobrazu. Badania realizowane są w Stacjach Bazowych, które Rycina 1. Logo Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego są lokalizowane na obszarach reprezentujących podstawowe typy krajobrazów naszego kraju. Od roku 2015 Program ZMŚP będzie wzbogacony o ocenę rzek prowadzoną metodą River Habitat Survey. Dla każdej Stacji Bazowej ZMŚP planuje się przeprowadzenie waloryzacji RHS trzech odcinków rzecznych. Badania będą prowadzone w każdej Stacji Bazowej i będą powtarzane co trzy lata. Metoda RHS była prezentowana w ramach XX Ogólnopolskiej Szkoły Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego, która odbyła się w Mąchocicach Kapitulnych (woj. Świętokrzyskie) w terminie r.

7 S t r. 7 RHS w Polsce M a j 2014 Kurs River Habitat Survey 2013 Mgr inż. Marta Szwabińska i inż. Marta Lisiak Uniwersytet Przyrodniczy w Poznanniu W dniach od 4-6 września 2013 roku już po raz dziewiąty odbył się kurs naukowo-szkoleniowy z zakresu hydromorfologicznej oceny rzek w oparciu o metodę River Habitat Survey. Kurs realizowany był w ramach Letniej Szkoły Ekologii na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu, a zajęcia terenowe przeprowadzono na okolicznych rzekach. Zajęcia prowadzone były wspólnie przez pracowników naukowych Katedry Ekologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, jak również grono specjalistów z Wielkiej Brytanii. Kadrę prowadzących uzupełnili dodatkowo pracownicy Katedry Ekologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, twórcy polskiej wersji metody, którzy od ponad 15 lat wykorzystują ja w badaniach polskich rzek. Trzy dni kursu były czasem intensywnej nauki połączonej z praktyką. W ciągu pierwszych dwóch dni kursu odbyły się liczne wykłady, jak również zajęcia kameralne oraz terenowe, na których uczestnicy zapoznali się z wszystkimi założeniami systemu oraz metodyką prowadzenia badań. Oprócz problemów ze stosowaniem metody RHS przedstawiono, także zagadnienia praktycznego wykorzystania metody RHS w pracach naukowych oraz ocenach i monitoringu środowiska. Ostatniego dnia odbył się egzamin sprawdzający wiedzę i umiejętności kursantów, a jego pozytywny wynik pozwolił na otrzymanie akredytacji RHS Competent Surveyor (Poland). Po raz kolejny kurs River Habitat Survey cieszył się dużym zainteresowaniem osób chcących wykorzystać metodę w praktyce oraz uzupełnić wiedzę i informacje o tym bardzo różnorodnym ekosystemie. Wśród uczestników byli między innymi pracownicy Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska, Towarzystwa Badań i Ochrony Przyrody, Klubu Przyrodników oraz studenci i pracownicy Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

8 RHS w Polsce M a j 2014 S t r. 8 Sprawdź swoją wiedzę Pytanie 1: Opisz typ przepływu oraz substrat dna w korycie rzeki widocznej na powyższym zdjęciu. Pytanie 2: Opisz typ przepływu widoczny na zdjęciu po prawej Pytanie 3: Czy na powyższych zdjęciach można dostrzec naturalne elementy morfologiczne? Odpowiedzi prosimy przesyłać drogą mailową na adres kszosz@up.poznan.pl do 30 września 2014 roku

9 RHS w Polsce M a j 2014 S t r. 9 Podręcznik RHS wersja polska 2012 River Habitat Survey (RHS) jest systemem oceny jakości rzek odnoszącym się do ich warunków hydromorfologicznych. Badania opierają się dokładnym zinwentaryzowaniu zdefiniowanych elementów środowiska. Pomocnym elementem przy inwentaryzacji jest podręcznik do badań terenowych według metody River Habitat Survey. Obecne opracowanie jest już siódmym wydaniem polskiej wersji podręcznika RHS. Zostało ono poprawione i uzupełnione, jednak układ jest analogiczny jak we wcześniejszych wydaniach. Wprowadzone zostały następujące zmiany w stosunku do poprzednich wersji: Uaktualniono pierwszą część podręcznika, zawierającą ogólne informacje o systemie RHS, m.in. rozszerzono opis zakresu wykorzystania metody RHS oraz uaktualniono wykaz publikacji dotyczących zastosowania metody RHS w Polsce. Dostosowano nazewnictwo kategorii materiału dna koryta do nomenklatury geologicznej i gleboznawczej - zmieniono nazwę kamyki/żwir na żwir. Podkategoria kamyki odpowiada w nowej wersji żwirowi grubemu. Poprawiono liczne odnośniki do zdjęć w tekście w trzeciej części podręcznika. Znacznie rozszerzono czwartą część podręcznika. Dodano opisy kolejnych dwóch syntetycznych wskaźników hydromorfologicznych: Wskaźnika Jakości Siedliska Rzecznego River Habitat Quality Index (RHQ) oraz Wskaźnika Modyfikacji Siedliska Rzecznego River Habitat Modification Index (RHM). Dodano opis sposobu oceny klasy stanu hydromorfologicznego na podstawie wskaźników HQA i HMS. Dodano 8 nowych fotografii do piątej części podręcznika.

10 Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska ul. Piątkowska 94c Poznań tel Redakcja biuletynu: Marta Lisiak Krzysztof Szoszkiewicz Fotografie: Krzysztof Szoszkiewicz Dariusz Płąchocki Marta Szwabińska Nasza oferta: Organizacja szkoleń: Kursy szkoleniowe w zakresie Makrofitowej Metody Oceny Rzek Kursy szkoleniowe w zakresie metody River Habitat Survey (RHS) Szkolenia przygotowujące do inwentaryzacji przyrodniczych na obszarach Natura 2000 Ekspertyzy: Ocena rzek zgodna z Ramową Dyrektywą Wodną (RDW) (badania elementów biologicznych, hydromorfologicznych i fizyko-chemicznych) Opracowania i ekspertyzy dotyczące inwestycji hydrotechnicznych na cele ochrony wód w rozumieniu zapisów RDW Oceny oddziaływań przedsięwzięć na środowisko Inwentaryzacje przyrodnicze i plany ochrony obszarów chronionych Jesteśmy w sieci: Fot. Dariusz Płąchocki Zapraszamy na kursy RHS 2014 Ze względu na duże zainteresowanie w 2014 roku planowane są dwa kursy szkoleniowe z zakresu metody RHS. Pierwszy odbędzie się w terminie 9-11 lipca a drugi września. Oba kursy odbędą się w Poznaniu. Kursy realizowane są w ramach Letniej Szkoły Ekologii obejmujących cykl szkoleń z zakresu ekologii stosowanej, w szczególności metod wykorzystywanych w ochronie środowiska oraz ochronie przyrody. Zajęcia podczas kursu wzorem lat ubiegłych prowadzone będą przez wykładowców z Wielkiej Brytanii oraz przez pracowników Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. W programie przewiduje się wykłady, warsztaty kameralne i zajęcia w terenie. Po ukończeniu kursu istnieje możliwość przystąpienia do egzaminu akredytacyjnego. Szczegóły na stronie: Zgłoszenia prosimy przesyłać na adres: dgebler@up.poznan.pl Fot. Dariusz Płąchocki