Temat: Poetycka podróż do krainy dzieciństwa w filmie Tadeusza Konwickiego Dolina Issy Opracowanie: Danuta Górecka Etap edukacyjny: ponadgimnazjalny Przedmiot: język polski Czas: 2 godziny dydaktyczne (bez projekcji filmu) Treści nauczania zgodne z podstawą: IV etap nauczania: uczeń wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty, porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach. Pytanie kluczowe: Czy kraina dzieciństwa przedstawiona w filmie była arkadią, mityczną krainą szczęśliwości? Po zajęciach uczeń będzie umiał: przytoczyć podstawowe informacje związane z twórczością Tadeusza Konwickiego i Czesława Miłosza; samodzielnie formułować opinie i wnioski wynikające z analizy i interpretacji obrazu filmowego; odczytać najważniejsze przesłania wybranych wierszy Czesława Miłosza. Metody pracy: praca w parach i w grupach, elementy heurezy i dyskusji, praca z tekstem Materiały dydaktyczne: rzutnik multimedialny, film Dolina Issy Tadeusza Konwickiego; materiały pomocnicze nr 1 4; arkusze papieru, mazaki. Słowa kluczowe: kraina dzieciństwa, arkadia, nostalgia, muzyka w filmie, struktura dzieła filmowego, związki między poezją a filmem, nastrojowość, film poetycki Uwagi: Przed zajęciami uczniowie zapoznają się z filmem Dolina Issy Tadeusza Konwickiego. Ich zadanie polega na opisaniu realiów socjologicznych, etnograficznych i historycznych, w których została osadzona akcja filmu. W tym celu podziel uczniów na trzy grupy i rozdaj karty pracy (materiał pomocniczy nr 1). Uczniowie mogą wypełniać je samodzielnie bądź zespołowo. Przebieg zajęć: 1. Rozpocznij lekcję, rozdając uczniom kopie fragmentów utworów Adama Mickiewicza, Czesława Miłosza i Tadeusza Konwickiego (materiał pomocniczy nr 2). Poproś młodzież, aby zapoznała się z tekstami, a następnie, pracując w parach, poszukała odpowiedzi na pytania: Co łączy te fragmenty? Co na ich podstawie można powiedzieć o podmiotach lirycznych tekstów? Ustalenia uczniów zapisz na tablicy (np. nostalgia, tęsknota za utraconą krainą dzieciństwa, wyrazistość powracających wspomnień, motyw Litwy, motyw doliny rzeki itp.).
2. Odwołaj się do filmu Dolina Issy wcześniej obejrzanego przez klasę. Wspólnie z uczniami ustal czas i miejsce akcji: Litwa, okolice nad rzeką Niewiażą (Issą); ok. 1920 r., ta część Litwy stała się właśnie odrębnym państwem (w 1918 r. utworzono Republikę Litewską). Przypomnij najważniejsze fakty związane z genezą filmu (informacje te znajdziesz m.in. na stronach oraz www.filmpolski.pl). Zwróć uwagę uczniów na podobne losy reżysera filmu i autora książki pt. Dolina Issy. Podsumowując ten fragment lekcji, zapytaj podopiecznych: Dlaczego Tadeusz Konwicki zdecydował się nakręcić film właśnie na podstawie Doliny Issy Czesława Miłosza? Uczniowie zastanawiają się nad tym pytaniem, pracując w parach. Ich ustalenia zapisz na tablicy. 3. Przedstaw uczniom temat lekcji. Wyjaśnij, że ich zadaniem będzie zrekonstruowanie kraju dzieciństwa przedstawionego w filmie i omówienie sposobów jego poetyckiej kreacji. 4. Zacznij od zebrania wiadomości, które uczniowie opracowali po projekcji filmu w kartach pracy (materiały pomocnicze nr 1). Na początku poproś podopiecznych, aby usiedli w trzech grupach i wspólnie uzupełnili brakujące informacje. Następnie liderzy przedstawiają wyniki pracy zespołów, reszta klasy wprowadza swoje uzupełnienia. Podsumuj tę część lekcji, wskazując na bogate realia socjologiczne, etnograficzne, a nawet historyczne, które zostały pokazane w filmie. Razem z uczniami zastanów się, czy kraina dzieciństwa przedstawiona w filmie była arkadią, mityczną krainą szczęśliwości. 5. Poinformuj uczniów, że w drugiej części zajęć będą zastanawiali się nad tym, w jaki sposób w filmie wykreowano krainę dzieciństwa. W toku rozmowy, odpowiednio sterowanej przez ciebie pytaniami, pomóż uczniom sformułować spostrzeżenia dotyczące poetyki filmu. Zadbaj o to, aby młodzież zapisała je do zeszytów (zwróć uwagę na muzykę, światło, sposób pokazywania przyrody, wystudiowane, wyraziste kadry, epizodyczny charakter fabuły, brak tradycyjnej narracji przyczyno-skutkowej, różne płaszczyzny czasowe). 6. Podkreśl obecność wierszy Miłosza w filmie Konwickiego. Wymień ich tytuły oraz nazwiska aktorów, którzy je recytują (materiał pomocniczy nr 3). Następnie podziel uczniów na sześć zespołów. Wyjaśnij, że pierwsze dwie grupy zajmą się wierszem W mojej ojczyźnie ; grupy trzecia i czwarta utworem Obłoki, a piąta i szósta lirykiem Tak mało. Rozdaj zespołom karty pracy (materiał pomocniczy nr 4), uczniowie będą je wypełniać w czasie projekcji fragmentów, w których aktorzy recytują poszczególne wiersze. Przed odtworzeniem filmu zadaj pytania: 7. Kiedy pojawia się ten wiersz w filmie, jakie sceny poprzedzają jego recytację, a jakie pojawiają się po niej? Kto recytuje wiersz? W jakich okolicznościach? Jakie znaczenia niesie z sobą ten wiersz w kontekście filmu? Co łączy tekst poetycki z filmową Doliną Issy? 8. Wnioski z dyskusji grupy zapisują na plakacie, który później prezentują na forum klasy. 9. Podsumowując, zadaj uczniom pytanie: Jaką rolę w filmie Tadeusza Konwickiego odgrywają wiersze Czesława Milosza? Propozycje zgłaszane przez młodzież zanotuj na tablicy. Zadbaj, aby uczniowie zapisali je w zeszytach (np. wiersze pełnią funkcję kompozycyjną pojawiają się na początku i końcu filmu, są subiektywnym komentarzem do wydarzeń, podkreślają poetycki charakter filmu, stawiają ważne pytania, nadają
obrazowi wieloznaczność, pogłębiają problematykę poruszaną w filmie, uniwersalizują przesłanie filmu). 10. Na koniec jeszcze raz przypomnij temat lekcji. Zauważ, że skoro rzeczywista podróż do krainy dzieciństwa z różnych powodów była niemożliwa, Miłosz i Konwicki powracali na Litwę dzięki ciągle żywej pamięci, w snach, marzeniach i wspomnieniach, którym nadawali poetycki kształt. 11. Ostatnią część lekcji poświęć omówieniu aktywności uczniów oraz wyjaśnieniu pracy domowej. Praca domowa (do wyboru): 1. Wybierz jeden z wierszy Czesława Miłosza, który pojawia się w filmie, a następnie dokonaj analizy i interpretacji tego utworu, zwracając szczególną uwagę na jego związek z Doliną Issy. 2. Dolinę Issy Tadeusza Konwickiego określa się jako film poetycki, film psychologiczny, esej filmowy. Które z tych określeń wydaje ci się najwłaściwsze? Uzasadnij swoje stanowisko. Materiał pomocniczy nr 1 Karta pracy grupa I Jesteście GRUPĄ SOCJOLOGÓW, którą interesują społeczne reguły, procesy i struktury łączące i dzielące bohaterów filmu. Krótko omówcie: narodowości zamieszkujące Dolinę Issy oraz relacje między nimi; grupy społeczne ukazane w filmie (zwróćcie uwagę na ich zamożność, źródła utrzymania, wzajemne stosunki, język, którym się posługują); moment historyczny, w którym rozgrywa się akcja Doliny Issy. Swoje ustalenia zapiszcie na arkuszu i przygotujcie się do ich zaprezentowania klasie. Karta pracy grupa II Jesteście GRUPĄ ETNOLOGÓW, która zajmie się badaniem kultury społeczności ukazanej w Dolinie Issy. Krótko omówcie: wierzenia ludzi, ich postawę wobec świata i otaczającej ich przyrody; zwyczaje, obrzędy, charakterystyczne zajęcia ukazane w filmie; sposób spędzania wolnego czasu. Swoje ustalenia zapiszcie na arkuszu i przygotujcie się do ich zaprezentowania klasie. Karta pracy grupa III
Jesteście GRUPĄ KRONIKARZY, która spisuje dzieje postaci ukazanych w filmie. Krótko przedstawcie: najważniejszych bohaterów filmu; wydarzenia z nimi związane. Swoje ustalenia zapiszcie na arkuszu i przygotujcie się do ich zaprezentowania klasie. Materiał pomocniczy nr 2 1. Dziś dla nas, w świecie nieproszonych gości, W całej przeszłości i w całej przyszłości Jedna już tylko jest kraina taka, W której jest trochę szczęścia dla Polaka, Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie Święty i czysty, jak pierwsze kochanie, Nie zaburzony błędów przypomnieniem, Nie podkopany nadziei złudzeniem, Ani zmieniony wypadków strumieniem. Gdziem rzadko płakał, a nigdy nie zgrzytał, Te kraje rad bym myślami powitał, Kraje dzieciństwa, gdzie człowiek po świecie Biegł jak po łące, a znał tylko kwiecie Miłe i piękne, jadowite rzucił, Ku pożytecznym oka nie odwrócił. Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz. Epilog 2. Rzeka płynęła dalej przez dębowe i sosnowe lasy. Stałem w trawach po pas, wdychając dziki zapach żółtych kwiatów. I obłoki. Jak zawsze w tamtych stronach, dużo obłoków. Czesław Miłosz, Nad Wilią 3. Przedsiębiorę daleką podróż. Powracam tam, skąd kiedyś wyszedłem, albo raczej skąd mnie wygnano. Wyruszam nie wiem po co. Może, aby ogrzać oczy krajobrazem śniącym się każdej nocy zimowej, może, by spotkać człowieka, którego nie mogę zapomnieć. A może by umrzeć, nawet choćby nie naprawdę. Jest u nas taka dolina. Zbieramy tam zawsze orzechy leszczynowe. Nie, to nie dolina. Raczej zboże obłe, pochylony ogród leśny. Widać stamtąd czerwony jar i zieloną pianę olszyn nad rzeką oraz białe mury starej papierni jak umarła dłoń. Pięknie aż boli. Stanisław Bereś, Pół wieku czyśćca. Rozmowy z Tadeuszem Konwickim Materiał pomocniczy nr 3
Cytat literacki: W mojej ojczyźnie Recytacja: Zdzisław Tobiasz Cytat literacki: Z okna Recytacja: Tadeusz Bradecki Cytat literacki: Obłoki Recytacja: Józef Duriasz Cytat literacki: Słońce Recytacja: Jerzy Kamas Cytat literacki: Dziecię Europy (cz. 6) Recytacja: Marek Walczewski Cytat literacki: Twój głos Recytacja: Krzysztof Globisz Cytat literacki: Tak mało Recytacja: Igor Śmiałowski Materiał pomocniczy nr 4 Tytuł wiersza W której części filmu pojawia się wiersz? Sceny (wydarzenia) poprzedzające recytację Sceny (wydarzenia) następujące po recytacji Sceneria melorecytacji Postać recytująca wiersz Związki między wierszem a filmem