OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH

Miejscowość Nielbark red. R. Maciszewski I. Maciszewski Obszar AZP nr 32-53 Nr st. na obszarze 20 Nr st. w miejscowości XXXII N 53 21 49 Położenie geograficzne E 19 35 9 NIELBARK XXXII OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH Ratownicze badania archeologiczne w obrębie inwestycji:,, budowa obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego Inwestor GDDKiA Oddział w Olsztynie Raszyn 2017 r.

SPIS TREŚCI R. Maciszewski 1. WSTĘP s. 3 M. Nehrebecka-Falkiewicz 2. RYS HISTORYCZNY s. 7 T. Kalicki 3. CHARAKTERYSTYKA GEOMORFOLOGICZNA s. 16 R. Maciszewski 4. CHARAKTERYSTYKA FORM, ROZMIARÓW, FUNKCJI I CHRONOLOGII OBIEKTÓW OSADNICZYCH s. 27 I. Maciszewski 5. ANALIZA MATERIAŁU CERAMICZNEGO s. R. Maciszewski 6. ANALIZA PRZESTRZENNA I FAZY ZASIEDLENIA STANOWISKA s. 7. DODATKI s.

3 Rafał Maciszewski 1. WSTĘP 1 1.1. CHARAKTERYSTYKA STANOWISKA Stanowisko leży na gruntach przynależnych do wsi położonej nad rzeką Strugą, na obszarze powiatu nowomiejskiego, który rozciąga się na pograniczu Pojezierza Chełmińskiego, Pojezierza Iławskiego, Garbu Lubawskiego i Pojezierza Dobrzyńskiego, w południowo zachodniej części województwa warmińsko mazurskiego. Zalega na S stoku niewielkiego wyniesienia. Podłoże glebowe to glina lub drobnoziarniste zglinione piaski F. ryc. 1.1. Numeryczny model terenu wg. www.geomelioportal.pl 1.2. HISTORIA BADAŃ Badania rozpoznawcze metodą powierzchniową przeprowadzono w związku z planowaną budową obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego w 2012 przez A. Mackiewicz i 1 Opracowano na podstawie Sprawozdania z badań I. Maciszewskiego

4 M. Hoffmanna. W ich wyniku, na podstawie 4 fragmentów naczyń ceramicznych zidentyfikowano występowanie w tym miejscu osady o niesprecyzowanej przynależności kulturowej pochodzącej z wczesnej epoki żelaza. Na podstawie umowy zawartej z Generalną Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad O. w Olsztynie badania wykopaliskowe poprzedzające budowę obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego przeprowadziła firma ASINUS Igor Maciszewski. Prace badawcze rozpoczęto 6.09.2016 i trwały one do 31.09.2016 pod kierunkiem mgr I. Maciszewskiego. 1.3. WYNIKI BADAŃ Z preliminowanej do badan powierzchni 50 arów całość została przebadana. W wyniku tych prac wydzielono, przebadano i zadokumentowano 53 obiekty. Pod względem funkcjonalnym w zespole tym wydzielono 15 dołków posłupowych (1 datowany) oraz 38 jam, z czego 13 zwierało w wypełniskach fragment ceramiczne pozwalające na ich datowanie na wczesną epokę żelaza. Zebrano niewielką ilość materiału ceramicznego łącznie 18 fragmentów datowanych na V-VI okresu epoki brązu lub na wczesną epoką żelaza. 1.4. ZASADY PODZIAŁU PRZESTRZENI BADAWCZEJ I DOKUMENTOWANIA ZNALEZISK 1.4.1. PODZIAŁ PRZESTRZENI BADAWCZEJ Podział przestrzeni badawczej opiera się na siatce arowej. Poszczególne ary lokalizowane są w oparciu o przynależność do tzw. odcinka odpowiadającego pow. 1 ha. Każdy sektor numerowany jest dużymi literami. Poszczególne ary w obrębie odcinka oznaczane są cyframi arabskimi od 1 100 począwszy od lewego górnego rogu. Wewnętrznie ar dzieli się na cztery ćwiartki oznaczane małymi literami.(ryc.1.2.).

5 ryc. 1.2. Poszczególne jednostki składowe stanowiska archeologicznego, takie jak obiekty, warstwy oraz zabytki ruchome lokalizowane są w oparciu o numer odcinka, ara oraz ćwiartki np. A (odcinek)/8 (ar)/b (ćwiartka). 1.4.2. ZASADY DOKUMENTACJI. Podstawę dokumentacji stanowią rysunki planów poszczególnych arów wykonywane w skali 1:20 z nanoszonymi zarysami rzutów poziomych obiektów i warstw pozaobiektowych, ich numeracją i wartościami niwelacyjnymi (przeliczonymi) oraz liniami cięć profilowych. Obok tego wykonywane są rysunki przekrojów poszczególnych obiektów w skali 1:20 z podaną ich numeracją i wartością niwelacyjną stropu oraz linii profilowej (przeliczoną). Uzupełnienie stanowi plan zbiorczy wykonywany w skali 1:200. Dokumentację fotograficzną wykonuje się w technice cyfrowej. Poszczególne ary fotografowane są w całości, obejmując ćwiartki (a,c i b,d) wraz z obiektami. 1.4.3. ZASADY EKSPLORACJI Przestrzeń badawcza odhumusowywana jest ręcznie i doczyszczona do poziomu stropu obiektów. Warstwy pozaobiektowe eksplorowane są warstwami mechanicznymi, numerowanymi cyframi arabskimi, o miąższości 5 10 cm w obrębie zarysu warstwy aż do jej wypłycenia. Materiał zabytkowy zbierany jest z poszczególnego poziomu eksploracyjnego. Obiekty eksplorowane są połówkami bądź ćwiartkami. Zawsze pierwsza część poddana pracom badawczym eksplorowana jest warstwami mechanicznymi o miąższości 5 10 cm, numerowanymi cyframi arabskimi, aż do całkowitego wypłycenia się

6 obiektu. Metody doczyszczania stropów obiektów jak również eksploracji ich wypełnisk dostosowywano w zależności od stanu wilgotności gruntu. Konieczne było zwrócenie szczególnej uwagi na obiekty o niewielkiej miąższości wypełnisk. Materiał ruchomy metrykowany jest w odniesieniu do poszczególnych warstw obiektowych.

7 Magdalena Nehrebecka-Falkiewicz 2. RYS HISTORYCZNY 2.1. NOWE MIASTO LUBAWSKIE ZARYS DZIEJÓW Miasto powiatowe w północno-wschodniej Polsce, w województwie warmińskomazurskim, położone między Garbem Lubawskim a Pojezierzem, nad rzeką Drwęcą. Odległe o 83 km na południowy zachód od Olsztyna, 195 km na północny zachód od Warszawy (53 25 32 N 19 35 16 E). Pierwotnie miasto nosiło nazwę Nuvenmarkt, a od 1453 r. Neumarkt. Polska nazwa pojawiła się wiele wieków później, jako Nowemiasto-Pomorze (oraz Nowe Miasto nad Drwęcą). Obecną nazwę Nowe Miasto Lubawskie nosi od 1 kwietnia 1937 roku. Do XII wieku Ziemia sasińska Tereny, na których powstało Nowe Miasto, wcześniej zamieszkiwali Sasinowie południowe plemię pruskie, prawdopodobnie wywodzące się z Galindów (jedno z pradawnych plemion zamieszkujących Sarmację, graniczące z Wendami, Sudowinami i Stawanami 1 ), które w wyniku rozproszenia skupisk osadniczych w VIII w., odłączyło się od pobratymców i rozpoczęło proces zasiedlania puszcz nad górną Drwęcą i Welem. Sasinowie mieszkali w osadach, niekiedy otaczanych palisadami i płotami, zakładanych na wzniesieniach i trudno dostępnych miejscach. Plemię Sasinów nie uznawało władzy książąt mazowieckich, którzy od końca XI w. prowadzili przeciwko nim wyprawy z terenów Ziemi Lubawskiej. W czasach rządów Bolesława Krzywoustego, a potem jego synów, Sasinowie byli nękani przez organizowane na ich ziemie wyprawy krzyżowe. Załamanie się tej ekspansji, związane z rozbiciem dzielnicowym w Polsce, spowodowało ponowne przejściowe opanowanie Ziemi Lubawskiej przez Sasinów. 1 Bardziej ku wschodowi ( ) siedzą poniżej Wenedów Galindowie (Galindai), Sudinowie (Sudinoi) i Stawanowie aż do Alanów. Kolendo J., Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych, Pruthenia, Tom IV, s. 25, Towarzystwo Pruthenia, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn 2009 za Geographica hypegezis, opis Sarmacji europejskiej (III 5, 7-10), Klaudiusz Ptolemeusz 100-178 r. n.e.

8 Ziemia sasińska stała się w XIII wieku częścią ziem Zakonu Krzyżackiego, a później Prus. Pokrywała się z południową częścią Prus Górnych oraz częściowo z Ziemią Lubawską. Do 1466 roku państwo Zakonu Krzyżackiego Według zapisów Piotra z Dusburga, kronikarza pruskiego, Nowe Miasto zostało założone w 1325 roku przez komtura Otto von Lutterberga. Kronikarz zanotował wtedy, że frater Luterus provincialis Colmensis terre, super litus Drivance civitatem, quo Novum forum dicitur, construxerunt....brat Luter, komtur krajowy ziemi chełmińskiej wybudował nad brzegiem Drwęcy miasto, które nazywa się Nowe Miasto. 2 Najprawdopodobniej miasto powstało w miejscu istniejącej tam uprzednio osady Julenburg. W tym też roku Nowe Miasto otrzymało przywilej lokacyjny. 1466-1772 Korona Królestwa Polskiego Po zakończeniu wojny trzynastoletniej, na mocy postanowień II pokoju toruńskiego w 1466 r., Nowe Miasto zostało przywrócone Królestwu Polskiemu otrzymując status miasta bezpośrednio poddanego władcy. W 1472 r. weszło administracyjnie w skład starostwa bratiańskiego. Spowodowało to zatargi rady miejskiej z administratorami powiatu i w 1521 r. doprowadziło do poddania się miasta Zakonowi Krzyżackiemu. Cztery lata później, po sekularyzacji Zakonu król Zygmunt I Stary wydał przywilej na mocy którego Nowe Miasto zostało przekazane w dożywocie kasztelanowi płockiemu Janowi Wiećwińskiemu. W XVII w. najazdy szwedzkie doprowadziły miasto do ruiny. W 1629 r. spalone zostały przedmieścia oraz klasztor franciszkański. Dzieła zniszczenia dopełniła epidemia dżumy i wojna północna (1700-1721). 1772-1920 Królestwo Prus W XVIII w. Nowe Miasto znalazło się na ponad 100 lat pod zaborem pruskim. 1 kwietnia 1818 r. stało się stolicą nowoutworzonego powiatu lubawskiego, który powstał z podziału dotychczasowego powiatu michałowskiego. W 1865 r. powołano pierwsze w powiecie lubawskim Towarzystwo Rolnicze reprezentujące interesy Polaków (przekształcone w 1893 r. w Bank Ludowy). 2 Piotr z Dysburga, Kronika Ziemi Pruskiej, część III, 360. O wybudowaniu wielu miast i zamków, tłum. Sławomir Wyszomirski, s. 233. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004.

9 1920-1939 Rzeczpospolita Polska Na mocy traktatu Wersalskiego Nowe Miasto zostało przyznane Polsce. Weszło w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu. Po odzyskaniu niepodległości w 1920 r. przystąpiono do organizowania życia społecznego, gospodarczego i politycznego po przeszło wiekowej niewoli. Okres międzywojenny przyniósł postęp w zakresie rozwoju kultury, oświaty i gospodarki, który trwał do czasu wybuchu II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej w latach 1939-1945. od 1945 roku Rzeczpospolita Polska Po zakończeniu wojny w 1945 r. Nowe Miasto należało do województwa bydgoskiego, a od 1950 r. do województwa olsztyńskiego. Po kolejnej reformie administracyjnej Nowe Miasto i część powiatu nowomiejskiego znalazło się w granicach województwa toruńskiego. Rozpoczęta 1 stycznia 1999 r. administracyjna reforma kraju przyznała Nowemu Miastu Lubawskiemu siedzibę władz administracyjnych powiatu nowomiejskiego, stwarzając perspektywę kolejnego rozwoju miasta. 2.2. NOWE MIASTO LUBAWSKIE ZABYTKI W założeniu władz zakonnych miasto miało być ważnym ośrodkiem administracyjno-gospodarczym na tym terenie. Świadczyć o tym może rozpoczęcie budowy potężnej świątyni i silnych fortyfikacji obronnych. Nowe Miasto należało do jednych z najmocniej ufortyfikowanych miast Zakonu. 3 Najokazalszym zabytkiem Nowego Miasta jest gotycki kościół parafialny pw. św. Tomasza Apostoła. Z XIV w. zachowały się również fragmenty murów miejskich z basztami bramnymi: Bramą Lubawską oraz Brodnicką. W ruinie pozostaje franciszkański klasztor z XVII w. w Łąkach Bratiańskich, należący do sanktuarium nazywanego w czasach świetności Częstochową Północy lub Pruską Częstochową. Wśród nowszych budowli wyróżniają się: ratusz (1776-77) oraz kościół ewangelicki (1824-27), w którym obecnie mieści się kino. 3 Historia Herbu Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. IT Nowe Miasto Lubawskie. Protokół dostępu: http://www.itnowemiasto.pl/index.php/component/k2/item/513-historia-herbu-nowego-miasta-lubawskiego.

10 Zamek do 1343 r. (inne źródła podają rok 1359) służył za siedzibę wójtów miasta, z nieznanych przyczyn przeniesioną później do zamku w Bratianie. Dziś już wiemy gdzie dokładnie znajdował się warowny zamek chroniący mieszkańców miasta. ( ) Warto jednak odnotować (w ramach ciekawostki), że jeszcze kilka lat temu historycy oraz miejscowi pasjonaci podawali dwie prawdopodobne lokalizacje. Jedni twierdzili, że nowomiejska twierdza stała między fosą a Drwęcą niedaleko istniejącej do dnia dzisiejszego bramy Brodnickiej, a inni z kolei umieszczali go za nowomiejskim kościołem. Wiemy, że w XV wieku zamek został przebudowany na młyn wodny, a w 1621 roku spełniał rolę więzienia starostów Bratiańskich. Historycy twierdzą, że istniał on jeszcze w XVII wieku, a później został zniszczony prawdopodobnie podczas wojen polsko-szwedzkich. 4 Mury otaczające miasto zbudowane były z 21 baszt łupinowych, otwartych od strony miasta, 3 baszt okrągłych, kwadratowej wieży w narożniku, 3 gotyckich wieży bramnych oraz 2 baszt mostowych. Dodatkowo miasto otaczała podwójna fosa z międzywałem, zasilana wodami rzeki Drwęcy. Najbardziej czytelne fragmenty miejskich fortyfikacji znajdują się w części południowej miasta, na zachód od Baszty Brodnickiej; wzdłuż ulicy Okólnej oraz w części północno-wschodniej w pobliżu gotyckiego kościoła parafialnego p.w. św. Tomasza, gdzie zachowały się również relikty narożnej baszty okrągłej. Na bocznych ścianach obu baszt bramnych: Brodnickiej i Lubawskiej widoczne są ślady po dawnych przejściach na mury, dzięki którym można odtworzyć ich pierwotną wysokość, która wynosiła od 4 do 5 metrów. 5 Budowę wszystkich fortyfikacji obronnych ukończono przed końcem XIV wieku. Baszta Bramy Lubawskiej (Bratiańskiej, Łąkowskiej) to jedna z zachowanych wież bramnych. Została wybudowana w stylu gotyckim, na planie kwadratu w drugiej połowie XIV w. Jest wysoka, ryc. 2.1. Baszta Bramy Lubawskiej z XIV w.; fot. citnowemiastolubawskie masywna, ceglana, o dwuspadowym dachu. Pierwotnie zwieńczenie baszty obiegały 4 Chełkowski T., Średniowieczne fortyfikacje obronne Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. Protokół dostępu: https://ziemialubawska.blogspot.com/2010/10/sredniowieczne-fortyfikacje-obronne.html [20 X 2010]. 5 Mackiewicz A., Miejskie mury obronne, Nowe Miasto Lubawskie. [On-line]. Narodowy Instytut Dziedzictwa. Protokół dostępu: https://zabytek.kobidz24.pl/pl/obiekty/miejskie-mury-obronne-784?langset=true [6 XII 2014].

11 wystające, drewniane ganki, które zostały zlikwidowane w XVIII w. W XV-XVI w. przed bramą wybudowano barbakan złożony z dwóch okrągłych baszt, połączony z bramą tzw. szyją bramną. Dwa stulecia później, w XVIII w. barbakan został rozebrany, a z dachu wieży usunięto sterczyny. Przejście dla przechodniów zostało przebite dopiero po 1920 r. Jak pisze prof. dr hab. Jarosław Poraziński, UMK w Toruniu, prezes Stowarzyszenia Archiwistów Polskich, bramy w Nowym Mieście Lubawskim miały formę ufortyfikowanych wież zakończonych blankami, z przejazdem o podwójnych wrotach, przy czym Bramę Lubawską poprzedzała dodatkowa wieża z ruchomą kratą i urządzeniami do podnoszenia mostu zwodzonego ( ), który połączony był z mostem stałym przerzuconym ponad podwójną fosą. 6 Baszta Bramy Lubawskiej w 1836 r. została zaadaptowana na więzienie sądowe. Mieścił się w niej również areszt miejski i straż pożarna. Po II wojnie światowej znajdowało się w niej schronisko turystyczne. Dziś mieści się tam komenda Związku Harcerstwa Polskiego. Baszta Bramy Brodnickiej (Kurzętnickiej) to druga z dwóch bram obronnych. Ma charakter masywnej wieży, wzniesionej z czerwonej cegły, na planie kwadratu, o czterospadowym dachu krytym dachówką. Podobnie, jak w baszcie Bramy Lubawskiej, w latach 20. XX w. zostało przekute w niej przejście. Brama Brodnicka stanowiła pierwotnie wyjazd z miasta na teren zamku i dalej do mostu na rzece Drwęca. W XIX w. w baszcie mieściło się archiwum miejskie. Obecnie znajduje się w niej Muzeum Ziemi Lubawskiej. ryc. 2.2. Baszta Bramy Brodnickiej z fragmentem muru miejskiego; fot. citnowemiastolubawskie Poza murami, między fosą a rzeką znajdowały się przedmieścia Nowego Miasta. Składały się w większości z małych drewnianych chatek zamieszkiwanych przez najuboższych. Bogatsi mieszczanie mieszkali w murowanych domach w obrębie fortyfikacji, w lepiej chronionej i co za tym idzie, bezpieczniejszej części miasta. W 1860 r. ówczesne władze Nowego Miasta Lubawskiego zdecydowały się na rozbiórkę murów, baszt i jednej z 6 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej 1466-1772, wyd. Nowe Miasto Lubawskie: Urząd Miasta, 1992.

12 bram. Było to spowodowane postępującymi procesami urbanizacji i przyrostem demograficznym. Bazylika św. Tomasza Apostoła to najokazalsza budowla Nowego Miasta i miejsce, w którym ocalało najwięcej zabytków miasta. W bazylice zachowany jest wielkiej rzadkości ślad po rozpowszechnionym ongiś obyczaju staropolskim przechowywania w świątyni chorągwi żałobnych. Bazylika posiada zachowaną chorągiew żałobną Pawła Jana Działyńskiego, wojewody chełmińskiego, zmarłego w 1643 roku. W kościele zachowały się również: płyta nagrobna rycerza krzyżackiego Kunona von Liebensteina, zmarłego w 1391 roku i renesansowy nagrobek Mikołaja Działyńskiego, zmarłego w 1604 roku. 7 Jest to kościół w stylu gotyckim, którego budowę rozpoczęto w 1325 r. Już w roku założenia miasta powstały dwa zachodnie przęsła prezbiterium. Przez kolejne 25 lat, do 1350 r. zbudowano korpus o niskich, ośmiobocznych filarach, dolną część wieży z dużym oknem nad portalem i wieloboczną wieżyczkę przy północnej części fasady. W drugiej połowie XIV w. podwyższono nawę główną przez wprowadzenie układu bazylikowego. Wtedy również powstały służki z głowicami baldachimowymi i figurką mężczyzny i maswerkowe wsporniki sklepienia, a także sterczynowoblendowy szczyt nawy oraz miejsca po niezrealizowanych łukach odporowych. Po 1400 r. zostało przedłużone prezbiterium o trójboczne zamknięte oskarpowane przęsło, zwieńczone nad zamknięciem attyką z blendami i wimpergami. Po 1460 r. główną nawę nakryto czteroramiennym sklepieniem gwiaździstym oraz podwyższono wieżę. Na początku XVII w. dobudowano kaplicę grobową rodu Działyńskich (starostów bratiańskich obrońców katolicyzmu) w narożu między nawą południową a prezbiterium. ryc. 2.3. Bazylika Św. Tomasza Apostoła; fot. Podkomorzy Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php Bazylika św. Tomasza Apostoła zyskała rozgłos, kiedy w 1882 r. została przeniesiona do niej słynąca z łask i cudów figura Najświętszej Marii Panny Matki Boskiej Łąkowskiej ze spalonego kościoła w Łąkach (klasztor franciszkański w Łąkach Bretańskich). 7 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/bazylika_mniejsza_%c5%9bw._tomasza_aposto%c5%82a_w_now ym_mie%c5%9bcie_lubawskim [17 września 2015].

13 Perełką ołtarza głównego Bazyliki, wykonanego ok. 1630 r. jest umieszczona tam cudowna figura Matki Boskiej Łąkowskiej z 1402 roku, wysoka na 100 cm. Matka Boża na prawej ręce trzyma Dzieciątko, z twarzą zwróconą ku sobie, które tuli się w Jej ramionach, w lewej zaś Madonna trzyma berło. W kościele znajduje się też kilka bardzo cennych rzeźb: figura Madonny Tronującej z Dzieciątkiem z 1390 roku oraz rzeźba grupowa przedstawiająca jedną ze stacji Drogi Krzyżowej Dźwiganie Krzyża z XV wieku. 8 Na początku XX w. zbudowano nową plebanię i kaplicę cmentarną oraz w znacznej mierze odnowiono kościół. Od 1971 r. kościół posiada status bazyliki mniejszej, a w marcu 2012 r. erygowano przy nim Nowomiejską Kapitułę Kolegiacką tym samym kościół otrzymał godność kolegiaty. 8 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/bazylika_mniejsza_%c5%9bw._tomasza_aposto%c5%82a_w_now ym_mie%c5%9bcie_lubawskim [17 września 2015].

14 2.3. BIBLIOGRAFIA Białuński G. 1999 Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich Olsztyn Chełkowski T. 2010 Średniowieczne fortyfikacje obronne Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. Protokół dostępu: https://ziemialubawska.blogspot.com/2010/10/sredniowiecznefortyfikacje-obronne.html Falkowski J. 2006 Ziemia lubawska Toruń Górski K. 1977 Zakon Krzyżacki a powstanie państwa pruskiego Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Historia... 2013 Historia Herbu Nowego Miasta Lubawskiego [Online]. IT Nowe Miasto Lubawskie. Protokół dostępu: http://www.itnowemiasto.pl/index.php/component/k2/item/513- historia-herbu-nowego-miasta-lubawskieg Karpus Z. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w latach II wojny światowej (1939-1945), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Korecki A. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Drugiej Rzeczypospolitej (1920-1939), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Kolendo J. 2009 Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych, Pruthenia, Tom IV Korejwo M.T. 2007 Archiwum Państwowe w Olsztynie. Informator o zasobie archiwalnym Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie Olsztyn Warszawa ks. Taliński A. 1989 Dzieje parafii Nowe Miasto Lubawskie do 1772 roku Lublin Leksykon... 2015 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centr. Edu. i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: http://leksykonkultury.ceik.eu Mackiewicz A. 2014 Miejskie mury obronne, Nowe Miasto Lubawskie. [On-line]. Protokół dostępu: https://zabytek.kobidz24.pl/pl/obiekty/miejskie-mury-obronne- 784?langset=true Nowe Miasto Lubawskie... 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej 1466-1772 Nowe Miasto Lubawskie

15 Okulicz-Kozaryn Ł. Okulicz-Kozaryn Ł. 1983 Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów Warszawa 2000 Dzieje Prusów Wrocław Piotr z Dysburga 2004 Kronika Ziemi Pruskiej, część III, 360. O wybudowaniu wielu miast i zamków, tłum. S. Wyszomirski Poraziński J 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej (1466-1772), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Powierski J. 1971 Przekaz Dusburga o najazdach pruskich i przejściowej okupacji ziemi chełmińskiej, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1971, nr 4 Pszczółkowska K. 2010 Perła ziemi lubawskiej, Spotkania z Zabytkami, nr 3-4 Wajda K.. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w latach 1772-1914, [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Wojciechowski M. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w latach 1914-1920, [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów red. M. Wojciechowski Toruń Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie

16 dr hab. Tomasz Kalicki profesor Uniwersytetu im. Jana Kochanowskiego w Kielcach 3. EKSPERTYZA GEOARCHEOLOGICZNA 3.1. ZARYS FIZYCZNOGEOGRAFICZNY REGIONU Omawiane stanowiska znajdują się w obrębie mezoregionu fizycznogeograficznego Garbu Lubawskiego (315.25) wchodzącego w skład Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego- (315.2) (Kondracki 1978) (ryc. 1). Ryc. 3.1. Lokalizacja stanowisk archeologicznych na obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego (www.google.earth) Garb wyróżnia się wyraźnie na tle sąsiednich jednostek wysokością przekraczającą 200 m n.p.m., a kulminuje w Górze Dylewskiej (312 m n.p.m.). Również deniwelacje przekraczają lokalnie 100 m, co powoduje, że temperatury na tym obszarze są niższe o około 1 o, a opady wyższe o około 50 mm od otaczających obszarów. W czasie fazy poznańskiej ostatniego zlodowacenia (vistulian) garb rozdzielał dwa loby (wiślański i mazurski) lądolodu skandynawskiego. Jednak garb nie jest tylko formą

17 akumulacyjną, gdyż pod osadami glacjalnymi, w jego podłożu występują dyslokowane iły trzeciorzędowe. Ryc. 3.2. Mapa geomorfologiczna doliny Drwęcy pomiędzy Nowym Miastem Lubawskim a Kurzętnikiem (oprac. Z. Churski) (Galon 1972)

19 Zachodnią granicę Garbu Lubawskiego, również na interesującym nas obszarze, stanowi Dolina Drwęcy (315.23), bardzo wyraźnie zaznaczająca się w morfologii terenu (ryc. 2). Ma ona charakter pradoliny, którą odpływały wody proglacjalne w fazie pomorskiej (16,2 ka BP). W rzeźbie Garbu dominują wyniesione, faliste wysoczyzny morenowe (wysokości względne 2-5 m, nachylenie do 5 o ), z licznymi zgłębieniami związanymi z nierównomierną działalnością lądolodu oraz skomplikowanymi i zróżnicowanymi procesami deglacjacji

20 arealnej. Brzeżne części wysoczyzny rozcięte są gęstą siecią młodych dolinek erozyjnych (denudacyjnych, fluwialno-denudacyjnych i fluwialnych) z okresu późnego glacjału i holocenu (ryc. 2). Pofalowaną rzeźbę wysoczyzny morenowej urozmaicają ciągi stadialnych moren recesyjnych od fazy poznańskiej do pomorskiej (por. Galon 1972). Jeziora są nieliczne, a ich największa koncentracja występuje na południowo-wschodnim skłonie koło Dąbrówna. Jedynym większym ciekiem drenującym wysoczyzny morenowe Garbu jest Wel, lewobrzeżny dopływ Drwęcy. Na całej swej długości rzeka wykorzystuje rynnę glacjalną przepływając przez położone w niej jezioro rynnowe - Jezioro Lidzbarskie. 3.2. STANOWISKA ARCHEOLOGICZNE 3.2.1. PACÓŁTOWO V Stanowisko położone jest na pofalowanej wysoczycznie morenowej wznoszącej się 132-134 m n.p.m., w pobliżu krawędzi tej wysoczyzny, która jest rozcięta gęsta siecią dolinek erozyjnych. N południe od stanowiska wznosi się kulminacja wysoczyzny przekraczająca 140 m n.p.m. (ryc. 3.). Jest to obszar rolniczy. Ryc. 3.3. Położenie stanowiska Pacółtowo V Na stanowisku odsłania się glina morenowa (odsłonięcie 30-40 cm) z eratykami do 20-30 cm średnicy. W jej stropie występuje holoceńska gleba brunatna, z wyraźnym poziomem orki (ryc. 4).

21 Ryc. 3.4. Pacółtowo Y. Glina morenowa z eratykami i holoceńską glebą brunatną w stropie 3.2.2. BRATIAN XX Stanowisko położone jest u zbiegu Drwęcy i rzeki Wel na lewym zboczu doliny Drwęcy (ryc. 5). Znajdują się tutaj wyrobiska starej piaskowni, częściowo już nieczynne i zasypane gruzem oraz innymi śmieciami antropogenicznymi. W najbardziej północnym wyrobisku są ślady współczesnej dzikiej eksploatacji.

22 Ryc. 3.5. Położenie stanowisk Bratian XX i Bratian XVI Ryc. 3.6. Bratian XX. Ślady dzikiej eksploatacji w północnym wyrobisku Piaskownia eksploatowała osady piaszczystego sandru dolinnego, rynnowo warstwowane w dolnej części i poziomo warstwowane w górnej części (ryc. 7).

23 Ryc. 3.7. Bratian XX. Poziomo warstwowane piaski sandru dolinnego 3.2.3. BRATIAN XVI Stanowisko położone jest w dnie rynny glacjalnej wykorzystywanej przez Wel (ryc. 5, 8). W lewym zboczu rynny zaznaczają się wyraźnie dwa półkoliste podcięcia, co wskazuje na to, że rynna była tutaj poszerzana wskutek lateralnej migracji koryta rzeki Wel. Pod zboczem rynny w obrębie półkolistych podcięć zachowane są paleomeandry wypełnione torfami. Wskazuje na to ekspertyza terenowa wykonana w południowej części przekroju poprzecznego na stanowisku Bratian XVI.

24 Ryc. 3.8. Położenie stanowiska Bratian XVI Na stanowisku wykonano wkopy do głębokości około 50 cm w przekroju poprzecznym dna doliny (ryc. 9). Ryc. 3.9. Schemat wykopów sondażowych na stanowisku Bratian XVI We wkopach odsłaniają się osady budujące dno doliny. W pobliżu współczesnej rzeki piaski przykryte są około 20 cm warstwą pozakorytowych piasków organicznych tworzących widoczny w rzeźbie dna doliny wał przykorytowy. W stronę zbocza doliny, pod którym występuje wypełniony torfami paleomeander na piaskach organicznych zalega warstwa osadów klastycznych z licznymi fragmentami cegieł, której miąższość rośnie ku zboczu

25 osiągając tam miąższość do 50 cm (ryc. 10). Tekstura i struktura osadów wskazuje na to,że mamy tu do czynienia z nasypem antropogenicznym, który był wsypywany w zatorfione obniżenie podzboczowe, co pozwalało na wykorzystywanie rolnicze całego dna doliny. Ryc. 3.10. Bratian XVI, profil C. Fragmenty cegieł (pomarańczowe punkty) w nasypie zalegającym na pozakorytowych osadach organicznych (czarna warstwa) 3.2.4. KURZĘTNIK XIII Stanowisko położone jest na wysoczyźnie morenowej na wysokości 150-160 m n.p.m. Na południe od stanowiska wysoczyzna rozcięta jest przez skomplikowany i silnie rozczłonkowany system dolinek erozyjnych uchodzący do doliny Drwęcy. W obrębie

26 wysoczyzny zaznacza się szereg zatorfionych, bezodpływowych obniżeń. Są to zalądowione oczka polodowcowe. Nad jednym z takich obniżeń położone jest stanowisko (ryc. 11, 12). Ryc. 3.11. Położenie stanowiska Kurzetnik XIII Ryc. 3.12. Kurzętnik XIII. Zatorfione zagłębienie bezodpływowe na wysoczyźnie morenowej

27 Rafał Maciszewski 4. CHARAKTERYSTYKA FORM, ROZMIARÓW, FUNKCJI I CHRONOLOGII OBIEKTÓW OSADNICZYCH Obiekty archeologiczne są to naziemne lub wziemne konstrukcje, złożone bądź proste (jednoelementowe) lub też relikty takich konstrukcji manifestujące się w postaci widocznych na poziomie eksploracyjnym odcisków negatywowych. Zazwyczaj klasyfikuje się je pod względem funkcjonalnym. Zamiennie stosuje się także określenie archeologiczne zabytki nieruchome. Lista tego typu obiektów jest bardzo długa i trudno ją uznać za zamkniętą. W ramach stanowiska Nielbark XXXII wśród odkrytych i zadokumentowanych obiektów archeologicznych wydzielono tylko 2 typy funkcjonalne, dołki posłupowe i jamy. 4.1. DOŁKI POSŁUPOWE Tzw. dołki posłupowe stanowią najczęściej spotykany, obok jam, typowy rodzaj obiektu archeologicznego. Są to różnego kształtu i rozmiarów pozostałości konstrukcji drewnianych stanowiących element stanowiska archeologicznego. Z punktu widzenia interpretacji funkcjonalnej nieruchomych zabytków archeologicznych podstawą zaklasyfikowania do kategorii dołków posłupowych są zazwyczaj ich niewielkie rozmiary zarówno w przekroju poziomym jak i pionowym. W przeważającej większości przypadków są pozbawione ruchomego materiału zabytkowego, co uniemożliwia bezpośrednie datowanie. Generalnie, słup, jako forma konstrukcji występuje w dwóch wariantach, jako jeden z elementów konstrukcyjnych złożonej struktury przestrzennej (budowle słupowe, palisady itd.) lub jako forma samodzielna (słupy graniczne, totemiczne itp.). Pod względem form związania z podłożem można wydzielić słupy wkopywane, wbijane oraz wstawiane. W pierwszym wariancie słup lokowany jest w uprzednio wykopanym dole. Zazwyczaj w takim przypadku jest on tępo zakończony w celu zapobieżenia osiadania konstrukcji. Słupy wbijane tworzą ostro zakończony, zbliżony do trójkąta profil natomiast stawiane manifestują się w postaci płytkich, w przekroju nieckowatych lub prostokątnych zagłębień w podłożu o odmiennym od otoczenia wypełnisku. Na stanowisku Nielbark XXXII wydzielono 14 dołków posłupowych, z czego 1 zawierał materiał pozwalający na jego klasyfikację kulturową i chronologiczną. 4.1.1. DOŁKI POSŁUPOWE DATOWANE Na podstawie materiału ceramicznego stwierdzono, że jest to obiekt związany z osadnictwem ludności kultury łużyckiej we wczesnej epoce żelaza. Pod względem kształtu przekroju pionowego należy do grupy obiektów o profilu workowatym. Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 86-1 A 86 dołek 40x38x16 kolisty workowaty X wczesna

28 posłupowy epoka żelaza Nr A86-1 F ryc. 4.1, 4.2. funkcja dołek posłupowy hektar A ar 86 a a A86-1 0 20 cm ryc. nr 4.1. rys. R. Maciszewski długość 40 cm szerokość 38 cm głębokość 16 cm kształt plan profil kolisty workowaty zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia ceramika kości krzemienie metale inne kultura łużycka wczesna epoka żelaza X wypełnisko opis warstw: A86-1a - beżowo brunatna glina z wytrąceniami ciemno szarej gliny i domieszką materiału organicznego 4.1.2. DOŁKI POSŁUPOWE NIE DATOWANE W grupie dołków posłupowych nie datowanych, w oparciu o kryterium kształtu przekroju pionowego wydzielono 5 typów.

29 4.1.2.1. DOŁKI POSŁUPOWE NIE DATOWANE O PROFILU CZERPAKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 45-1 A 45 dołek posłupowy 56x50x18 owalny czerpakowaty Grupę tą reprezentował tylko 1 obiekt nr A45-1. Nr A45-1 funkcja dołek posłupowy hektar A ar 45 a a A45-1 0 20 cm ryc. nr 4.2. rys. R. Maciszewski długość 56 cm szerokość 50 cm głębokość 18 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne owalny czerpakowaty wypełnisko opis warstw: A45-1a - beżowo brunatny drobnoziarnisty zgliniony piasek

30 4.1.2.2. DOŁKI POSŁUPOWE NIE DATOWANE O PROFILU ŁÓDKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 50-1 A 50 dołek posłupowy 40x38x12 owalny łódkowaty Grupa ta reprezentowana była tylko przez obiekt nr A50-1. Nr A50-1 funkcja dołek posłupowy hektar A ar 50 a A50-1 a 0 20 cm ryc. nr 4.3. rys. R. Maciszewski długość 40 cm szerokość 38 cm głębokość 12 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne owalny łódkowaty wypełnisko opis warstw: A50-1a - brunatno beżowy drobnoziarnisty zgliniony piasek

31 4.1.2.3. DOŁKI POSŁUPOWE NIE DATOWANE O PROFILU NIECKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 17-1 A 17 dołek posłupowy A 37-1 A 37 dołek posłupowy A 39-1 A 39 dołek posłupowy A 69-1 A 69 dołek posłupowy A 70-1 A 70 dołek posłupowy A 75-1 A 75 dołek posłupowy A 77-1 A 77 dołek posłupowy A 85-1 A 85 dołek posłupowy 34x34x14 kolisty nieckowaty 50x48x18 owalny nieckowaty 30x30x14 owalny nieckowaty 60x50x12 owalny nieckowaty 30x30x12 kolisty nieckowaty 30x30x14 kolisty nieckowaty 30x28x14 kolisty nieckowaty 30x30x14 kolisty nieckowaty Dla grupy dołków posłupowych niezawierających w wypełniskach materiału datującego i posiadających profil nieckowaty za reprezentatywny można uznać obiekt nr A37-1. Nr A37-1 funkcja dołek posłupowy hektar A ar 37 a a A37-1 0 20 cm ryc. nr 4.4. rys. R. Maciszewski długość 50 cm szerokość 48 cm głębokość 18 cm kształt zabytki ruchome plan profil ceramika kości krzemienie metale inne owalny nieckowaty

32 faza zasiedlenia chronologia wypełnisko opis warstw: A37-1a - szaro beżowy drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek 4.1.2.4. DOŁKI POSŁUPOWE NIE DATOWANE O PROFILU PROSTOKĄTNAWYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 30-1 A 30 dołek posłupowy A 47-1 A 47 dołek posłupowy 40x38x18 owalny prostokątnawy 70x60x22 owalny prostokątnawy Dla tej grupy za reprezentatywny uznano obiekt nr A30-1. Nr A30-1 funkcja dołek posłupowy hektar A ar 30 a a A30-1 0 20 cm ryc. nr 4.5. rys. R. Maciszewski długość 40 cm szerokość 38 cm głębokość 18 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne owalny prostokątnawy

33 chronologia wypełnisko opis warstw: A30-1a - szaro beżowy drobnoziarnisty zgliniony piasek 4.1.2.5. DOŁKI POSŁUPOWE NIE DATOWANE O PROFILU TRAPEZOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 20-1 A 20 dołek posłupowy 30x30x18 kolisty trapezowaty Grupę ta reprezentował tylko obiekt nr A20-1. Nr A20-1 funkcja dołek posłupowy hektar A ar 20 a a A20-1 0 20 cm ryc. nr 4.6. rys. R. Maciszewski długość 30 cm szerokość 30 cm głębokość 18 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne kolisty trapezowaty wypełnisko

34 opis warstw: A20-1a - brązowy drobnoziarnisty zgliniony piasek 4.2. JAMY Termin jama w nomenklaturze archeologicznej stanowi de facto narzędzie pojęciowe umożliwiające ogólną klasyfikację nieruchomych zabytków archeologicznych takich jak wszelkiego rodzaju doły, stanowiące elementy składowe stanowiska archeologicznego, których rzeczywista funkcja zazwyczaj nie jest możliwa w większości przypadków do określenia. Stanowią wprawdzie trwały ślad osadniczy, ale ich rozmieszczenie w obrębie osad może być przypadkowe i niezwiązane bezpośrednio z samą strukturą osadnictwa. Na stanowisku Nielbark XXXII zespół jam liczył 38 obiektów, z czego 13 zawierało w wypełniskach fragmenty naczyń ceramicznych umożliwiające ich klasyfikacje chronologiczno kulturową. 4.2.1. JAMY DATOWANE W grupie jam datowanych wyróżniono 1 horyzont chronologiczno kulturowy związany z osadnictwem ludności kultury łużyckiej we wczesnej epoce żelaza. Na podstawie kryterium kształtu przekroju pionowego wśród nich wyróżniono 3 typy. 4.2.1.1. JAMY DATOWANE O PROFILU ŁÓDKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 79-1 A 79 jama 150x80x22 owalny łódkowaty X wczesna epoka żelaza A 79-3 A 79 jama 180x80x22 owalny łódkowaty X wczesna epoka żelaza Dla tej grupy za reprezentatywny można uznać obiekt nr A79-1. Nr A79-1 F ryc. 4.3, 4.4. funkcja jama hektar A ar 79

35 a A79- a b c d e 0 20 cm ryc. nr 4.7. rys. R. Maciszewski długość 150 cm szerokość 80 cm głębokość 22 cm kształt plan profil owalny łódkowaty zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia ceramika kości krzemienie metale inne kultura łużycka wczesna epoka żelaza X wypełnisko opis warstw: A79-1a - popielato brunatny drobnoziarnisty zgliniony piasek A79-1b - beżowo brunatny drobnoziarnisty zgliniony piasek z domieszką materiału organicznego A79-1c - szaro brunatny drobnoziarnisty zgliniony piasek z domieszką materiału organicznego A79-1d - beżowy drobnoziarnisty zgliniony piasek przemieszany z jasno szarym drobnoziarnistym piaskiem i wytrąceniami ciemno szarego zglinionego piasku A79-1e - szary drobnoziarnisty zgliniony piasek z domieszką materiału organicznego 4.2.1.2. JAMY DATOWANE O PROFILU NIECKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 9-1 A 9 jama 70x42x20 owalny nieckowaty X wczesna epoka żelaza A 15-1 A 15 jama 70x64x20 owalny nieckowaty X wczesna epoka żelaza

36 A 16-1 A 16 jama 70x52x20 owalny nieckowaty X wczesna epoka żelaza A 18-1 A 18 jama 130x72x32 owalny nieckowaty X wczesna epoka żelaza A 27-1 A 27 jama 60x52x22 owalny nieckowaty X wczesna epoka żelaza Nr A18-1 funkcja jama hektar A ar 18 a a A18-1 0 20 cm ryc. nr 4.8. rys. R. Maciszewski długość 132 cm szerokość 72 cm głębokość 32 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne kultura łużycka owalny nieckowaty chronologia wczesna epoka żelaza wypełnisko opis warstw: A18-1a - bezowy drobnoziarnisty zgliniony piasek

37 4.2.1.3. JAMY DATOWANE O PROFILU PROSTOKĄTNAWYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 7-1 A 7 jama 70x50x34 owalny prostokątnawy X wczesna epoka żelaza A 25-1 A 25 jama 90x58x32 owalny prostokątnawy X wczesna epoka żelaza A 35-1 A 35 jama 120x92x26 owalny prostokątnawy X wczesna epoka żelaza A 46-1 A 46 jama 100x72x22 owalny prostokątnawy X wczesna epoka żelaza A 57-1 A 57 jama 70x58x22 owalny prostokątnawy X wczesna epoka żelaza A 67-1 A 67 jama 98x64x28 owalny prostokątnawy X wczesna epoka żelaza Nr A35-1 F ryc. 4.5, 4.6. funkcja jama hektar A ar 35 a a A35-1 0 20 cm ryc. nr 4.9. rys. R. Maciszewski długość 120 cm szerokość 92 cm głębokość 26 cm kształt plan profil owalny prostokątnawy zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia ceramika kości krzemienie metale inne kultura łużycka wczesna epoka żelaza X

38 wypełnisko opis warstw: A35-1a - bezowo szary drobnoziarnisty zgliniony piasek 4.2.2. JAMY NIE DATOWANE 4.2.2.1. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU CZERPAKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 29-1 A 29 jama 100x72x36 owalny czerpakowaty Nr A29-1 funkcja jama hektar A ar 29 a a A29-1 0 20 cm ryc. nr 4.10. rys. R. Maciszewski długość 100 cm szerokość 72 cm głębokość 36 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne owalny czerpakowaty

39 wypełnisko opis warstw: A29-1a - szaro brązowy drobnoziarnisty zgliniony piasek 4.2.2.2. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU ŁÓDKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 28-1 A 28 jama 110x82x20 owalny łódkowaty A 40-1 A 40 jama 100x66x22 owalny łódkowaty A 60-1 A 60 jama 60x38x10 owalny łódkowaty A 76-1 A 76 jama 80x68x14 owalny łódkowaty A 78-1 A 78 jama 80x52x14 owalny łódkowaty Nr A28-1 funkcja jama hektar A ar 28 a a A28-1 0 20 cm ryc. nr 4.11. rys. R. Maciszewski długość 110 cm szerokość 82 cm głębokość 20 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne owalny łódkowaty wypełnisko opis warstw: A28-1a - brązowy średnioziarnisty lekko zgliniony piasek

40 4.2.2.3. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU NIECKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 5-1 A 5 jama 60x58x18 owalny nieckowaty A 6-1 A 6 jama 60x56x24 owalny nieckowaty A 8-1 A 8 jama 80x68x28 owalny nieckowaty A 16-2 A 16 jama 80x52x14 owalny nieckowaty A 19-1 A 19 jama 70x50x14 owalny nieckowaty A 26-1 A 26 jama 70x58xx16 owalny nieckowaty A 48-1 A 48 jama 60x56x14 owalny nieckowaty A 49-1 A 49 jama 100x74x22 owalny nieckowaty A 58-1 A 58 jama 100x64x18 owalny nieckowaty A 59-1 A 59 jama 120x78x36 owalny nieckowaty A 65-1 A 65 jama 80x60x32 owalny nieckowaty A 66-1 A 66 jama 110x88x24 owalny nieckowaty A 68-1 A 68 jama 70x46x18 owalny nieckowaty A 79-2 A 79 jama 60x58x16 owalny nieckowaty A 88-1 A 88 jama 80x52x22 owalny nieckowaty 4.2.2.4. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU NIEREGULARNYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 38-1 A 38 jama 90x68x14 owalny nieregularny Nr A38-1 F ryc. 4.7, 4.8. funkcja jama hektar A ar 38 a a A38-1 0 20 cm ryc. nr 4.12. rys. R. Maciszewski długość 90 cm szerokość 68 cm głębokość 14 cm

41 kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne owalny nieregularny wypełnisko opis warstw: A38-1a - brunatny drobnoziarnisty zgliniony piasek z domieszką materiału organizcnego 4.2.2.5. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU PROSTOKĄTNAWYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 36-1 A 36 jama 90x60x18 owalny prostokątnawy A 55-1 A 55 jama 120x84x16 owalny prostokątnawy A 56-1 A 56 jama 70x58x32 owalny prostokątnawy Nr A55-1 funkcja jama hektar A ar 55 a a A55-1 0 20 cm ryc. nr 4.13. rys. R. Maciszewski długość 120 cm szerokość 84 cm głębokość 16 cm kształt plan profil ceramika owalny prostokątnawy

42 zabytki ruchome kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia chronologia wypełnisko opis warstw: A55-1a - jasno brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek 4.3. PODSUMOWANIE Na stanowisku Nielbark XXXII zarejestrowano łącznie 53 obiekty w 2 grupach funkcjonalnych, dołki posłupowe i jamy. Dołki posłupowe stanowiły 28% o jamy 72%. W grupie dołków posłupowych wyróżniono na podstawie kryterium kształtu przekroju pionowego 6 typów. Dołki o przekroju pionowym czerpakowatym stanowiły 7% a o przekroju łódkowatym również 7%. Obok nich wyróżniono obiekty o profilu prostokątnawym (13%) oraz trapezowatym, workowatym, każdy po 7%. Najliczniej reprezentowane były dołki o profilu nieckowatym, stanowiąc 66%. Wśród jam najliczniej reprezentowane były obiekty z profilem nieckowatym (52%). Obok nich wystąpiły jamy o przekroju prostokątnawym (24%) i łódkowatym (18%). Jamy z profilami czerpakowatymi i nieregularnymi stanowiły po 3% każde F wykres 4.1.. wykres 4.1.

4a. ZESTAWIENIE OBIEKTÓW Nr INW. Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA WYSOKOŚĆ (w m n.p.m.) DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne A 5-1 A 5 jama 106,02 60x58x18 owalny nieckowaty A 6-1 A 6 jama 106,04 60x56x24 owalny nieckowaty A 7-1 A 7 jama 106,12 70x50x34 owalny prostokątnawy X V-VI o. e. b./wczesna epoka żelaza A 8-1 A 8 jama 106,11 80x68x28 owalny nieckowaty A 9-1 A 9 jama 106,04 70x42x20 owalny nieckowaty X V-VI o. e. b./wczesna epoka żelaza A 15-1 A 15 jama 106,11 70x64x20 owalny nieckowaty X V-VI o. e. b./wczesna epoka żelaza A 16-1 A 16 jama 106,18 70x52x20 owalny nieckowaty X V-VI o. e. b./wczesna epoka żelaza A 16-2 A 16 jama 106,12 80x52x14 owalny nieckowaty A 17-1 A 17 dołek posłupowy 106,11 34x34x14 kolisty nieckowaty A 18-1 A 18 jama 106,09 130x72x32 owalny nieckowaty X V-VI o. e. b./wczesna epoka żelaza A 19-1 A 19 jama 106,14 70x50x14 owalny nieckowaty A 20-1 A 20 dołek posłupowy 105,98 30x30x18 kolisty trapezoidalny A 25-1 A 25 jama 105,96 90x58x32 owalny prostokątnawy X V-VI o. e. b./wczesna epoka żelaza A 26-1 A 26 jama 105,89 70x58xx16 owalny nieckowaty A 27-1 A 27 jama 105,84 60x52x22 owalny nieckowaty X V-VI o. e. b./wczesna epoka żelaza A 28-1 A 28 jama 105,68 110x82x20 owalny łódkowaty A 29-1 A 29 jama 105,74 100x72x36 owalny czerpakowaty A 30-1 A 30 dołek posłupowy 105,65 40x38x18 owalny prostokątnawy A 35-1 A 35 jama 105,43 120x92x26 owalny prostokątnawy X V-VI o. e. b./wczesna epoka żelaza A 36-1 A 36 jama 105,42 90x60x18 owalny prostokątnawy

A 37-1 A 37 dołek posłupowy 105,39 50x48x18 owalny nieckowaty A 38-1 A 38 jama 105,36 90x68x14 owalny nieregularny A 39-1 A 39 dołek posłupowy 105,41 30x30x14 owalny nieckowaty A 40-1 A 40 jama 105,36 100x66x22 owalny łódkowaty A 45-1 A 45 dołek posłupowy 105,27 56x50x18 owalny czerpakowaty A 46-1 A 46 jama 105,35 100x72x22 owalny prostokątnawy X V-VI o. e. b./wczesna epoka żelaza A 47-1 A 47 dołek posłupowy 105,25 70x60x22 owalny prostokątnawy A 48-1 A 48 jama 105,18 60x56x14 owalny nieckowaty A 49-1 A 49 jama 105,17 100x74x22 owalny nieckowaty A 50-1 A 50 dołek posłupowy 105,04 40x38x12 owalny łódkowaty A 55-1 A 55 jama 105,08 120x84x16 owalny prostokątnawy A 56-1 A 56 jama 105,09 70x58x32 owalny prostokątnawy A 57-1 A 57 jama 105,03 70x58x22 owalny prostokątnawy X V-VI o. e. b./wczesna epoka żelaza A 58-1 A 58 jama 105,02 100x64x18 owalny nieckowaty A 59-1 A 59 jama 105,04 120x78x36 owalny nieckowaty A 60-1 A 60 jama 104,98 60x38x10 owalny łódkowaty A 65-1 A 65 jama 104,92 80x60x32 owalny nieckowaty A 66-1 A 66 jama 104,89 110x88x24 owalny nieckowaty A 67-1 A 67 jama 104,96 98x64x28 owalny prostokątnawy X V-VI o. e. b./wczesna epoka żelaza A 68-1 A 68 jama 104,95 70x46x18 owalny nieckowaty A 69-1 A 69 dołek posłupowy 104,90 60x50x12 owalny nieckowaty A 70-1 A 70 dołek posłupowy 104,86 30x30x12 kolisty nieckowaty A 75-1 A 75 dołek posłupowy 104,83 30x30x14 kolisty nieckowaty A 76-1 A 76 jama 104,82 80x68x14 owalny łódkowaty A 77-1 A 77 dołek posłupowy 104,89 30x28x14 kolisty nieckowaty A 78-1 A 78 jama 104,76 80x52x14 owalny łódkowaty A 79-1 A 79 jama 104,74 150x80x22 owalny łódkowaty X V-VI o. e. b./wczesna epoka żelaza A 79-2 A 79 jama 104,69 60x58x16 owalny nieckowaty A 79-3 A 79 jama 104,83 180x80x22 owalny łódkowaty X V-VI o. e. b./wczesna epoka żelaza A 85-1 A 85 dołek posłupowy 104,86 30x30x14 kolisty nieckowaty A 86-1 A 86 dołek posłupowy 104,78 40x38x16 kolisty workowaty X V-VI o. e. b./wczesna epoka żelaza A 87-1 A 87 dołek posłupowy 104,72 30x28x14 kolisty nieckowaty A 88-1 A 88 jama 104,78 80x52x22 owalny nieckowaty

tab. 4.1. Nielbarka XXXII, AZP 32-53/20 Plan obiektu nr A86-1 fot. I. Maciszewski tab. 4.2. Pacółtowo V, AZP 32-53/2 Profil obiektu nr A86-1 fot. I. Maciszewski

48 Igor Maciszewski 5. CHARAKTERYSTYKA ZABYTKÓW RUCHOMYCH 5.1 WSTĘP Kolekcja zabytków, związanych z kulturą łużycką na stanowisku Nielbark XXXII jest dosyć uboga. W jej skład wchodzi 18 ułamków ceramiki. Specyfikacja występowania poszczególnych zabytków przedstawiona została w tabeli 5.1 Tabela 5.1. Nielbark XXXII. Charakterystyka morfometryczna odkrytych obiektów i ich zawarto ść kulturowa. Specyfikacja zabytków ruchomych. Nr obiektu Lokalizacja Ceramika A9ob.1 A9 2 A15ob.1 A15 1 A16ob.1 A16 1 A18ob.1 A18 1 A25ob.1 A25 2 A35ob.1 A35 1 A46ob.1 A46 1 A79ob.1 A79 1 A79ob.3 A79 2 A86ob.1 A86 1 A7ob.1 A7 2 A27ob.1 A27 1 A57ob.1 A57 1 A67ob.1 A67 1 5.2. CERAMIKA Kolekcja ceramiki KŁ ze stanowiska Nielbark XXXII jest bardzo nieliczna. 18 fragmentów znalezionych zostało w 14 obiektach wziemnych. Cechą charakterystyczną kolekcji jest: a) Bardzo silne rozdrobnienie; każdy z ułamków to pozostałość jednego elementu naczynia. b) Brak fragmentów dystynktywnych, tj. wylewów, den, uch ani ułamków zdobionych.

49 Taki stan znacząco wpłynął na możliwości analityczne, ograniczając je w zasadzie do badań technologicznych. Na podstawie zebranego materiału możemy stwierdzić, że wszystkie naczynia były lepione ręcznie z gliny schudzanej dość dużą ilością domieszki w postaci piasku i tłucznia mineralnego, często występującego na powierzchni naczynia. Wypalano je w atmosferze utleniającej, na co wskazują szare plamy na tle jasnobrązowej barwy ścianek., a powierzchnia ich była w dużej części zewnętrznie chropowacono (30%), głównie w postaci obmazywania palcami, przecierania, a nawet obrzucania gliną. Chropowacenie powierzchni naczyń miało na celu zwiększenie ich odporności na działanie ognia i zmniejszenie przewodności cieplnej oraz przeciwdziałanie wyślizgiwaniu się tak wykonanych naczyń z rąk. 1 Fot. 5.1 Nielbark XXXII. Wybrane zabytki ruchome KŁ (aut. fot. K. Janicki) 1 M. Mogielnicka-Urban 1984, s. 118.

50 Rys. 5.1 Nielbark XXXII. Wybrane zabytki ruchome KŁ (aut. rys. K. Janicki) 5.3. CHRONOLOGIA Bardzo trudno jest precyzyjnie określić chronologię tej kolekcji. Technologicznie wykazuje ona cechy późnych faz rozwoju KŁ, takie jak chropowacenie powierzchni czy udział wyselekcjonowanego tłucznia używanego w charakterze domieszki schudzającej (por. Ignaczak 2011). Biorąc jednak pod uwagę niewielki liczebnie zbiór, wyciąganie daleko idących wniosków jest w tym przypadku niemożliwe. Ostrożnie można założyć, iż zabytkie te związane są z późną epoką brązu (V-VI) lub wczesną epoką żelaza. Podobne znaleziska odkryto m. in. na pobliskim stanowisku Brzozie Lubawskie LVI (Maciszewski 2017).

51 5.4. BIBLIOGRAFIA Hoffmann M. J. 1999 Źródła do kultury i osadnictwa południowowschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e. Ignaczak M. 2011 Osadnictwo kultury łużyckiej, [w:] Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku Sakówko 4. Olsztyn Raszyn Maciszewski R. Maciszewski I. (red.) 2017 Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych prowadzonych na stanowisku Brzozie Lubawskie LVI Raszyn Mogielnicka- Urban M. 1984 Warsztat ceramiczny w kulturze łużyckiej. Wrocław- Warszawa

52 Rafał Maciszewski 6. ANALIZA PRZESTRZENNA I FAZY ZASIEDLENIA STANOWISKA W oparciu o pozyskany w toku prac materiał zabytkowy na stanowisku Nielbark XXXII wydzielono 1 fazę zasiedlenia związaną z osadnictwem ludności kultury łużyckiej we wczesnej epoce żelaza. Na podstawie analizy przestrzennej dyslokacji poszczególnych typów obiektów wydzielonych pod względem funkcjonalnym nie stwierdzono występowania strefowości w ich rozmieszczeniu F plan zbiorczy. W tym przypadku zwraca ponadto uwagę fakt całkowitego braku form konstrukcji wziemnych charakterystycznych dla osadnictwa tej kultury. Biorąc to pod uwagę można wysunąć hipotezę, iż przebadany obszar stanowi tylko strefę penetracyjną związaną ze znajdująca się w pobliżu a nie rozpoznaną osadą lub większym obozowiskiem. ryc. 6.1. Nielbark XXXII, plan zbiorczy stanowiska

Nielbark XXXII, mapa 1:5000