OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH

Transkrypt

1 Miejscowość Kurzętnik red. R. Maciszewski I. Maciszewski Obszar AZP nr Nr st. na obszarze 50 Nr st. w miejscowości IX N 53º 23' 41'' Położenie geograficzne E 19º 35' 48'' KURZĘTNIK IX OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH Ratownicze badania archeologiczne w obrębie inwestycji:,, budowa obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego Inwestor GDDKiA Oddział w Olsztynie Raszyn 2017 r.

2 SPIS TREŚCI R. Maciszewski 1. WSTĘP s. 3 M. Nehrebecka-Falkiewicz 2. RYS HISTORYCZNY s. 7 T. Kalicki 3. CHARAKTERYSTYKA GEOMORFOLOGICZNA s. 15 R. Maciszewski 4. CHARAKTERYSTYKA FORM, ROZMIARÓW, FUNKCJI I CHRONOLOGII OBIEKTÓW OSADNICZYCH s. 26 I. Maciszewski, U. Sieńkowska 5. ANALIZA MATERIAŁU CERAMICZNEGO s. 41 R. Maciszewski 6. ANALIZA PRZESTRZENNA I FAZY ZASIEDLENIA STANOWISKA s DODATKI s. s. s. s. s. s.

3 3 Rafał Maciszewski 1. WSTĘP 1 ryc Kurzętnik IX, fragment maty topograficznej z naniesiona lokjalizacją stanowiska wg CHARAKTERYSTYKA STANOWISKA Stanowisko położone jest na stoku oraz u podnóża wzgórza polodowcowego na polu ornym. Administracyjnie miejscowość Kurzętnik położona jest w województwie warmińsko mazurskim w powiecie nowomiejskim w gminie Kurzętnik F ryc. 1.1., opracowano na podstawie Sprawozdania z badań autorstwa W. Komana

4 4 ryc Kurzętnik IX, model numeryczny terenu wg HISTORIA BADAŃ Stanowisko Kurzętnik IX zostało odkryte przez S. Kukawkę podczas badań powierzchniowych prowadzonych w 1986 r. W ich wyniku odkryto 1 fragment ceramiczny pochodzący z okresu wczesnego średniowiecza, zaklasyfikowany jako ślad osadniczy oraz 4 fragmenty naczyń późnośredniowiecznych, zaklasyfikowanych jako osada. Badania wykopaliskowe przeprowadzono na zlecenie GDDKiA O. w Olsztynie, w okresie roku przez Grupę USUI (ASINUS Igor Maciszewski, USUI Sp. z o.o.) pod kierunkiem mgr W. Komana. W skład ekipy badawczej wchodzili ponad to mgr. Paweł Hutnik, Sonia Kulisiewicz, H. Burger oraz 6 pracowników fizycznych WYNIKI BADAŃ W ramach realizacji umowy na stanowisku Kurzetnik IX przebadano 20 arów, z 25 przeznaczonych do badań. W trakcie prac badawczych odkryto, przebadano i zadokumentowano 5 obiektów zawierających 11 fragmentów ceramiki datowanej na pierwszą

5 5 połowę XX wieku. Oprócz tego wydzielono 17 obiektów nie zawierających materiału datującego. W śród nich wystąpiło 11 dołków posłupowych oraz 11 jam ZASADY PODZIAŁU PRZESTRZENI BADAWCZEJ I DOKUMENTOWANIA ZNALEZISK PODZIAŁ PRZESTRZENI BADAWCZEJ Podział przestrzeni badawczej został oparty na siatce arowej. Ary lokalizowane były w oparciu o przynależność do poszczególnego hektara, oznaczonego dużymi literami. Poszczególne ary w obrębie hektara oznaczane były cyframi arabskimi od począwszy od lewego górnego rogu. W związku z tym poszczególny ar oznaczany został symbolem hektara oraz symbolem cyfrowym np. A01. Wewnętrznie ar podzielony został na cztery ćwiartki oznaczane małymi literami a,b,c,d C ryc ryc Poszczególne jednostki składowe stanowiska archeologicznego, takie jak obiekty, warstwy oraz zabytki ruchome lokalizowane w numeracji ciągłej w nawiązaniu do istniejących inwentarzy. Poszczególne obiekty oraz warstwy pozaobiektowe oznaczane były w zbiorach rozdzielnych cyframi arabskimi, przy czym humus oznaczony został zawsze jako warstwa nr 1 a calec jako warstwa nr 0. Warstwom obiektowym przyporządkowany został numer obiektu oraz oznaczenie literowe (np. 1a). W przypadku wystąpienia podobiektów, nadawany został im numer obiektu głównego oraz oznaczenie cyfrowe (np. 1.1). Wewnętrzny podział

6 6 stratygraficzny podobiektów wyróżniony został przy pomocy oznaczeń literowych przyporządkowanych numerowi podobiektu (np. 1.1a) PRZYJĘTE ZASADY DOKUMENTACJI. Podstawę dokumentacji stanowią rysunki planów poszczególnych arów wykonywane w skali 1:20 z nanoszonymi zarysami rzutów poziomych obiektów i warstw pozaobiektowych, ich numeracją i wartościami niwelacyjnymi (przeliczonymi) oraz liniami cięć profilowych. Obok tego wykonywane były rysunki przekrojów poszczególnych obiektów w skali 1:20 z podaną ich numeracją i wartością niwelacyjną stropu (przeliczoną). Uzupełnienie stanowił plan zbiorczy wykonywany w skali 1:200. Dokumentację fotograficzną wykonano w technice cyfrowej. Profile obiektów fotografowane były bez obrysu. Poszczególne zdjęcia grupowane były w folderach tematycznych (np. ary, obiekty profile, obiekty plany). Poszczególne pliki opisywane były numerami odpowiadającymi numerom obiektów lub arów (np. obiekty profile_125). Dokumentacja opisowa opierała się na sformalizowanych formularzach tzw. kartach. Stosowano: KARTĘ OBIEKTU PRZYJĘTE ZASADY ODHUMUSOWANIA I EKSPLORACJI Przestrzeń badawcza odhumusowana była przy użyciu sprzętu mechanicznego, koparkami skarpówkami. Humus zdejmowano warstwami do poziomu stropowego przestrzeni reliktowej. Był on magazynowany poza lub w obrębie stanowiska w hałdach. Pole badań, po odhumusowaniu było doczyszczany ręcznie przy pomocy grac i łopat. Po zarejestrowaniu stropów obiektów archeologicznych były one eksplorowane połówkami lub ćwiartkami, warstwami mechanicznymi 5 10 cm w obrębie warstw obiektowych. Wypełniska obiektów składowano w obrębie wykopów. Wynikało to z zalecenia, aby wyrobiska zasypywane były gruntem rodzimym.

7 8 Magdalena Nehrebecka-Falkiewicz 2. RYS HISTORYCZNY 2.1. NOWE MIASTO LUBAWSKIE ZARYS DZIEJÓW Miasto powiatowe w północno-wschodniej Polsce, w województwie warmińskomazurskim, położone między Garbem Lubawskim a Pojezierzem, nad rzeką Drwęcą. Odległe o 83 km na południowy zachód od Olsztyna, 195 km na północny zachód od Warszawy ( N E). Pierwotnie miasto nosiło nazwę Nuvenmarkt, a od 1453 r. Neumarkt. Polska nazwa pojawiła się wiele wieków później, jako Nowemiasto-Pomorze (oraz Nowe Miasto nad Drwęcą). Obecną nazwę Nowe Miasto Lubawskie nosi od 1 kwietnia 1937 roku. Do XII wieku Ziemia sasińska Tereny, na których powstało Nowe Miasto, wcześniej zamieszkiwali Sasinowie południowe plemię pruskie, prawdopodobnie wywodzące się z Galindów (jedno z pradawnych plemion zamieszkujących Sarmację, graniczące z Wendami, Sudowinami i Stawanami 1 ), które w wyniku rozproszenia skupisk osadniczych w VIII w., odłączyło się od pobratymców i rozpoczęło proces zasiedlania puszcz nad górną Drwęcą i Welem. Sasinowie mieszkali w osadach, niekiedy otaczanych palisadami i płotami, zakładanych na wzniesieniach i trudno dostępnych miejscach. Plemię Sasinów nie uznawało władzy książąt mazowieckich, którzy od końca XI w. prowadzili przeciwko nim wyprawy z terenów Ziemi Lubawskiej. W czasach rządów Bolesława Krzywoustego, a potem jego synów, Sasinowie byli nękani przez organizowane na ich ziemie wyprawy krzyżowe. Załamanie się tej ekspansji, związane z rozbiciem dzielnicowym w Polsce, spowodowało ponowne przejściowe opanowanie Ziemi Lubawskiej przez Sasinów. 1 Bardziej ku wschodowi ( ) siedzą poniżej Wenedów Galindowie (Galindai), Sudinowie (Sudinoi) i Stawanowie aż do Alanów. Kolendo J., Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych, Pruthenia, Tom IV, s. 25, Towarzystwo Pruthenia, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn 2009 za Geographica hypegezis, opis Sarmacji europejskiej (III 5, 7-10), Klaudiusz Ptolemeusz r. n.e.

8 9 Ziemia sasińska stała się w XIII wieku częścią ziem Zakonu Krzyżackiego, a później Prus. Pokrywała się z południową częścią Prus Górnych oraz częściowo z Ziemią Lubawską. Do 1466 roku państwo Zakonu Krzyżackiego Według zapisów Piotra z Dusburga, kronikarza pruskiego, Nowe Miasto zostało założone w 1325 roku przez komtura Otto von Lutterberga. Kronikarz zanotował wtedy, że frater Luterus provincialis Colmensis terre, super litus Drivance civitatem, quo Novum forum dicitur, construxerunt....brat Luter, komtur krajowy ziemi chełmińskiej wybudował nad brzegiem Drwęcy miasto, które nazywa się Nowe Miasto. 2 Najprawdopodobniej miasto powstało w miejscu istniejącej tam uprzednio osady Julenburg. W tym też roku Nowe Miasto otrzymało przywilej lokacyjny Korona Królestwa Polskiego Po zakończeniu wojny trzynastoletniej, na mocy postanowień II pokoju toruńskiego w 1466 r., Nowe Miasto zostało przywrócone Królestwu Polskiemu otrzymując status miasta bezpośrednio poddanego władcy. W 1472 r. weszło administracyjnie w skład starostwa bratiańskiego. Spowodowało to zatargi rady miejskiej z administratorami powiatu i w 1521 r. doprowadziło do poddania się miasta Zakonowi Krzyżackiemu. Cztery lata później, po sekularyzacji Zakonu król Zygmunt I Stary wydał przywilej na mocy którego Nowe Miasto zostało przekazane w dożywocie kasztelanowi płockiemu Janowi Wiećwińskiemu. W XVII w. najazdy szwedzkie doprowadziły miasto do ruiny. W 1629 r. spalone zostały przedmieścia oraz klasztor franciszkański. Dzieła zniszczenia dopełniła epidemia dżumy i wojna północna ( ) Królestwo Prus W XVIII w. Nowe Miasto znalazło się na ponad 100 lat pod zaborem pruskim. 1 kwietnia 1818 r. stało się stolicą nowoutworzonego powiatu lubawskiego, który powstał z podziału dotychczasowego powiatu michałowskiego. W 1865 r. powołano pierwsze w powiecie lubawskim Towarzystwo Rolnicze reprezentujące interesy Polaków (przekształcone w 1893 r. w Bank Ludowy). 2 Piotr z Dysburga, Kronika Ziemi Pruskiej, część III, 360. O wybudowaniu wielu miast i zamków, tłum. Sławomir Wyszomirski, s Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004.

9 Rzeczpospolita Polska Na mocy traktatu Wersalskiego Nowe Miasto zostało przyznane Polsce. Weszło w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu. Po odzyskaniu niepodległości w 1920 r. przystąpiono do organizowania życia społecznego, gospodarczego i politycznego po przeszło wiekowej niewoli. Okres międzywojenny przyniósł postęp w zakresie rozwoju kultury, oświaty i gospodarki, który trwał do czasu wybuchu II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej w latach od 1945 roku Rzeczpospolita Polska Po zakończeniu wojny w 1945 r. Nowe Miasto należało do województwa bydgoskiego, a od 1950 r. do województwa olsztyńskiego. Po kolejnej reformie administracyjnej Nowe Miasto i część powiatu nowomiejskiego znalazło się w granicach województwa toruńskiego. Rozpoczęta 1 stycznia 1999 r. administracyjna reforma kraju przyznała Nowemu Miastu Lubawskiemu siedzibę władz administracyjnych powiatu nowomiejskiego, stwarzając perspektywę kolejnego rozwoju miasta NOWE MIASTO LUBAWSKIE ZABYTKI W założeniu władz zakonnych miasto miało być ważnym ośrodkiem administracyjno-gospodarczym na tym terenie. Świadczyć o tym może rozpoczęcie budowy potężnej świątyni i silnych fortyfikacji obronnych. Nowe Miasto należało do jednych z najmocniej ufortyfikowanych miast Zakonu. 3 Najokazalszym zabytkiem Nowego Miasta jest gotycki kościół parafialny pw. św. Tomasza Apostoła. Z XIV w. zachowały się również fragmenty murów miejskich z basztami bramnymi: Bramą Lubawską oraz Brodnicką. W ruinie pozostaje franciszkański klasztor z XVII w. w Łąkach Bratiańskich, należący do sanktuarium nazywanego w czasach świetności Częstochową Północy lub Pruską Częstochową. Wśród nowszych budowli wyróżniają się: ratusz ( ) oraz kościół ewangelicki ( ), w którym obecnie mieści się kino. 3 Historia Herbu Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. IT Nowe Miasto Lubawskie. Protokół dostępu:

10 11 Zamek do 1343 r. (inne źródła podają rok 1359) służył za siedzibę wójtów miasta, z nieznanych przyczyn przeniesioną później do zamku w Bratianie. Dziś już wiemy gdzie dokładnie znajdował się warowny zamek chroniący mieszkańców miasta. ( ) Warto jednak odnotować (w ramach ciekawostki), że jeszcze kilka lat temu historycy oraz miejscowi pasjonaci podawali dwie prawdopodobne lokalizacje. Jedni twierdzili, że nowomiejska twierdza stała między fosą a Drwęcą niedaleko istniejącej do dnia dzisiejszego bramy Brodnickiej, a inni z kolei umieszczali go za nowomiejskim kościołem. Wiemy, że w XV wieku zamek został przebudowany na młyn wodny, a w 1621 roku spełniał rolę więzienia starostów Bratiańskich. Historycy twierdzą, że istniał on jeszcze w XVII wieku, a później został zniszczony prawdopodobnie podczas wojen polsko-szwedzkich. 4 Mury otaczające miasto zbudowane były z 21 baszt łupinowych, otwartych od strony miasta, 3 baszt okrągłych, kwadratowej wieży w narożniku, 3 gotyckich wieży bramnych oraz 2 baszt mostowych. Dodatkowo miasto otaczała podwójna fosa z międzywałem, zasilana wodami rzeki Drwęcy. Najbardziej czytelne fragmenty miejskich fortyfikacji znajdują się w części południowej miasta, na zachód od Baszty Brodnickiej; wzdłuż ulicy Okólnej oraz w części północno-wschodniej w pobliżu gotyckiego kościoła parafialnego p.w. św. Tomasza, gdzie zachowały się również relikty narożnej baszty okrągłej. Na bocznych ścianach obu baszt bramnych: Brodnickiej i Lubawskiej widoczne są ślady po dawnych przejściach na mury, dzięki którym można odtworzyć ich pierwotną wysokość, która wynosiła od 4 do 5 metrów. 5 Budowę wszystkich fortyfikacji obronnych ukończono przed końcem XIV wieku. Baszta Bramy Lubawskiej (Bratiańskiej, Łąkowskiej) to jedna z zachowanych wież bramnych. Została wybudowana w stylu gotyckim, na planie kwadratu w drugiej połowie XIV w. Jest wysoka, ryc Baszta Bramy Lubawskiej z XIV w.; fot. citnowemiastolubawskie masywna, ceglana, o dwuspadowym dachu. Pierwotnie zwieńczenie baszty obiegały 4 Chełkowski T., Średniowieczne fortyfikacje obronne Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. Protokół dostępu: [20 X 2010]. 5 Mackiewicz A., Miejskie mury obronne, Nowe Miasto Lubawskie. [On-line]. Narodowy Instytut Dziedzictwa. Protokół dostępu: [6 XII 2014].

11 12 wystające, drewniane ganki, które zostały zlikwidowane w XVIII w. W XV-XVI w. przed bramą wybudowano barbakan złożony z dwóch okrągłych baszt, połączony z bramą tzw. szyją bramną. Dwa stulecia później, w XVIII w. barbakan został rozebrany, a z dachu wieży usunięto sterczyny. Przejście dla przechodniów zostało przebite dopiero po 1920 r. Jak pisze prof. dr hab. Jarosław Poraziński, UMK w Toruniu, prezes Stowarzyszenia Archiwistów Polskich, bramy w Nowym Mieście Lubawskim miały formę ufortyfikowanych wież zakończonych blankami, z przejazdem o podwójnych wrotach, przy czym Bramę Lubawską poprzedzała dodatkowa wieża z ruchomą kratą i urządzeniami do podnoszenia mostu zwodzonego ( ), który połączony był z mostem stałym przerzuconym ponad podwójną fosą. 6 Baszta Bramy Lubawskiej w 1836 r. została zaadaptowana na więzienie sądowe. Mieścił się w niej również areszt miejski i straż pożarna. Po II wojnie światowej znajdowało się w niej schronisko turystyczne. Dziś mieści się tam komenda Związku Harcerstwa Polskiego. Baszta Bramy Brodnickiej (Kurzętnickiej) to druga z dwóch bram obronnych. Ma charakter masywnej wieży, wzniesionej z czerwonej cegły, na planie kwadratu, o czterospadowym dachu krytym dachówką. Podobnie, jak w baszcie Bramy Lubawskiej, w latach 20. XX w. zostało przekute w niej przejście. Brama Brodnicka stanowiła pierwotnie wyjazd z miasta na teren zamku i dalej do mostu na rzece Drwęca. W XIX w. w baszcie mieściło się archiwum miejskie. Obecnie znajduje się w niej Muzeum Ziemi Lubawskiej. ryc Baszta Bramy Brodnickiej z fragmentem muru miejskiego; fot. citnowemiastolubawskie Poza murami, między fosą a rzeką znajdowały się przedmieścia Nowego Miasta. Składały się w większości z małych drewnianych chatek zamieszkiwanych przez najuboższych. Bogatsi mieszczanie mieszkali w murowanych domach w obrębie fortyfikacji, w lepiej chronionej i co za tym idzie, bezpieczniejszej części miasta. W 1860 r. ówczesne władze Nowego Miasta Lubawskiego zdecydowały się na rozbiórkę murów, baszt i jednej z 6 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej , wyd. Nowe Miasto Lubawskie: Urząd Miasta, 1992.

12 13 bram. Było to spowodowane postępującymi procesami urbanizacji i przyrostem demograficznym. Bazylika św. Tomasza Apostoła to najokazalsza budowla Nowego Miasta i miejsce, w którym ocalało najwięcej zabytków miasta. W bazylice zachowany jest wielkiej rzadkości ślad po rozpowszechnionym ongiś obyczaju staropolskim przechowywania w świątyni chorągwi żałobnych. Bazylika posiada zachowaną chorągiew żałobną Pawła Jana Działyńskiego, wojewody chełmińskiego, zmarłego w 1643 roku. W kościele zachowały się również: płyta nagrobna rycerza krzyżackiego Kunona von Liebensteina, zmarłego w 1391 roku i renesansowy nagrobek Mikołaja Działyńskiego, zmarłego w 1604 roku. 7 Jest to kościół w stylu gotyckim, którego budowę rozpoczęto w 1325 r. Już w roku założenia miasta powstały dwa zachodnie przęsła prezbiterium. Przez kolejne 25 lat, do 1350 r. zbudowano korpus o niskich, ośmiobocznych filarach, dolną część wieży z dużym oknem nad portalem i wieloboczną wieżyczkę przy północnej części fasady. W drugiej połowie XIV w. podwyższono nawę główną przez wprowadzenie układu bazylikowego. Wtedy również powstały służki z głowicami baldachimowymi i figurką mężczyzny i maswerkowe wsporniki sklepienia, a także sterczynowoblendowy szczyt nawy oraz miejsca po niezrealizowanych łukach odporowych. Po 1400 r. zostało przedłużone prezbiterium o trójboczne zamknięte oskarpowane przęsło, zwieńczone nad zamknięciem attyką z blendami i wimpergami. Po 1460 r. główną nawę nakryto czteroramiennym sklepieniem gwiaździstym oraz podwyższono wieżę. Na początku XVII w. dobudowano kaplicę grobową rodu Działyńskich (starostów bratiańskich obrońców katolicyzmu) w narożu między nawą południową a prezbiterium. ryc Bazylika Św. Tomasza Apostoła; fot. Podkomorzy Praca własna, CC BY-SA 3.0, Bazylika św. Tomasza Apostoła zyskała rozgłos, kiedy w 1882 r. została przeniesiona do niej słynąca z łask i cudów figura Najświętszej Marii Panny Matki Boskiej Łąkowskiej ze spalonego kościoła w Łąkach (klasztor franciszkański w Łąkach Bretańskich). 7 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: ym_mie%c5%9bcie_lubawskim [17 września 2015].

13 14 Perełką ołtarza głównego Bazyliki, wykonanego ok r. jest umieszczona tam cudowna figura Matki Boskiej Łąkowskiej z 1402 roku, wysoka na 100 cm. Matka Boża na prawej ręce trzyma Dzieciątko, z twarzą zwróconą ku sobie, które tuli się w Jej ramionach, w lewej zaś Madonna trzyma berło. W kościele znajduje się też kilka bardzo cennych rzeźb: figura Madonny Tronującej z Dzieciątkiem z 1390 roku oraz rzeźba grupowa przedstawiająca jedną ze stacji Drogi Krzyżowej Dźwiganie Krzyża z XV wieku. 8 Na początku XX w. zbudowano nową plebanię i kaplicę cmentarną oraz w znacznej mierze odnowiono kościół. Od 1971 r. kościół posiada status bazyliki mniejszej, a w marcu 2012 r. erygowano przy nim Nowomiejską Kapitułę Kolegiacką tym samym kościół otrzymał godność kolegiaty. 8 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: ym_mie%c5%9bcie_lubawskim [17 września 2015].

14 BIBLIOGRAFIA Białuński G Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich Olsztyn Chełkowski T Średniowieczne fortyfikacje obronne Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. Protokół dostępu: Falkowski J Ziemia lubawska Toruń Górski K Zakon Krzyżacki a powstanie państwa pruskiego Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Historia Historia Herbu Nowego Miasta Lubawskiego [Online]. IT Nowe Miasto Lubawskie. Protokół dostępu: historia-herbu-nowego-miasta-lubawskieg Karpus Z Nowe Miasto Lubawskie w latach II wojny światowej ( ), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Korecki A Nowe Miasto Lubawskie w czasach Drugiej Rzeczypospolitej ( ), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Kolendo J Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych, Pruthenia, Tom IV Korejwo M.T Archiwum Państwowe w Olsztynie. Informator o zasobie archiwalnym Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie Olsztyn Warszawa ks. Taliński A Dzieje parafii Nowe Miasto Lubawskie do 1772 roku Lublin Leksykon Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centr. Edu. i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: Mackiewicz A Miejskie mury obronne, Nowe Miasto Lubawskie. [On-line]. Protokół dostępu: 784?langset=true Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej Nowe Miasto Lubawskie

15 16 Okulicz-Kozaryn Ł. Okulicz-Kozaryn Ł Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów Warszawa 2000 Dzieje Prusów Wrocław Piotr z Dysburga 2004 Kronika Ziemi Pruskiej, część III, 360. O wybudowaniu wielu miast i zamków, tłum. S. Wyszomirski Poraziński J 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej ( ), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Powierski J Przekaz Dusburga o najazdach pruskich i przejściowej okupacji ziemi chełmińskiej, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1971, nr 4 Pszczółkowska K Perła ziemi lubawskiej, Spotkania z Zabytkami, nr 3-4 Wajda K Nowe Miasto Lubawskie w latach , [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Wojciechowski M Nowe Miasto Lubawskie w latach , [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów red. M. Wojciechowski Toruń Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie

16 17 dr hab. Tomasz Kalicki profesor Uniwersytetu im. Jana Kochanowskiego w Kielcach 3. EKSPERTYZA GEOARCHEOLOGICZNA 3.1. ZARYS FIZYCZNOGEOGRAFICZNY REGIONU Omawiane stanowiska znajdują się w obrębie mezoregionu fizycznogeograficznego Garbu Lubawskiego (315.25) wchodzącego w skład Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego- (315.2) (Kondracki 1978) (ryc. 1). Ryc Lokalizacja stanowisk archeologicznych na obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego ( Garb wyróżnia się wyraźnie na tle sąsiednich jednostek wysokością przekraczającą 200 m n.p.m., a kulminuje w Górze Dylewskiej (312 m n.p.m.). Również deniwelacje przekraczają lokalnie 100 m, co powoduje, że temperatury na tym obszarze są niższe o około 1 o, a opady wyższe o około 50 mm od otaczających obszarów. 17

17 18 W czasie fazy poznańskiej ostatniego zlodowacenia (vistulian) garb rozdzielał dwa loby (wiślański i mazurski) lądolodu skandynawskiego. Jednak garb nie jest tylko formą akumulacyjną, gdyż pod osadami glacjalnymi, w jego podłożu występują dyslokowane iły trzeciorzędowe. Ryc Mapa geomorfologiczna doliny Drwęcy pomiędzy Nowym Miastem Lubawskim a Kurzętnikiem (oprac. Z. Churski) (Galon 1972) 18

18 19 19

19 20 Zachodnią granicę Garbu Lubawskiego, również na interesującym nas obszarze, stanowi Dolina Drwęcy (315.23), bardzo wyraźnie zaznaczająca się w morfologii terenu (ryc. 2). Ma ona charakter pradoliny, którą odpływały wody proglacjalne w fazie pomorskiej (16,2 ka BP). W rzeźbie Garbu dominują wyniesione, faliste wysoczyzny morenowe (wysokości względne 2-5 m, nachylenie do 5 o ), z licznymi zgłębieniami związanymi z nierównomierną 20

20 21 działalnością lądolodu oraz skomplikowanymi i zróżnicowanymi procesami deglacjacji arealnej. Brzeżne części wysoczyzny rozcięte są gęstą siecią młodych dolinek erozyjnych (denudacyjnych, fluwialno-denudacyjnych i fluwialnych) z okresu późnego glacjału i holocenu (ryc. 2). Pofalowaną rzeźbę wysoczyzny morenowej urozmaicają ciągi stadialnych moren recesyjnych od fazy poznańskiej do pomorskiej (por. Galon 1972). Jeziora są nieliczne, a ich największa koncentracja występuje na południowo-wschodnim skłonie koło Dąbrówna. Jedynym większym ciekiem drenującym wysoczyzny morenowe Garbu jest Wel, lewobrzeżny dopływ Drwęcy. Na całej swej długości rzeka wykorzystuje rynnę glacjalną przepływając przez położone w niej jezioro rynnowe - Jezioro Lidzbarskie STANOWISKA ARCHEOLOGICZNE PACÓŁTOWO V Stanowisko położone jest na pofalowanej wysoczycznie morenowej wznoszącej się m n.p.m., w pobliżu krawędzi tej wysoczyzny, która jest rozcięta gęsta siecią dolinek erozyjnych. N południe od stanowiska wznosi się kulminacja wysoczyzny przekraczająca 140 m n.p.m. (ryc. 3.). Jest to obszar rolniczy. Ryc Położenie stanowiska Pacółtowo V 21

21 22 Na stanowisku odsłania się glina morenowa (odsłonięcie cm) z eratykami do cm średnicy. W jej stropie występuje holoceńska gleba brunatna, z wyraźnym poziomem orki (ryc. 4). Ryc Pacółtowo Y. Glina morenowa z eratykami i holoceńską glebą brunatną w stropie BRATIAN XX Stanowisko położone jest u zbiegu Drwęcy i rzeki Wel na lewym zboczu doliny Drwęcy (ryc. 5). Znajdują się tutaj wyrobiska starej piaskowni, częściowo już nieczynne i zasypane gruzem oraz innymi śmieciami antropogenicznymi. W najbardziej północnym wyrobisku są ślady współczesnej dzikiej eksploatacji. 22

22 23 Ryc Położenie stanowisk Bratian XX i Bratian XVI Ryc Bratian XX. Ślady dzikiej eksploatacji w północnym wyrobisku Piaskownia eksploatowała osady piaszczystego sandru dolinnego, rynnowo warstwowane w dolnej części i poziomo warstwowane w górnej części (ryc. 7). 23

23 24 Ryc Bratian XX. Poziomo warstwowane piaski sandru dolinnego BRATIAN XVI Stanowisko położone jest w dnie rynny glacjalnej wykorzystywanej przez Wel (ryc. 5, 8). W lewym zboczu rynny zaznaczają się wyraźnie dwa półkoliste podcięcia, co wskazuje na to, że rynna była tutaj poszerzana wskutek lateralnej migracji koryta rzeki Wel. Pod zboczem rynny w obrębie półkolistych podcięć zachowane są paleomeandry wypełnione torfami. Wskazuje na to ekspertyza terenowa wykonana w południowej części przekroju poprzecznego na stanowisku Bratian XVI. 24

24 25 Ryc Położenie stanowiska Bratian XVI Na stanowisku wykonano wkopy do głębokości około 50 cm w przekroju poprzecznym dna doliny (ryc. 9). Ryc Schemat wykopów sondażowych na stanowisku Bratian XVI We wkopach odsłaniają się osady budujące dno doliny. W pobliżu współczesnej rzeki piaski przykryte są około 20 cm warstwą pozakorytowych piasków organicznych tworzących widoczny w rzeźbie dna doliny wał przykorytowy. W stronę zbocza doliny, pod którym występuje wypełniony torfami paleomeander na piaskach organicznych zalega warstwa 25

25 26 osadów klastycznych z licznymi fragmentami cegieł, której miąższość rośnie ku zboczu osiągając tam miąższość do 50 cm (ryc. 10). Tekstura i struktura osadów wskazuje na to,że mamy tu do czynienia z nasypem antropogenicznym, który był wsypywany w zatorfione obniżenie podzboczowe, co pozwalało na wykorzystywanie rolnicze całego dna doliny. Ryc Bratian XVI, profil C. Fragmenty cegieł (pomarańczowe punkty) w nasypie zalegającym na pozakorytowych osadach organicznych (czarna warstwa) KURZĘTNIK XIII Stanowisko położone jest na wysoczyźnie morenowej na wysokości m n.p.m. Na południe od stanowiska wysoczyzna rozcięta jest przez skomplikowany i silnie 26

26 27 rozczłonkowany system dolinek erozyjnych uchodzący do doliny Drwęcy. W obrębie wysoczyzny zaznacza się szereg zatorfionych, bezodpływowych obniżeń. Są to zalądowione oczka polodowcowe. Nad jednym z takich obniżeń położone jest stanowisko (ryc. 11, 12). Ryc Położenie stanowiska Kurzetnik XIII Ryc Kurzętnik XIII. Zatorfione zagłębienie bezodpływowe na wysoczyźnie morenowej 27

27 26 4. CHARAKTERYSTYKA FORM, ROZMIARÓW, FUNKCJI I CHRONOLOGII OBIEKTÓW OSADNICZYCH Obiekty archeologiczne są to naziemne lub wziemne konstrukcje, złożone bądź proste (jednoelementowe) lub też relikty takich konstrukcji manifestujące się w postaci widocznych na poziomie eksploracyjnym odcisków negatywowych. Zazwyczaj klasyfikuje się je pod względem funkcjonalnym. Zamiennie stosuje się także określenie archeologiczne zabytki nieruchome. Lista tego typu obiektów jest bardzo długa i trudno ją uznać za zamkniętą. W ramach stanowiska Kurzętnik IX wśród odkrytych i zadokumentowanych obiektów archeologicznych wydzielono następujące typy funkcjonalne: dołki posłupowe, jamy oraz paleniska OBIEKTY ZAWIERAJĄCE W WYPELNISKACH MATERIAŁ DATUJĄCY Na stanowisku Kurzętnik IX zarejestrowano 5 obiektów zawierających w swoich wypełniskach fragmenty naczyń ceramicznych pozwalających na ich datowanie. Grupę tą tworzyły 2 dołki posłupowe i 3 jamy DOŁKI POSŁUPOWE Z MATERIAŁEM DATUJĄCYM W WYPEŁNISKACH Tzw. dołki posłupowe stanowią najczęściej spotykany, obok jam, typowy rodzaj obiektu archeologicznego. Są to różnego kształtu i rozmiarów pozostałości konstrukcji drewnianych stanowiących element stanowiska archeologicznego. Z punktu widzenia interpretacji funkcjonalnej nieruchomych zabytków archeologicznych podstawą zaklasyfikowania do kategorii dołków posłupowych są zazwyczaj ich niewielkie rozmiary zarówno w przekroju poziomym jak i pionowym. W przeważającej większości przypadków są pozbawione ruchomego materiału zabytkowego, co uniemożliwia bezpośrednie datowanie. Generalnie, słup, jako forma konstrukcji występuje w dwóch wariantach, jako jeden z elementów konstrukcyjnych złożonej struktury przestrzennej (budowle słupowe, palisady itd.) lub jako forma samodzielna (słupy graniczne, totemiczne itp.). Pod względem form związania z podłożem można wydzielić słupy wkopywane, wbijane oraz wstawiane. W pierwszym wariancie słup lokowany jest w uprzednio wykopanym dole. Zazwyczaj w takim przypadku jest on tępo zakończony w celu zapobieżenia osiadania konstrukcji. Słupy wbijane tworzą ostro zakończony, zbliżony do trójkąta profil natomiast stawiane manifestują się w postaci płytkich, w przekroju nieckowatych lub prostokątnych zagłębień w podłożu o odmiennym od otoczenia wypełnisku. Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 16 B A 16 2 B 96 dołek posłupowy dołek posłupowy 20x18x12 nieregularny nieregularny 38x30x18 owalny workowaty X X nowożytność nowożytność

28 27 Nr A16-1 funkcja dołek posłupowy hektar A ar 16 a a A cm ryc. nr 4.1. rys. R. Maciszewski długość 20 cm szerokość 18 cm głębokość 12 cm kształt plan profil nieregularny nieregularny zabytki ruchome faza zasiedlenia ceramika kości krzemienie metale inne nowożytność X chronologia I poł. XX w. wypełnisko opis warstw: A16-1a - brunatny drobnoziarnisty zgliniony piasek Nr B96-2 funkcja dołek posłupowy hektar B ar 96 a a B cm ryc. nr 4.2. rys. R. Maciszewski długość 38 cm

29 28 szerokość 30 cm głębokość 18 cm kształt plan profil owalny workowaty zabytki ruchome faza zasiedlenia ceramika kości krzemienie metale inne nowożytność X chronologia I poł. XX w. wypełnisko opis warstw: B96-2a - brunatno szary drobnoziarnisty silnie zgliniony piasek JAMY Z MATERIAŁEM DATUJĄCYM W WYPEŁNISKACH Termin jama w nomenklaturze archeologicznej stanowi de facto narzędzie pojęciowe umożliwiające ogólną klasyfikację nieruchomych zabytków archeologicznych takich jak wszelkiego rodzaju doły, stanowiące elementy składowe stanowiska archeologicznego, których rzeczywista funkcja zazwyczaj nie jest możliwa w większości przypadków do określenia. Stanowią wprawdzie trwały ślad osadniczy ale ich rozmieszczenie w obrębie osad może być przypadkowe i niezwiązane bezpośrednio z samą strukturą osadnictwa. Na stanowisku Brzozie Lubawskie LVI stwierdzono w ramach tego typu funkcjonalnego obiektów archeologicznych dwa horyzonty czasowe, jamy datowane na wczesną epokę żelaza oraz jamy nowożytne. Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 3-1 A 3 jama 50x29x26 nieregularny prostokątny X nowożytność A 11-1 A 11 jama 50x20x14 nieregularny czerpakowaty X nowożytność B 91-1 B 91 jama 70x19x10 nieregularny nieregularny X nowożytność

30 29 Nr A3-1 funkcja jama hektar A ar 3 a a A cm ryc. nr 4.3. rys. R. Maciszewski długość 50 cm szerokość 29 cm głębokość 26 cm kształt plan profil nieregularny prostokątnawy zabytki ruchome faza zasiedlenia ceramika kości krzemienie metale inne nowożytność X chronologia I poł. XX w. wypełnisko opis warstw: A3-1a - szaro brunatny drobnoziarnisty zgliniony piasek Nr A11-1 funkcja jama hektar A ar 11 a a A cm ryc. nr 4.4. rys. R. Maciszewski długość 50 cm szerokość 20 cm głębokość 14 cm

31 30 kształt plan profil nieregularny czerpakowaty zabytki ruchome faza zasiedlenia ceramika kości krzemienie metale inne nowożytność X chronologia I poł. XX w. wypełnisko opis warstw: A11-1a - bezowo brunatny lekko zgliniony drobnoziarnisty piasek Nr B91-1 funkcja jama hektar B ar 91 a a B cm ryc. nr 4.5. rys. R. Maciszewski długość 70 cm szerokość 19 cm głębokość 10 cm kształt plan profil nieregularny nieregularny zabytki ruchome faza zasiedlenia ceramika kości krzemienie metale inne nowożytność X chronologia I poł. XX w. wypełnisko opis warstw: B91-1a - beżowo szary drobnoziarnisty zgliniony piasek

32 OBIEKTY NIE ZAWIERAJĄCE W WYPELNISKACH MATERIAŁU DATUJĄCEGO DOŁKI POSŁUPOWE NIE DATOWANE Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 31 B 93 A 6 A 13 A 21 B 94 B 96 A 4 A A 31 1 B 93 1 A 6 2 A 13 1 A 21 1 B 94 1 B 96 1 A 4 1 A 23 dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy 40x28x8 nieregularny czerpakowaty 30x24x10 nieregularny nieckowaty 51x40x18 nieregularny nieregularny 40x25x12 nieregularny nieregularny 20x20x52 nieregularny nieregularny 30x38x16 nieregularny nieregularny 30x40x16 nieregularny nieregularny 50x30x18 nieregularny trójkątnawy 45x40x30 nieregularny workowaty Wśród dołków posłupowych nie datowanych wyróżniono na podstawie kryterium kształtu przekroju pionowego 5 typów. Dołki z tej grupy o profilu czerpakowatym reprezentowane były tylko przez obiekt nr A31-1. Nr A31-1 funkcja dołek posłupowy hektar A ar 31 a a A cm ryc. nr 4.6. rys. R. Maciszewski długość 40 cm szerokość 28 cm głębokość 8 cm kształt plan nieregularny

33 32 profil czerpakowaty zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia chronologia wypełnisko opis warstw: A31-1a - beżowo brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek z wytrąceniami ciemno szarego Nr B93-1 funkcja dołek posłupowy hektar B ar 93 a a B cm ryc. nr 4.7. rys. R. Maciszewski długość 30 cm szerokość 24 cm głębokość 10 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne nieregularny nieckowaty wypełnisko opis warstw: B93-1a - brązowy drobnoziarnisty zgliniony piasek

34 33 Nr A6-1 funkcja dołek posłupowy hektar A ar 6 a a A cm ryc. nr 4.8. rys. R. Maciszewski długość 51 cm szerokość 40 cm głębokość 18 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne nieregularny nieregularny wypełnisko opis warstw: A6-1a - brązowy drobnoziarnisty zgliniony piasek Nr funkcja A4-1a dołek posłupowy hektar A ar 4 b a a b A cm ryc. nr 4.9. rys. R. Maciszewski długość 50 cm

35 34 szerokość 30 cm głębokość 18 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne nieregularny trójkątnawy wypełnisko opis warstw: A4-1a - szaro brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek A4-1b - popielato beżowy drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek Nr A23-1 funkcja dołek posłupowy hektar A ar 23 a a A cm ryc. nr rys. R. Maciszewski długość 45 cm szerokość 40 cm głębokość 30 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne nieregularny workowaty

36 35 wypełnisko opis warstw: A23-1a - Brunatno brązowy drobnoziarnisty zgliniony piasek JAMY NIE DATOWANE Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 26-1 A 26 jama 60x52x20 nieregularny czerpakowaty A 1-1 A 1 jama 50x50x30 owalny nieckowaty A 14-1 A 14 jama 60x45x8 nieregularny nieckowaty A 34-1 A 34 jama 50x44x8 nieregularny nieckowaty A 36-1 A 36 jama 50x30x8 nieregularny nieckowaty A 23-2 A 23 jama 70x42x16 trójkątnawy nieregularny A 24-1 A 24 jama 50x28x16 trójkątnawy nieregularny A 33-1 A 33 jama 56x50x16 nieregularny nieregularny Nr A26-1 funkcja jama hektar A ar 26 a a A cm ryc. nr rys. R. Maciszewski długość 60 cm szerokość 52 cm głębokość 20 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne nieregularny czerpakowaty wypełnisko

37 36 opis warstw: A26-1a - brązowo brunatny drobnoziarnisty silnie zgliniony piasek Nr A36-1 funkcja jama hektar A ar 36 a A36- a 0 20 cm ryc. nr rys. R. Maciszewski długość 50 cm szerokość 30 cm głębokość 8 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne nieregularny nieckowaty wypełnisko opis warstw: A36-1a - szarobrunatny drobnoziarnisty silnie zgliniony piasek Nr A23-2 funkcja jama hektar A ar 23

38 37 a a A cm ryc. nr rys. R. Maciszewski długość 70 cm szerokość 42 cm głębokość 16 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne trójkątnawy nieregularny wypełnisko opis warstw: A23-2a - brązowy drobnoziarnisty zgliniony piasek

39 PODSUMOWANIE Na stanowisku Kurzętnik IX odkryto, przebadano i zadokumentowano łącznie 22 obiekty archeologiczne. W grupie tej wydzielono pod względem funkcjonalnym 2 podstawowe typy, dołki posłupowe i jamy, oba z frekwencją równą 50%. W zespole dołków posłupowych 2 zawierały w wypełniskach materiał datujący pozwalający określić ich chronologię na I poł. XX w. W przypadku jam 3 z nich zostały wydatowane na podstawie fragmentów naczyń ceramicznych na ten sam okres co typ pierwszy. Ponadto w grupie dołków posłupowych, stosując kryterium kształtu przekroju pionowego wydzielono 5 typów, gdzie obiekty z profilem czerpakowatym, nieckowatym trójkątnawym stanowiły ex aequo 9%. Dołki posłupowe o profilu nieregularnym posiadały najliczniejszą frekwencję, 55% udziału w grupie a o profilu workowatym 18% F wykres 4.1. wykres 4.1. W śród jam, stosując identyczne kryterium jak poprzednio wydzielono cztery typy. Jamy o profilu nieckowatym i nieregularnym posiadały ex aequo 36,5% frekwencję. Obiekty czerpakowate stanowiły 18% a z profilem zbliżonym do prostokąta 9% F wykres 4.2. wykres 4.2.

40 39 4a. ZESTAWIENIE OBIEKTÓW Nr INW. Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA WYSOKOŚĆ (w m n.p.m.) DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 1. A 1-1 A 1 jama 140,30 50x50x30 owalny nieckowaty 2. A 3-1 A 3 jama 140,70 50x29x26 nieregularny prostokątny 3. A 4-1 A 4 dołek posłupowy 140,92 30x50x18 nieregularny trójkątny 4. A 6-1 A 6 dołek posłupowy 141,03 40x51x18 nieregularny nieregularny 5. A 11-1 A 11 jama 140,20 50x20x14 nieregularny czerpakowaty 6. A 13-2 A 13 dołek posłupowy 140,82 40x25x12 nieregularny nieregularny 7. A 14-1 A 14 jama 140,91 60x45x8 nieregularny nieckowaty 8. A 16-1 A 16 dołek poslupowy 140,98 20x18x12x nieregularny nieregularny 9. A 21-1 A 21 dołek posłupowy 140,60 20x20x52 nieregularny nieregularny 10. A 23-1 A 23 dołek posłupowy 140,76 40x45x30 nieregularny workowaty 11. A 23-2 A 23 jama 140,70 70x42x16 trójkątny nieregularny 12. A 24-1 A 24 jama 140,89 50x28x16 trójkątny nieregularny 13. A 26-1 A 26 jama 141, x20 nieregularny czerpakowaty 14. A 31-1 A 31 dołek posłupowy 140,31 40x28x8 nieregularny czerpakowaty 15. A 33-1 A 33 jama 140,78 50x56x16 nieregularny nieregularny 16. A 34-1 A 34 jama 140,79 50x44x8 nieregularny nieckowaty 17. A 36-1 A 36 jama 141,60 50x30x8 nieregularny nieckowaty 18. B 91-1 B 91 jama 140,95 70x19x10 nieregularny nieregularny 19. B 93-1 B 93 dołek posłupowy 140,86 30x24x10 nieregularny nieckowaty 20. B 94-1 B 94 dołek posłupowy 140,78 30x38x16 nieregularny nieregularny 21. B 96-1 B 96 dołek posłupowy 141,09 30x40x16 nieregularny nieregularny 22. B 96-2 B 96 dołek posłupowy 141,78 30x38x18 owalny workowaty

41 Tablica 4.1. Kurzętnik IX, AZP 32-53/50, plan ob. nr A1-1 fot. H. Burger Tablica 4.2. Kurzętnik IX, AZP 32-53/50, profil ob. nr A1-1 fot. H. Burger

42 Tablica 4.3. Kurzętnik IX, AZP 32-53/50, plan ob. nr A23-1 fot. H. Burger Tablica 4.4. Kurzętnik IX, AZP 32-53/50, profil ob. nr A23-1 fot. H. Burger

43 41 Igor Maciszewski 5. ANALIZA ZABYTKÓW RUCHOMYCH 5.1. INFORMACJE OGÓLNE W trakcie prac badawczych na stanowisku Kurzętnik IX zarejestrowano łącznie 11 zabytków ruchomych w postaci ceramiki naczyniowej, wszystkich związanych z epoką nowożytną. Ich występowanie w obrębie 5 obiektów przedstawiono w tabeli nr 5.1. Tabela 5.1 Specyfikacja występowania materiałów zabytkowych w obrębie obiektów. L.p. numer obiektu lokalizacja liczba ceramiki chronologia 1 A3-1 A3 2 nowożytność 2 A11-1 A11 2 Nowożytność 3 A16-1 A16 2 Nowożytność 4 B91-1 B91 1 Nowożytność 5 B96-2 B96 4 nowożytność CERAMIKA ANALIZA MORFOLOGICZNA I STYLISTYCZNA Cała kolekcja ceramiki nowożytnej została podzielona w oparciu o system zaproponowany przez A. Buko (Buko 1990) odpowiednio zmodyfikowany na potrzeby niniejszego opracowania, który wydziela cztery kategorie wielkościowe: I- Całe naczynia (min. 90% zachowane) II- fragmenty naczyń umożliwiające pełną rekonstrukcję naczynia. III- duże ułamki naczyń obejmujące więcej niż jeden element morfologiczny naczynia, a więc partie przybrzeżne (wylew, szyja oraz brzusiec), a także partie przydenne (dno, stopka oraz brzusiec) IV-stosunkowo niewielkie fragmenty naczyń, obejmujące więcej niż jeden element morfologiczny naczynia, a więc partie przybrzeżne (wylew, szyja i górna część

44 42 brzuśca), partie przydenne (dno, stopka i część dolnej partii brzuśca bądź dno i fragment dolnej części brzuśca), a także elementy zawierające środkowe partie naczynia (znaczne części brzuśca i szyję). V- fragment obejmujący jeden element morfologiczny naczynia (część wylewu, brzuśca lub dna). W przypadku ceramiki, będącej przedmiotem niniejszego opracowania wszystkie fragmenty plasują się w grupie V. Wśród nich 9 należało do naczyń cienkościennych a dwa do grubościennych. Zarejestrowano jeden ułamek wylewu/dna 1, oraz jeden zdobiony ANALIZA MORFOLOGICZNA Systematyka morfologiczna oparta została o system zaproponowana przez J. Kruppe (Kruppe 1961), zmodyfikowaną na potrzeby niniejszego opracowania. Zarejestrowany na stanowisku ułamek należał do talerza (tabl.., fot. 5.1, 2). Typologicznie reprezentował on wylew prosty, bez wrębu na pokrywkę ani okapu, natomiast dno było wklęsłe, posadowione na niewielkiej stopce. Drugi z wyróżnionych na stanowisku fragmentów również przypuszczalnie należał do talerza. Był on zdobiony ornamentem malowanym (tabl.., fot. 5.1, 3), jednakże z uwagi na niewielki fragment zachowany niemożliwe było choćby w przybliżeniu określenie tego motywu. Pozostałe zabytki z Kurzętnika to niewielkie partie brzuścowe, pozbawione cech dystynktywnych. W związku z tym nie ma możliwości określenia rodzaju pojemników, z jakich pochodziły ANALIZA TECHNOLOGICZNA Analizę technologiczną omawianego zbioru przeprowadzono w oparciu o systematykę zaproponowaną przez L. Kajzera (Kajzer 1986,, 1990). W omawianym zbiorze zaobserwowano występowanie jedynie grup D, E oraz F. Cechą, która łączy wszystkie 1 Ten fragment należy do talerza, stąd użyto określenia wylew/dno.

45 43 zarejestrowane na stanowisku zabytki ceramiczne, jest fakt wykonania ich z lokalnej gliny żelazistej. GRUPA D (fot ) Jest ona barwy od kremowej po jasnopomarańczową. Zazwyczaj są to naczynia cienkościenne, starannie wykonane, najczęściej dobrze wypalone w atmosferze utleniającej. Domieszka jaką można zauważyć w przełomach to najczęściej drobnoziarnisty lub średnioziarnisty piasek. Zarejestrowano 4 ułamki naczyń wykonanych w tej technologii. GRUPA E (fot ) Ceramika grupy E to ceramika, której wyróżnikiem jest jej szkliwienie. W przypadku omawianego materiału jest to ceramika wypalana w atmosferze utleniającej. Przełomy są jednobarwne, najczęściej o grubości 3-5mm. W większości przypadków do schudzenia masy ceramicznej wykorzystanej do wyrobu ceramiki grupy E użyto małej lub średniej ilości drobnoziarnistego piasku. Pozyskano 3 fragmenty wykonane w tej technologii. GRUPA F (fot ) Tzw. ceramika inna, np. półmajolika, kamionka, fajans, oraz inne fragmenty naczyń, które nie mieszczą się w żadnej z ww. grup technologicznych. Wśród resztek pojemników z Kurzętnika zarejestrowano 4 ułamki tej grupy. W przypadku naczyń gt E zaobserwowano szkliwienie w postaci polewania w kolorach zielonym i jasnobrązowym, na wewnętrznej (dwa przypadki) oraz obu stronach naczynia (jeden fragment).

46 44 Fot. 5.1 Kurzętnik IX, AZP 32-53/50. Wybrane zabytki ruchome: 1 gt F; 2 fragment talerza, gt. D; 3 fragment talerza, gt. E Ryc. 5.1 Kurzętnik IX, AZP 32-53/50. Wybrane zabytki ruchome: 1 fragment talerza, ob. B96-2; 2 fragment talerza, ob. A CHRONOLOGIA Trudno jest jednoznacznie określić chronologię materiałów ceramicznych, opierając się jedynie na ustaleniach technologicznych. Biorąc pod uwagę bardzo niewielką próbę materiału i brak cech czułych z punktu widzenia prowadzonych tu rozważań, można jedynie określić ramy chronologiczne ogólnie na późną nowożytność, tj. XVIII XX wiek. Wskazują na to bardzo dobra technologia wypału i brak występowania gt utożsamianych ze starszymi horyzontami, przede wszystkim gt B. Podobne znaleziska znane są zarówno ze stanowisk, m. in. Gryźliny II-III (Maciszewski 2016), jak i ogólnie z terenów Warmii (Classen 1942) i okolic, np. Elbląga (Marcinkowski 2009).

47 BIBLIOGRAFIA Buko A Ceramika wczesnopolska. Wprowadzenie do badań Wrocław Classen K. H Ostpreussen Weimar Kajzer L Opracowanie zbioru ceramiki naczyniowej z wieży Karnkowskiego w zamku w Raciążku, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 34, nr 3 Kajzer L W sprawie waloryzacji masowych zbiorów ceramiki późnośredniowiecznej i nowożytnej Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, r. 39, nr 4 Marcinkowski M. Maciszewski I. (red.) 2009 Lokalna wytwórczość garnacarska w Elblągu. Cz. 2 okres nowożytny (XVI XIX w.) Pomorania Antiqua, t Opracowanie wyników badań archeologicznych ze stanowiska Gryźliny II-III Raszyn

48 46 Rafał Maciszewski 6. ANALIZA PRZESTRZENNA I FAZY ZASIEDLENIA STANOWISKA W oparciu o pozyskany w toku prac materiał zabytkowy na stanowisku Kurzętnik IX wydzielono 1 fazę zasiedlenia związaną z osadnictwem I poł. XX w. Na podstawie analizy przestrzennej dyslokacji poszczególnych typów obiektów wydzielonych pod względem funkcjonalnym nie stwierdzono występowania strefowości w ich rozmieszczeniu F plan 6.1. Rozkład jam sprawia wrażenie chaotyczne i przypadkowe. Podobnie rzecz ma się z rozlokowaniem dołków posłupowych. Najwyraźniej są to pozostałości konstrukcji jednoelementowych związanych z krótkotrwałymi pobytami grup ludzkich lub gospodarczą eksploatacją terenu w sposób niebezpośrednio związany z trwałym osadnictwem.

49 plan

50

51

52 Kurzetnik IX, mapa 1:5000

53

54