Program nauczania podstaw przedsiębiorczości Przedsiębiorczość klucz do sukcesu

Agnieszka Mikina Małgorzata Sienna Program nauczania podstaw przedsiębiorczości Przedsiębiorczość klucz do sukcesu Dla liceum ogólnokszałcącego, techikum i zasadniczej szkoły zawodowej 1

Projekt okładki: Radosław Pazdrijowski Redakcja: Barbara Gers Redaktor prowadzący: Stanisław Grzybek Wydawnictwo REA, Warszawa 2012 ISBN 978-83-7544-449-5 Wydawnictwo REA s.j. 01-217 Warszawa, ul. Kolejowa 9/11 tel./fax: (22) 631-94-23, 632-21-15, 632-69-03, 632-68-82 http://www.rea-sj.pl e-mail: handlowy@rea-sj.pl Podręcznik i wszystkie pomoce dydaktyczne są chronione prawem. Każdorazowe ich wykorzystanie w innych niż zastrzeżone prawem przypadkach wymaga pisemnego zezwolenia wydawnictwa. 2

Spis treści Wstęp 5 1. Podstawowe cele i założenia programu nauczania podstaw przedsiębiorczości Przedsiębiorczość klucz do sukcesu 7 2. Charakterystyka poszczególnych modułów programu 10 3. Propozycja minimalnej liczby godzin dydaktycznych na realizację poszczególnych modułów programu 12 4. Podstawowe cele wychowania osiągane przez realizację programu nauczania podstaw przedsiębiorczości Przedsiębiorczość klucz do sukcesu 13 5. Układ ogólnych i szczegółowych celów kształcenia oraz odpowiadający im materiał nauczania i zagadnienia tematyczne 14 6. Procedury osiągania celów 25 7. Informacje o warunkach niezbędnych do realizacji programu 27 8. Wskazówki dotyczące metod sprawdzania i oceny osiągnięć uczniów 28 3

4

Wstęp Program nauczania podstaw przedsiębiorczości Przedsiębiorczość klucz do sukcesu został opracowany zgodnie z założeniami podstawy programowej nauczania podstaw przedsiębiorczości na IV etapie edukacyjnym zatwierdzonej przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Program zawiera następujące części: 1. Podstawowe cele i założenia programu nauczania. 2. Charakterystyka poszczególnych modułów programu. 3. Podział minimalnej liczby godzin dydaktycznych przeznaczonych na realizację poszczególnych modułów programu. 4. Podstawowe cele wychowania osiągane przez realizację programu nauczania. 5. Układ ogólnych i szczegółowych celów kształcenia oraz odpowiadający im materiał nauczania i zagadnienia tematyczne. 6. Procedury osiągania celów. 7. Informacje o warunkach niezbędnych do realizacji programu. 8. Wskazówki dotyczące metod sprawdzania i oceny osiągnięć uczniów. W części pierwszej przedstawiono rolę zajęć z podstaw przedsiębiorczości w kształceniu uczniów szkoły ponadgimnazjalnej. Wskazano również cele edukacyjne zaplanowane do osiągnięcia w ramach zajęć z podstaw przedsiębiorczości oraz odniesiono się do możliwości kształtowania kompetencji kluczowych przez organizację zajęć z podstaw przedsiębiorczości zgodnie z programem nauczania Przedsiębiorczość klucz do sukcesu. W części drugiej zaprezentowano krótką charakterystykę poszczególnych modułów programu. Część trzecia zawiera propozycję podziału minimalnej liczby godzin dydaktycznych przeznaczonych na realizację poszczególnych modułów programu. W czwartej części przedstawiono cele wychowawcze, które powinny być osiągnięte w wyniku realizacji programu. W części piątej zamieszczono cele ogólne oraz cele szczegółowe z przyporządkowanym im materiałem nauczania oraz zagadnieniami tematycznymi w podziale na poszczególne moduły. 5

Część szósta prezentuje dominujące metody kształcenia, których wykorzystanie w planowaniu i organizacji procesu kształcenia sprzyja osiągnięciu założonych celów. W części siódmej przedstawiono informacje o niezbędnych środkach dydaktycznych, warunkach organizacji zajęć oraz innych działaniach wspierających osiąganie wskazanych w programie celów edukacyjnych. Część ósma zawiera wskazówki dotyczące prowadzenia procesu sprawdzania i oceny osiągnięć szkolnych uczniów wraz z przykładami pytań, zadań i kryteriów oceny. 6

1. Podstawowe cele i założenia programu nauczania podstaw przedsiębiorczości Przedsiębiorczość klucz do sukcesu Podstawowym celem programu nauczania podstaw przedsiębiorczości Przedsiębiorczość klucz do sukcesu jest przygotowanie uczniów do aktywnego i świadomego uczestnictwa w życiu gospodarczym, planowania ścieżki kariery edukacyjnej i zawodowej oraz pełnienia różnych ról zawodowych. Gospodarka rynkowa wymaga wykształcenia takich cech i zachowań, które sprzyjają aktywności i podejmowaniu różnorodnych działań gospodarczych, a także świadomemu kształtowaniu swojej kariery zawodowej. Dlatego też kształtowanie postaw przedsiębiorczych powinno stać się osią działań edukacyjnych podejmowanych w ramach przedmiotu podstawy przedsiębiorczości. Poszczególne moduły programu i ich układ oparte są na założeniu, że człowiek przedsiębiorczy powinien: poznać siebie, swoje możliwości oraz doskonalić umiejętności komunikowania się i współdziałania z innymi (moduł: Człowiek przedsiębiorczy); zapoznać się z podstawowymi uwarunkowaniami gospodarki rynkowej i zasadami funkcjonowania w niej poszczególnych podmiotów gospodarczych (moduły: Funkcjonowanie gospodarki rynkowej, Podstawowe problemy i wyzwania gospodarki rynkowej, Dochody, wydatki i oszczędności gospodarstw domowych); poznać oczekiwania rynku pracy i skonfrontować z nimi swoje predyspozycje i możliwości do pełnienia różnych ról w gospodarce (moduły: Przedsiębiorstwo i przedsiębiorca, Rozwój zawodowy człowieka przedsiębiorczego). Program nauczania podstaw przedsiębiorczości zakłada pogłębienie i poszerzenie zagadnień dotyczących gospodarki rynkowej i planowania kariery, które uczeń powinien poznać w gimnazjum podczas zajęć z wiedzy o społeczeństwie, oraz wprowadzenie nowych, których poznanie pomoże uczniowi w dokonywaniu świadomych wyborów gospodarczych i zawodowych. Układ celów ogólnych i szczegółowych oraz dobór materiału nauczania, zaproponowane metody kształcenia i sposób prowadzenia pomiaru osiągnięć uczniów zostały tak zaplanowane, aby umożliwić kształtowanie umiejętności 7

przedsiębiorczego myślenia i działania uczniów, a w szczególności: samodzielności, odpowiedzialności, rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji, planowania i osiągania postawionych celów, współpracy w zespole. Zakłada się, że przeprowadzenie procesu kształcenia w ramach przedmiotu podstawy przedsiębiorczości zgodnie z zaproponowanym programem umożliwi osiągnięcie następujących celów edukacyjnych: przygotowanie do aktywnego i świadomego uczestnictwa w życiu gospodarczym; kształtowanie postaw przedsiębiorczych; kształtowanie umiejętności skutecznego komunikowania się i współpracy w zespole; poznanie i zrozumienie mechanizmów gospodarki rynkowej; podejmowanie decyzji ekonomicznych i ocenianie ryzyka i skutków podejmowanych działań; poznanie i zrozumienie roli państwa i prawa w gospodarce rynkowej; poznanie uwarunkowań gospodarki polskiej, europejskiej i światowej; przygotowanie do kreowania własnej ścieżki rozwoju zawodowego; kształtowanie umiejętności aktywnego poszukiwania pracy; poznanie podstawowych zasad podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej; identyfikowanie podstawowych zasad etycznych w życiu zawodowym i w działalności gospodarczej. Realizacja programu nauczania podstaw przedsiębiorczości Przedsiębiorczość klucz do sukcesu wspiera również kształtowanie kompetencji kluczowych wskazanych Zaleceniem Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie. Parlament Europejski i Rada uznały za kluczowe te kompetencje, których we współczesnym świecie potrzebują wszystkie osoby do samorealizacji i rozwoju osobistego, bycia aktywnym obywatelem, integracji społecznej i zatrudnienia. W w/w dokumencie wskazano osiem kompetencji kluczowych: 1. porozumiewanie się w języku ojczystym; 2. porozumiewanie się w językach obcych; 3. kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne; 4. kompetencje informatyczne; 5. umiejętność uczenia się; 6. kompetencje społeczne i obywatelskie; 8

7. inicjatywność i przedsiębiorczość; 8. świadomość i ekspresja kulturalna. Polska jako członek Unii Europejskiej stanęła przed koniecznością porządkowania zachowań edukacyjnych nauczycieli zorientowanych na kształtowanie w uczniach kompetencji kluczowych definiowanych jako połączenie wiedzy, umiejętności i postaw. Program Przedsiębiorczość klucz do sukcesu wspiera kształtowanie wszystkich kompetencji kluczowych, jednak szczególny nacisk jest położony na dwie z nich: inicjatywność i przedsiębiorczość oraz kompetencje społeczne. 9

2. Charakterystyka poszczególnych modułów programu Program nauczania podstaw przedsiębiorczości Przedsiębiorczość klucz do sukcesu składa się z sześciu logicznie ze sobą powiązanych modułów: 1. Człowiek przedsiębiorczy. 2. Funkcjonowanie gospodarki rynkowej. 3. Podstawowe problemy i wyzwania gospodarki rynkowej. 4. Dochody, wydatki i oszczędności gospodarstw domowych. 5. Przedsiębiorstwo i przedsiębiorca. 6. Rozwój zawodowy człowieka przedsiębiorczego. Moduł pierwszy Człowiek przedsiębiorczy ma na celu wskazanie cech i umiejętności człowieka przedsiębiorczego oraz ćwiczenie niektórych umiejętności i predyspozycji istotnych dla przedsiębiorczego myślenia i działania oraz oczekiwanych we współczesnej gospodarce. Podczas zajęć uczniowie powinni zdiagnozować poziom swoich umiejętności i cech przedsiębiorczych oraz ocenić, które z nich powinni szczególnie doskonalić. Celem drugiego modułu Funkcjonowanie gospodarki rynkowej jest uporządkowanie podstawowych pojęć dotyczących gospodarki rynkowej, z którymi uczniowie zapoznali się już wcześniej w gimnazjum, oraz wskazanie występujących pomiędzy nimi zależności. Uczniowie powinni postrzegać konieczność zaspokajania nieograniczonych potrzeb jako główny motyw aktywności człowieka w gospodarce rynkowej. Moduł trzeci Podstawowe problemy i wyzwania gospodarki rynkowej ma na celu przybliżenie uczniom problemów gospodarki w skali makro, ze szczególnym uwzględnieniem gospodarki Polski oraz jej związków z gospodarką europejską i światową. Będą oni mieli możliwość zapoznania się z bieżącymi wydarzeniami gospodarczymi oraz analizy ich przyczyn i skutków przez wykorzystanie różnych źródeł informacji. Dzięki uczestnictwu w tych zajęciach uczniowie powinni stać się nie tylko świadomymi obserwatorami zdarzeń gospodarczych, ale i ich uczestnikami. Celem modułu czwartego Dochody, wydatki i oszczędności gospodarstw domowych jest przygotowanie uczniów do racjonalnego gospodarowania swo- 10

im budżetem oraz budżetem swojego gospodarstwa domowego przez wskazanie możliwych źródeł dochodów, zasad podejmowania decyzji konsumenckich oraz sposobów inwestowania posiadanych oszczędności. Podczas zajęć z tego modułu uczniowie będą mogli zapoznać się również z przepisami dotyczącymi ochrony praw konsumentów, dzięki czemu staną się bardziej świadomymi uczestnikami rynku. Celem modułu piątego Przedsiębiorstwo i przedsiębiorca jest zainteresowanie uczniów podejmowaniem działalności gospodarczej na własny rachunek oraz zapoznanie z podstawowymi wymaganiami prawnymi, finansowymi i marketingowymi uruchamiania i prowadzenia własnego małego przedsiębiorstwa. Uczniowie będą mogli poznać predyspozycje i zadania przedsiębiorcy menedżera, a także zasady zatrudniania pracowników przedsiębiorstwa, pozyskiwania niezbędnych kapitałów, prowadzenia rozliczeń finansowych zgodnie z wymaganiami prawa, jak również etyczne zasady obowiązujące w biznesie i w relacjach pracownik pracodawca. Moduł szósty Rozwój zawodowy człowieka przedsiębiorczego ma na celu wspieranie rozwoju ucznia oraz planowanie przez niego własnej kariery edukacyjnej i zawodowej. Uczniowie będą mieli możliwość dokonania samooceny przez identyfikację swoich mocnych i słabych stron oraz umiejętności i predyspozycji zawodowych. Rozpoznają również oczekiwania pracodawców na lokalnym i europejskim rynku pracy. Te działania powinny pomóc uczniom w podjęciu decyzji o najlepszej roli zawodowej na rynku pracy, a w tym kontekście o wyborze dalszego kształcenia lub doskonalenia zawodowego. W ramach zajęć z tego modułu uczniowie opracują również własne dokumenty wspomagające proces poszukiwania pracy i przygotują się do rozmowy z przyszłym pracodawcą. Poznają również zasady aktywnego poszukiwania pracy oraz sposoby postępowania w przypadku utraty pracy. 11

3. Propozycja minimalnej liczby godzin dydaktycznych na realizację poszczególnych modułów programu Zgodnie z ramowym planem nauczania na IV etapie edukacyjnym zajęcia z podstaw przedsiębiorczości są realizowane w minimalnym wymiarze 60 godzin dydaktycznych. Poniżej przedstawiono propozycję rozdysponowania 60 godzin na poszczególne moduły programu. Lp. Nazwa modułu Liczba godzin 1. Człowiek przedsiębiorczy 6 2. Funkcjonowanie gospodarki rynkowej 8 3. Podstawowe problemy i wyzwania gospodarki rynkowej 4 Dochody, wydatki i oszczędności gospodarstw domowych 11 8 5. Przedsiębiorstwo i przedsiębiorca 16 6. Rozwój zawodowy człowieka przedsiębiorczego 11 Razem 60 12

4. Podstawowe cele wychowania osiągane przez realizację programu nauczania podstaw przedsiębiorczości Przedsiębiorczość klucz do sukcesu Założenia programu nauczania podstaw przedsiębiorczości Przedsiębiorczość klucz do sukcesu oraz specyfika tego przedmiotu, którego celem jest przede wszystkim przygotowanie uczniów do aktywnego i satysfakcjonującego udziału w życiu gospodarczym, są nierozerwalnie związane z podejmowaniem działań o charakterze wychowawczym. Organizacja zajęć z podstaw przedsiębiorczości powinna pozwolić na osiągnięcie zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego na III i IV etapie edukacyjnym celów wychowania. Program wspiera kształtowanie w uczniach postaw warunkujących sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie we współczesnym świecie. Założone cele ogólne i szczegółowe, a także wskazany materiał i zalecane metody kształcenia pozwalają na kształtowanie w uczniach postaw sprzyjających ich dalszemu rozwojowi indywidualnemu i społecznemu, takich jak: uczciwość, wiarygodność, odpowiedzialność, wytrwałość, poczucie własnej wartości, szacunek dla innych ludzi, ciekawość poznawcza, kreatywność, przedsiębiorczość, kultura osobista, podejmowanie inicjatyw, gotowość do pracy zespołowej. W programie nauczania duży nacisk położono również na samodzielność uczniów, umiejętność podejmowania decyzji w różnych obszarach, w tym szczególnie w zakresie własnego rozwoju i kariery, oraz przewidywanie ich skutków. Konieczność korzystania z różnorodnych, aktualnych źródeł informacji gospodarczej wymaga od nauczyciela przygotowania uczniów do właściwego odbioru i wykorzystania mediów. 13

5. Układ ogólnych i szczegółowych celów kształcenia oraz odpowiadający im materiał nauczania i zagadnienia tematyczne Moduł I. Człowiek przedsiębiorczy Cel ogólny: Planowanie własnego rozwoju oraz przygotowanie do przedsiębiorczego myślenia i działania. Cele szczegółowe Uczeń: rozpoznaje cechy człowieka przedsiębiorczego, analizuje znaczenie zachowań przedsiębiorczych, samodoskonalenia i ustawicznego kształcenia w rozwoju zawodowym ocenia własne cechy i umiejętności przedsiębiorcze, wskazuje obszary wymagające rozwoju i doskonalenia wskazuje zasady skutecznego porozumiewania się doskonali umiejętność skutecznego porozumiewania się analizuje korzyści z otwartości i asertywności Materiał nauczania przedsiębiorczość, cechy człowieka przedsiębiorczego rozwój zawodowy człowieka przykłady karier zawodowych ludzi przedsiębiorczych samoocena umiejętności i cech przedsiębiorczych komunikacja interpersonalna zasady skutecznego porozumiewania się otwartość i asertywność Zagadnienia tematyczne Rozwój człowieka przedsiębiorczego Skuteczne porozumiewanie się 14

wskazuje zasady współpracy w zespole i kierowania jego działaniami analizuje rolę, jaką pełni w zespole i jej wpływ na powodzenie współpracy analizuje korzyści twórczego myślenia i działania wskazuje zasady twórczego rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji w zespole wskazuje zasady prowadzenia negocjacji i dochodzenia do porozumienia analizuje sposoby pełnienia roli lidera w zespole współpraca w zespole i przyjmowanie różnych ról społecznych twórcze myślenie i działanie rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji w zespole prowadzenie negocjacji, lider w zespole i jego funkcje Współdziałanie w zespole Moduł II. Funkcjonowanie gospodarki rynkowej Cel ogólny: Rozpoznawanie podstawowych zasad i mechanizmów funkcjonowania gospodarki rynkowej. Cele szczegółowe Uczeń: identyfikuje cechy charakteryzujące potrzeby człowieka wskazuje sposoby zaspokajania potrzeb człowieka rozróżnia rodzaje zasobów ekonomicznych i ich wykorzystanie w różnych dziedzinach gospodarki analizuje zależności pomiędzy nieograniczonością potrzeb a ograniczonością możliwości ich zaspokajania Materiał nauczania potrzeby człowieka i ich nieograniczony charakter zaspokajanie potrzeb człowieka społeczne i ekonomiczne cele gospodarowania zasoby czynników wytwórczych rzadkość, podejmowanie decyzji gospodarczych, koszt alternatywny Zagadnienia tematyczne Potrzeby ludzkie i sposób ich zaspokajania 15

wskazuje zależności pomiędzy elementami rynku: popytem, podażą a ceną analizuje działanie mechanizmu rynkowego wyznacza punkt równowagi rynkowej na prostych przykładach analizuje przyczyny i skutki zmian popytu i podaży rynek, popyt, podaż, cena prawo popytu i prawo podaży mechanizm rynkowy i jego funkcjonowanie warunki osiągania równowagi rynkowej zmiany popytu i podaży i ich wpływ na sytuację na rynku Rynek i jego elementy. Mechanizm rynkowy analizuje zasady funkcjonowania rynku dóbr i usług, rynku pracy i rynku kapitałowego (na przykładzie giełdy papierów wartościowych) wskazuje różnice pomiędzy konkurencją a monopolem rodzaje rynków, rynek dóbr i usług, rynek pracy, rynek kapitałowy (giełda papierów wartościowych) konkurencja i monopol i ich wpływ na sytuację na rynku Rodzaje rynków, konkurencja i monopol porównuje cechy gospodarki rynkowej z innymi systemami społeczno-gospodarczymi analizuje zmiany w gospodarce Polski po 1989 roku system gospodarki rynkowej a inne systemy społeczno-gospodarcze transformacja gospodarki Polski po 1989 roku Gospodarka rynkowa a inne systemy społeczno-gospodarcze 16

Moduł III. Podstawowe problemy i wyzwania gospodarki rynkowej Cel ogólny: Rozpoznanie podstawowych problemów gospodarki rynkowej oraz roli państwa w tym systemie społeczno-gospodarczym. Cele szczegółowe Uczeń: analizuje okrężny obieg pieniądza w gospodarce rynkowej identyfikuje podstawowe mierniki wzrostu gospodarczego wskazuje przyczyny, korzyści i koszty wzrostu gospodarczego analizuje specyfikę cyklicznego rozwoju gospodarki rynkowej analizuje dynamikę wzrostu gospodarczego w Polsce identyfikuje przyczyny, rodzaje i skutki bezrobocia wskazuje sposoby zmniejszania bezrobocia oraz zwalczania jego skutków analizuje zmiany w poziomie bezrobocia w Polsce po 1989 roku Materiał nauczania okrężny obieg pieniądza w gospodarce rynkowej wzrost i rozwój gospodarczy mierniki wzrostu gospodarczego przyczyny, korzyści i koszty wzrostu gospodarczego cykliczny rozwój gospodarki dynamika wzrostu gospodarczego w Polsce bezrobocie, przyczyny, rodzaje, skutki skutki bezrobocia sposoby zmniejszania bezrobocia zmiany stopy bezrobocia w Polsce po 1989 roku Zagadnienia tematyczne Wzrost i rozwój gospodarczy Bezrobocie identyfikuje przyczyny, skutki i rodzaje inflacji wskazuje sposoby zmniejszania inflacji analizuje zmiany w poziomie inflacji w Polsce po 1989 roku inflacja, przyczyny, rodzaje, skutki sposoby zmniejszania inflacji inflacja w Polsce Inflacja 17

wskazuje rolę państwa w gospodarce rynkowej identyfikuje funkcje ekonomiczne państwa i ich wpływ na gospodarkę rola państwa w gospodarce rynkowej funkcje ekonomiczne państwa Rola państwa w gospodarce rynkowej. Funkcje ekonomiczne państwa wskazuje cechy, formy i funkcje pieniądza wskazuje rolę i znaczenie banku centralnego w gospodarce rynkowej analizuje sposoby prowadzenia polityki monetarnej i jej wpływ na gospodarkę wskazuje źródła dochodów i kierunki wydatków budżetu państwa, i budżetów samorządowych wskazuje rodzaje podatków w polskiej gospodarce i ich rolę analizuje sposoby prowadzenia polityki fiskalnej i jej wpływ na gospodarkę wskazuje korzyści z prowadzenia wymiany międzynarodowej identyfikuje podstawowe wskaźniki wymiany narodowej analizuje wpływ procesów globalizacji na gospodarkę Polski i świata pieniądz, jego cechy, formy i funkcje rola banku centralnego w gospodarce rynkowej polityka monetarna i jej wpływ na gospodarkę budżet państwa, jego dochody i wydatki budżety samorządowe rodzaje podatków polityka fiskalna państwa i jej wpływ na gospodarkę współpraca gospodarcza z zagranicą korzyści z wymiany międzynarodowej bilans płatniczy, kurs walutowy wymiana międzynarodowa Polski procesy globalizacji w gospodarce światowej Polityka monetarna państwa Polityka fiskalna państwa Wymiana międzynarodowa 18

wskazuje podstawowe cele gospodarcze Unii Europejskiej analizuje korzyści wynikające z integracji Polski z UE procesy i cele integracji gospodarczej w Europie Polska w Unii Europejskiej Procesy integracji gospodarczej w Europie Moduł IV. Dochody, wydatki i oszczędności gospodarstw domowych Cel ogólny: przygotowanie do racjonalnego gospodarowania budżetem gospodarstwa domowego. Cele szczegółowe Uczeń: identyfikuje funkcje gospodarstw domowych wskazuje źródła dochodów gospodarstw domowych identyfikuje zasady systemu zabezpieczenia emerytalnego w Polsce oblicza wynagrodzenie brutto i netto oblicza podatek dochodowy od osób fizycznych wypełnia deklarację podatkową PIT wskazuje główne kierunki wydatków gospodarstw domowych i ich strukturę identyfikuje podstawowe prawa konsumenta i sposoby ich wykorzystania wskazuje podstawowe instytucje zajmujące się ochroną praw konsumenta analizuje informacje zawarte w reklamie i ocenia ich wpływ na konsumenta Materiał nauczania gospodarstwo domowe i jego funkcje dochody gospodarstw domowych i ich źródła formy wynagrodzeń system zabezpieczenia emerytalnego dochód do dyspozycji, podatek dochodowy, ubezpieczenie zdrowotne i społeczne rozliczanie podatku dochodowego od osób fizycznych wydatki gospodarstw domowych ochrona praw konsumenta zasady postępowania w przypadku niezgodności towaru z umową instytucje zajmujące się ochroną konsumenta reklama i jej wpływ na konsumentów Zagadnienia tematyczne Gospodarstwo domowe, jego funkcje i źródła dochodów Wydatki gospodarstw domowych 19

wskazuje możliwości inwestowania oszczędności wskazuje rolę banków i innych instytucji finansowych w gospodarce oblicza procent od kredytu i lokaty bankowej, ocenia możliwość spłaty kredytu wskazuje sposób funkcjonowania giełdy papierów wartościowych analizuje sposoby inwestowania na giełdzie papierów wskazuje podstawowe wskaźniki giełdowe i wyjaśnia ich rolę w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych ocenia opłacalność poszczególnych sposobów inwestowania oszczędności oszczędności gospodarstw domowych i możliwości ich inwestowania instytucje finansowe w gospodarce, usługi bankowe i pozabankowe, ubezpieczenia osobowe i majątkowe zasady inwestowania na giełdzie papierów wartościowych podstawowe wskaźniki giełdowe GPW w Warszawie opłacalność i ryzyko różnych sposobów inwestowania oszczędności Oszczędności gospodarstw domowych i możliwości ich inwestowania analizuje podstawowe zasady podejmowania decyzji przez gospodarstwa domowe planuje budżet gospodarstwa domowego decyzje gospodarstw domowych zasady planowania budżetu gospodarstwa domowego Decyzje dotyczące konsumpcji 20

Moduł V. Przedsiębiorstwo i przedsiębiorca Cel ogólny: Poznanie podstawowych zasad podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej. Cele szczegółowe Uczeń: identyfikuje uwarunkowania prawne prowadzenia działalności gospodarczej analizuje możliwości podejmowania różnych rodzajów działalności gospodarczej rozróżnia formy własności i formy organizacyjno-prawne przedsiębiorstw rozróżnia składniki majątku przedsiębiorstwa analizuje zasady zarządzania majątkiem przedsiębiorstwa oblicza wynik finansowy przedsiębiorstwa wskazuje zasady zawierania i rozwiązywania stosunku pracy analizuje wybrane przepisy prawa pracy Materiał nauczania działalność gospodarcza, przedsiębiorca, przedsiębiorstwo uwarunkowania prawne prowadzenia działalności gospodarczej rodzaje działalności gospodarczej formy własności i organizacyjno- -prawne formy przedsiębiorstw majątek przedsiębiorstwa i jego składniki zarządzanie majątkiem przedsiębiorstwa koszty, przychody, wynik finansowy pracownicy przedsiębiorstwa, zawieranie i rozwiązywanie stosunku pracy prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy wybrane przepisy prawa pracy Zagadnienia tematyczne Działalność gospodarcza, formy organizacyjno-prawne przedsiębiorstw Majątek przedsiębiorstwa Pracownicy w przedsiębiorstwie 21

wskazuje uwarunkowania prowadzenia działalności gospodarczej przez osobę fizyczną wskazuje rolę małych przedsiębiorstw w gospodarce identyfikuje podstawowe umiejętności menedżerskie przedsiębiorcy identyfikuje potencjalne obszary prowadzenia działalności gospodarczej analizuje swoje predyspozycje do samozatrudnienia wskazuje formy pozyskiwania kapitału przez małe przedsiębiorstwa wskazuje podstawowe działania marketingowe nakierowane na osiągnięcie sukcesu na rynku przeprowadza uproszczoną analizę rynku wybranego produktu lub usługi wskazuje funkcje i znaczenie biznesplanu przy rozpoczynaniu działalności gospodarczej charakteryzuje otoczenie przedsiębiorstwa przeprowadza uproszczone planowanie finansowe małego przedsiębiorstwa przeprowadza uproszczone planowanie marketingowe małego przedsiębiorstwa opracowuje prosty biznesplan przedsiębiorca jako osoba fizyczna małe przedsiębiorstwa w gospodarce umiejętności menedżerskie przedsiębiorcy poszukiwanie pomysłu na własną działalność gospodarczą formy pozyskiwania kapitału wybrane działania marketingowe małego przedsiębiorstwa planowanie działalności gospodarczej struktura i znaczenie biznesplanu otoczenie przedsiębiorstwa planowanie finansowe działalności gospodarczej planowanie marketingowe działalności gospodarczej Małe przedsiębiorstwa w gospodarce Uruchamianie działalności gospodarczej przez osobę fizyczną Planowanie działalności gospodarczej biznesplan 22

wskazuje procedurę postępowania przy uruchamianiu działalności gospodarczej przez osobę fizyczną sporządza wybrane dokumenty związane z uruchomieniem działalności gospodarczej identyfikuje sposoby prowadzenia rozliczeń finansowych przez przedsiębiorcę osobę fizyczną dokumentuje zdarzenia gospodarcze zgodnie z przepisami prawa rozróżnia zachowania etyczne i nieetyczne w miejscu pracy wyjaśnia zjawisko mobbingu w miejscu pracy i identyfikuje sposoby przeciwdziałania wskazuje korzyści stosowania zasad etyki w biznesie uruchamianie działalności gospodarczej przez osobę fizyczną, instytucje, procedury, dokumenty rozliczenia finansowe przedsiębiorstwa osoby fizycznej formy opodatkowania dokumenty finansowe etyka w biznesie etyka w miejscu pracy etyczne zachowania przedsiębiorstw na rynku Procedura rejestracyjna przedsiębiorstwa jednoosobowego osoby fizycznej Rozliczenia finansowe przedsiębiorstwa osoby fizycznej Etyka w biznesie Moduł VI. Rozwój zawodowy człowieka przedsiębiorczego Cel ogólny: Planowanie własnej ścieżki edukacyjnej i zawodowej, przygotowanie do podjęcia pracy. Cele szczegółowe Uczeń: analizuje lokalny rynek pracy i oczekiwania pracodawców identyfikuje swoje mocne i słabe strony, predyspozycje i możliwości zawodowe dokonuje samooceny Materiał nauczania lokalny rynek pracy oczekiwania pracodawców mocne i słabe strony, predyspozycje zawodowe dokonywanie samooceny Zagadnienia tematyczne Oczekiwania pracodawców Samoocena możliwości zawodowych 23

identyfikuje możliwości aktywności zawodowej w gospodarce rynkowej porównuje korzyści i zagrożenia pracy najemnej i samozatrudnienia wskazuje instytucje wspomagające poszukiwanie pracy w regionie wskazuje prawa i obowiązki osoby bezrobotnej identyfikuje zasady aktywnego poszukiwania pracy wskazuje źródła informacji o potencjalnych pracodawcach analizuje oferty pracy planuje własny rozwój zawodowy sporządza życiorys zawodowy sporządza list motywacyjny wskazuje sposoby przygotowania się do rozmowy kwalifikacyjnej prowadzi rozmowę kwalifikacyjną w symulowanych warunkach formy aktywności zawodowej: pracownik, pracodawca, samozatrudniony instytucje wspomagające poszukiwanie pracy w regionie prawa i obowiązki osoby bezrobotnej zasady aktywnego poszukiwania pracy źródła informacji o pracodawcach planowanie rozwoju zawodowego, wyznaczanie celów, podejmowanie decyzji o dalszym kształceniu i wyborze zawodu dokumenty aplikacyjne na rynku pracy: życiorys zawodowy, list motywacyjny prezentacja na rynku pracy rozmowa kwalifikacyjna przygotowanie się do rozmowy kwalifikacyjnej Formy aktywności zawodowej na rynku pracy Aktywne poszukiwanie pracy Dokumenty towarzyszące poszukiwaniu pracy Rozmowa kwalifikacyjna 24

6. Procedury osiągania celów Głównym założeniem programu nauczania podstaw przedsiębiorczości Przedsiębiorczość klucz do sukcesu jest kształtowanie umiejętności przedsiębiorczego myślenia i działania uczniów. Dlatego też szczególnie ważny jest właściwy dobór przez nauczyciela metod i form kształcenia sprzyjających harmonijnemu rozwojowi ucznia. Zgodnie z założeniami kształcenia wielostronnego nauczyciel powinien stosować metody kształcenia należące do różnych strategii: podającej, gdy wprowadza nowe zagadnienia lub problemy o znacznej trudności, dla wzbudzenia zainteresowania uczniów tematem i pobudzenia ich do samodzielnego poszukiwania informacji; problemowej, w sytuacjach, gdy uczniowie powinni samodzielnie rozwiązywać problemy, poszukiwać informacji z różnych źródeł i podejmować decyzje dotyczące wyboru najlepszych w danej sytuacji rozwiązań; eksponującej, w przypadku kształtowania cech i postaw uczniów, ich wrażliwości oraz systemu wartości; praktycznej, w przypadkach kształtowania umiejętności wykorzystania zdobytych wiadomości w praktycznych zbliżonych do rzeczywistości sytuacjach. Przygotowany program nauczania podstaw przedsiębiorczości daje możliwość wykorzystania metod kształcenia z zakresu wszystkich czterech strategii kształcenia wielostronnego. W programie przewidziano również wykorzystanie metody projektów, która w szczególny sposób łączy w sobie aktywności ze wszystkich obszarów kształcenia wielostronnego. Wykorzystanie tej metody sprzyja kształtowaniu umiejętności kluczowych (tj. inicjatywność i przedsiębiorczość, umiejętności społeczne), szczególnie pożądanych przez rynek pracy w gospodarce rynkowej. Wykonując projekty edukacyjne, uczniowie uczą się samodzielności, odpowiedzialności, korzystania z różnych źródeł informacji, współpracy w zespole, rozwiązywania problemów, podejmowania decyzji, komunikowania się, negocjowania i prezentowania wyników wykonanej pracy. Wykorzystanie w ramach strategii poznawczej metody wykładu informacyjnego, który wiąże się z pewną biernością uczniów, wymaga od nauczyciela stosowania słownictwa dobranego do możliwości percepcyjnych ucznia, kształ- 25

towania umiejętności robienia notatek oraz łączenia tej metody z innymi metodami i formami pracy dydaktycznej. Podobnie pogadanka, która jest rodzajem rozmowy nauczyciela z uczącymi się i daje możliwość nie tylko zapoznania uczniów z nowymi zagadnieniami, lecz również porządkowania i syntezowania posiadanych już wiadomości. W ramach strategii problemowej istnieje wiele metod kształcenia, które sprzyjają kształtowaniu umiejętności niezbędnych we współczesnym świecie i oczekiwanych przez rynek pracy. Do najbardziej przydatnych w procesie kształcenia w ramach zajęć z podstaw przedsiębiorczości można zaliczyć: różne rodzaje dyskusji dydaktycznej, których wykorzystanie pobudza i rozwija myślenie uczniów, umożliwia kształtowanie umiejętności formułowania i wyrażania własnych sądów i opinii oraz uczy kultury dyskusji; burzę mózgów, którą można uznać za rodzaj dyskusji dydaktycznej wspiera rozwój umiejętności twórczego myślenia i krytycznej oceny proponowanych rozwiązań problemów; metaplan i inne metody plakatowe, np. mapy myśli, przy których wykorzystaniu uczniowie mają możliwość wizualizacji informacji oraz efektów dyskusji; gry dydaktyczne, które są rodzajem zabawy prowadzonej według ustalonych zasad, przydatne szczególnie w kształtowaniu umiejętności podejmowania decyzji; inscenizację, której wykorzystanie daje możliwość zaangażowania i czynnego udziału uczniów w zdarzeniu oraz jego analizę i ocenę; metodę przypadków, która polega na analizie i ocenie rzeczywistych lub zaczerpniętych z rzeczywistości sytuacji, np. gospodarczych. Metody kształcenia w obszarze strategii eksponującej dają możliwość nie tylko kształtowania umiejętności, ale również pewnych cech i postaw uczniów. Metody eksponujące można podzielić na dwie grupy: te, w których uczniowie uczestniczą jako obserwatorzy, i te, w których uczniowie są twórcami. Mogą to być np.: wystawa, sztuka, film, happening, debata. Metody praktyczne, a wśród nich ćwiczenia przedmiotowe, umożliwiają kształtowanie umiejętności praktycznych. W ramach zajęć z podstaw przedsiębiorczości mogą to być między innymi: obliczanie wyniku finansowego przedsiębiorstwa, obliczanie podatku dochodowego, sporządzanie życiorysu zawodowego, wypełnianie faktury itp. 26

7. Informacje o warunkach niezbędnych do realizacji programu Postawione w programie cele ogólne i szczegółowe wymagają stworzenia odpowiedniej bazy dydaktycznej oraz organizacji zajęć z uczniami. Ponieważ program zakłada, że w procesie kształcenia będą dominować metody aktywizujące uczniów, wyposażenie pracowni w lekkie i dające się ustawić w różnych konfiguracjach meble (do pracy w grupie, pracy w parach) powinno sprzyjać takiej organizacji zajęć. Prace uczniów tworzone podczas zajęć, np. plakaty, warto umieszczać na specjalnie do tego przystosowanej tablicy korkowej lub przymocowanej do ściany listwie. Wyposażenie pracowni w sprzęt audiowizualny pozwoli na wykorzystywanie podczas zajęć fragmentów filmów czy programów edukacyjnych. Pracownia podstaw przedsiębiorczości powinna być również wyposażona w sprzęt komputerowy z dostępem do Internetu, co umożliwi uczniom korzystanie z tego źródła informacji i przygotowywanie własnych prac. Ważnym elementem wyposażenia pracowni powinna być podręczna biblioteczka zawierająca między innymi: aktualne źródła prawa: kodeks pracy, kodeks cywilny, kodeks spółek handlowych itp.; czasopisma poruszające aktualne problemy gospodarcze; aktualny rocznik statystyczny itp. Zajęcia z podstaw przedsiębiorczości mają na celu zainteresowanie uczniów otaczającą rzeczywistością gospodarczą. Dlatego też, projektując proces kształcenia, należy w miarę możliwości zaplanować działania pozwalające uczniom zapoznać się ze specyfiką lokalnych przedsiębiorstw, instytucji wspierających rozwój gospodarczy w regionie czy oczekiwań pracodawców na rynku pracy. Mogą to być wycieczki do lokalnych przedsiębiorstw, na targi branżowe, do instytucji wspierających rozwój przedsiębiorczości, spotkania z przedstawicielami życia gospodarczego w regionie itp. 27

8. Wskazówki dotyczące metod sprawdzania i oceny osiągnięć uczniów Nowoczesne sprawdzanie i ocenianie osiągnięć szkolnych ucznia powinno stanowić integralną część procesu kształcenia, to znaczy powinno wynikać z zaplanowanych działań dydaktycznych nauczyciela. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej 1 ocenianie osiągnięć edukacyjnych ucznia polega na rozpoznawaniu przez nauczycieli poziomu i postępów w opanowaniu przez ucznia wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych wynikających z podstawy programowej ( ) i realizowanych w szkole programów nauczania uwzględniających tę podstawę. Celem oceniania jest przede wszystkim: informowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych i jego zachowaniu oraz o postępach w tym zakresie; udzielanie uczniowi pomocy w samodzielnym planowaniu swojego rozwoju; motywowanie ucznia do dalszych postępów w nauce i zachowaniu; dostarczenie rodzicom (prawnym opiekunom) i nauczycielom informacji o postępach, trudnościach w nauce, zachowaniu oraz specjalnych uzdolnieniach ucznia; umożliwienie nauczycielom doskonalenia organizacji i metod pracy dydaktyczno-wychowawczej. Szczególną rolę w procesie kształcenia należy przypisać tzw. ocenianiu wspomagającemu, którego głównym celem jest diagnozowanie poziomu i monitorowanie postępów ucznia oraz wspieranie jego rozwoju poprzez rozpoznawanie jego mocnych i słabych stron i podnoszenie poziomu motywacji wewnętrznej. Podstawę tak rozumianego oceniania powinny stanowić: zorganizowana i systematyczna obserwacja pracy ucznia i czynionych przez niego postępów; 1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia z 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych. Dz. U. z 2007 r. Nr 83, poz. 562 z późn. zm. 28

pozyskiwanie informacji o osiągnięciach ucznia z różnych źródeł, to znaczy tworzenie różnych możliwości potwierdzania przez ucznia jego umiejętności i przyswojonych wiadomości; przekazywanie uczniowi, a także jego rodzicom, informacji na temat zdobytej przez niego wiedzy i ukształtowanych umiejętności. Wśród różnych metod sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów należy wymienić: formułowanie pytań do odpowiedzi ustnej; testy osiągnięć szkolnych; krótkie sprawdziany pisemne, tzw. kartkówki; organizowanie prac długoterminowych z wykorzystaniem metody projektów; pobudzanie aktywności uczniów podczas zajęć. Podczas odpowiedzi ustnej uczeń powinien mieć możliwość wykazania się zrozumieniem materiału nauczania, umiejętnością analizowania i interpretowania otaczającej rzeczywistości gospodarczej, a nie tylko znajomością pojęć i faktów. Ważne jest zatem odpowiednie formułowanie pytań, tak aby można było sprawdzić, w jakim zakresie uczeń osiągnął założone cele kształcenia. Przykład pytania do odpowiedzi ustnej: Zaprezentuj zależność między ceną produktu a popytem na niego. Odpowiedź poprzyj przykładami znanymi Ci z obserwacji rynku i gospodarki. Przygotowując test osiągnięć szkolnych, należy zwrócić uwagę na formułowanie zadań testowych, aby za ich pomocą sprawdzać nie tylko poziom przyswojonych wiadomości, ale przede wszystkim umiejętności. Zadania testowe mogą mieć charakter zamknięty (wielokrotnego wyboru, na dobieranie, prawda-fałsz) lub otwarty (z luką, krótkiej odpowiedzi, rozprawki). Przykład zadania testowego zamkniętego: Dochód (po odliczeniach) pana Jana Kowalskiego wyniósł w 2011 r. 35 000 zł. Korzystając z tabeli podatku dochodowego od osób fi zycznych, oszacuj wysokość podatku, jaki zapłaci pan Kowalski. a) około 500 zł b) około 3500 zł c) około 6000 zł d) około 8000 zł 29

Przykład zadania testowego otwartego: Dokończ poniższe zdanie: Bezrobocie frykcyjne występuje w każdej gospodarce, ponieważ dotyczy ono osób, które... Krótkie sprawdziany, tzw. kartkówki, powinny dotyczyć wiadomości i umiejętności z ostatniej lub najwyżej dwóch ostatnich lekcji. Jest to badanie o charakterze kształtującym, którego celem jest przede wszystkim sprawdzenie, czy uczniowie przyswoili sobie nowy materiał i ukształtowali założone umiejętności. Jeżeli wynik kartkówki jest niezadowalający, nauczyciel ma możliwość powrócić jeszcze raz do omawianych zagadnień i zastosować inne metody kształcenia. Formułowanie zadań krótkiego sprawdzianu może mieć podobny charakter jak w przypadku testu osiągnięć szkolnych. Różne formy prac pisemnych, najczęściej pisemne prace domowe, powinny dawać uczniowi szansę wykorzystania różnych źródeł informacji, a także wykazania się samodzielnością i kreatywnością. Przykład pracy pisemnej: Pozyskaj informacje z banku działającego w Twojej okolicy dotyczące różnych sposobów lokowania oszczędności. Dokonaj ich analizy, wybierz sposób najkorzystniejszego ulokowania 2000 zł i uzasadnij swoją decyzję. Podejmowanie przez uczniów prac projektowych indywidualnie lub w zespołach powinno przygotować ich do wykonywania różnych zadań zawodowych w warunkach niepewności i ryzyka. Przy wykonywaniu projektów oceniana jest samodzielność, odpowiedzialność, inicjatywa, a także umiejętność komunikowania się, negocjowania, prezentowania i obrony własnego zdania oraz współpracy. Przykładowe tematy projektów: Jak integracja z UE zmieniła życie w moim regionie? Polska gospodarka w Europie i na świecie zmiany wybranych wskaźników ekonomicznych w ciągu ostatnich 10 lat. Lokalny rynek pracy oczekiwania pracodawców wybranych branż. Dokumentacja związana z uruchomieniem działalności gospodarczej przez osobę fi zyczną. Moja własna fi rma biznesplan małego przedsiębiorstwa. 30

Społeczna odpowiedzialność biznesu przykłady działań wybranych fi rm w regionie. Wykorzystanie metod i form kształcenia aktywizujących uczniów, motywujących ich do podejmowania różnorodnych działań podczas zajęć lekcyjnych daje możliwość wykazania się aktywnością zarówno w pracy indywidualnej, jak i zespołowej. Ustalenie odpowiednich kryteriów oceny aktywności uczniów pozwala na mobilizowanie ich i wspieranie indywidualnego rozwoju. Szczególnie istotne dla planowania procesu dydaktycznego jest badanie diagnostyczne. Uczniowie rozpoczynający naukę podstaw przedsiębiorczości mieli możliwość zapoznania się z podstawowymi, wybranymi pojęciami i problemami gospodarki rynkowej oraz uwarunkowaniami funkcjonowania różnych podmiotów gospodarczych podczas zajęć z wiedzy o społeczeństwie w gimnazjum. W zależności od przygotowania uczniów na wejściu nauczyciel powinien podjąć decyzję, które z zagadnień może jedynie przypomnieć, a z którymi powinien zapoznać uczniów od podstaw. Prowadzenie badań kształtujących stwarza możliwość elastycznego reagowania na kłopoty i problemy uczniów poprzez modyfikowanie metod i form kształcenia w celu osiągnięcia jak najwyższej skuteczności. Badania sumujące dają odpowiedź na pytanie, w jakim stopniu, w wyniku zorganizowanego przez nauczyciela procesu kształcenia, uczniowie osiągnęli założone w programie cele kształcenia. 31